Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: cóir

→ ceannfhearann

Tá an chliath fágha ar an gceann-fhearann thuas san ngort. Ba chóir dhuit í a thabhairt anuas

→ fearúint

Beidh sé ag fearúint mur seo go dteighe an ghealach amach. Ba chóir go mbeadh sí indáil le caití. Tá sí ar an gceathrú dheireadh, dar liom féin.

→ feiste

Ní annsin a theighim ag an Aifreann duth ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireannach agus thug sé aghaidh mar a thiúrfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! "Dheamhan mé" arsa mise liom péin, "má scagaim mé fhéin uait an babhtaí seo, nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!" Agus ní fhaca. Ní raibh mé in a fheiste ná in a fhínne ó shoin. Teighim suas go dtí an fear nach mbíonn doifeall aige roimh aonduine

+

→ fios

Níor chóir d'aonduine rud mar sin a árdú leis agus fios aige nach leis fhéin é

TUILLEADH (1) ▼

Inganfhios don dlí is cóir a bheith ann

+

→ fobhairne

Dhá mbeadh fear fobhairne ar fónamh san gcurach agam an lá sin, ní loicfinn. Bhí an-fharabógaí farraige ann, ach bheadh cóir againn isteach. Ba bheag an stró a bheadh ar dhá churachóir mhaithe a theacht abhaile. Maidir leis an gceann a bhí in éindigh liomsa ní raibh ann ach sbogán nar cheart dó a dhul chun farraige chor ar bith

TUILLEADH (1) ▼

Coinnigh leat é sin. Sin é an fear fobhairne atá ag an "mboss". Is mór a d'fhéadfadh sé sin a chur ann duit, dhá mbeadh sé leat, ach is mór a d'fhéadfadh sé a chur as duit ar an gcóir chéanna. Níl aon-cheo dhá ndéarfaidh sé nach shin é a dhéanfas an "boss". Bíonn an bheirt ag ól in éindigh chuile oíche

→ foilsigh

An corpadóir bradach! Sé cóir Dé é an méid sin a eireachtáil dó. Ba bheag aige fhéin dícheannadh a dhéanamh ar chréatúir bhochta. Chuir sé an bhaintreach sin thuas de dhruim tí. Chuir sé faoi ndeara di páipéar a shaighneáil dó ar a cuid talúna agus gan a fhios aice céard a bhí ann, ach gur theastuigh cupla cloch mhine uaithe l'aghaidh a háilín … Ach foillsíonn Dia an éagcóir míle glóire agus moladh leis fhéin. B'fhéidir go bhfuigheadh an cneamhaire ar a mhéis fhéin anois é, agus ní ag amhdú an oilc é, ní mór linn dó

→ frasach

Diabhal mé go bhfuil sí cóir frasach faoi dhá mbeadh tarraint a láimhe aice. Is mór is fiú an fhairsingeacht ar aon-chor. Ní ghabhfaidh fial go hIfreann, adeir siad

→ fág

Ba dona an teach a bhí annsin nó go ndeachaidh inín S. Th. isteach ann. Má tá bráigill orra inniu dise is cóir dóibh a bheith buíoch. Más thíos a fuair sí é (an teach) is thuas a d'fhága sí é.

→ fáinne

Bhí sí sin in a beitheach cho tóighe agus d'fheicfeá in do shiúl ionsaí nuair a cheannuigh sé in a gamhain í, ach chuirfeá amach i bhfáinne anois í. Níl bior eanga uirre. Is beag an dochar di: cuibhrithe sna breaclachaí siúd ó a tháinig an geimhreadh agus gan aon-ghabhail a chaitheamh ariamh aice. Go deimhin ba chóir dhó náire a bheith air, amhgar a thabhairt do bheitheach ar bith mar siúd

→ fíbín

Níl ort ach na seólta a dhéanamh agus gabhfaidh an bád ann uaithe fhéin le teann fíbín. Tá an t-an-chóir soir inniu

→ cab

Ba chóir dhuit cab a leigean suas, má's leat a bheith in do chliamhain aige siúd.

→ caomhúint

Go bhfóire Dia anois air, muis, má's ag imtheacht ar a chaomhamhaint mar sin atá sé. 'Ingan-fhios do'n dlighe is cóir a bheith ann'.

+

→ cinnireacht

'Mbeadh fhios aghad faoi neamh nó néal, cé'n chóir a bhfuil siad indon na 'h-aeroplanes' sin a chinnireacht chor a' bith san aer. Shílfeá go mbadh deacair dóib é lá gála go h-áithrid, ach deir siad dheamhan cailm a bhío(nn)s orra(b) ach an oiread le lá ar bith.

TUILLEADH (2) ▼

Dheamhan 'scil' a bith a gheobhfadh fear na tíre seo, cé'n chóir a mbíonn siad indon a' seol a chinnireacht chor a' bith ar fheochan. 'Ach is namhaid an cheird gan í 'fhoghluim', mar adeir an té adubhairt é.

Níl siad a' faghail aon-chinnireacht ó'n té is córa dhóib é fhaghail uaidh, a's gan é 'fhaghail uaimse = comhairliú, smachtú. Níl a n-athair a' tabhairt aon-chomhairle dóib ó's dó is córa.

→ cipiléireacht

Cá'ide eile a bheidheas tú ar a' gcipiléaracht seo. Cuir crudh 'na thosach, a's bíodh sé críochnuighthe trathnóna ambáireach ar 'fhad. Shílfeá go mbadh chóra dhuit náire 'bheith ort, a's an t-achar atá tú in ainm's a bheith in' éadan, a's gan déanamh ná leath-dhéanamh fós air.

→ cló stiúrtha

Siod é an fear a bhfuil an chló-stiúrtha aige ar a chlann inghean, a's nach mbéarfa cead dóibh, corruighe amach thar a' tearsa (tairsigh) ó thuitfeas oidhche. Daighean mé gur aige atá an ceart freisin. Istigh is córa do 'chuile chailín óg a bheith 'san oidhche.

→ comaoin

B'fhéidir go ndéanfainn an oiread de chumaoin duit uair eicínt. Ní hé deire an tsaoghail é a dhuine chóir.

→ cosúlacht

Muise dheamhan fios aige sin, céard a bhainea(nn)s de ghunna ach dhá leigean air féin, 'nuair a fhagha(nn)s sé daoine simplidhe le géilleadh dhó. 'Dhá dtrian de'n damhsa an chosamhlacht.' Is cóir adeir an fear fadó fhéin.

+

→ cothromacan

Tá sé fhéin a' faghail cothromacan síne na h-uaire anois, a's m'anam nach bhfuil mise in a dhiaidh air. 'Sé cóir Dé é, a's an cheird a bhí air fhéin, tamall = slat dá thomhas fhéin; an cleas a ghníodh sé fhéin ar dhaoine eile, tá sé 'teacht ar ais ar a mhéis fhéin anois aige.

TUILLEADH (2) ▼

Chomh uain's a bhí an dá shean-fhear bhochta sin annsin ag béal a' doruis aige, chaith sé a shaoghal a' meabhrú do lucht cuarta chuile bhiorán dá bhféadfaidís a dhéanamh orra(b) a dhéanamh dhóib. Dheamhan duine sa tír anois, nach a' deanamh bioráin air fhéin atá. Níorbh é leath-chóir Dé é, mara dteagadh cothromacan síneadh na h-uaire ar ais air fhéin.

Mara dtige cothromacan síne na h-uaire ar sa saoghal seo, tá'n chéad saoghal eile roimhe, tús na breithe ag Mac Dé! Níorbh é cóir Dé é, mara gcuirtí peirfhiachaí eicínt air, a's an splíontaidheacht a's an spídeamhlacht a thug sé fhéin do thuille.

→ cuideáin

Ní fhaca tú aon-ghamhain coideáin thart 'sna bólaí seo le cupla lá, a dhuine chóir. Fuair mé tuairisc i S. Ú. gur facthas a' teacht aniar é.

→ cíos

Dheamhan cíos ná camhlach a íocfas mise níos mó nó go bhfagha mé rud ar a shon. Tá bóithrí dá ndéanamh in áiteacha is neamh-chóra go mór iad a dhéanamh ná annsin. A's cé'n bhrigh ach má éilighim é, dheamhan comhaireamh ná sop, ná'n 't-éisteacht fhéin a fhaghaim.

→ cóipís

Ba chóra dhuit go mór do bhéal a choinneál ar a chéile, a's gan leath an oiread cóipíse a bheith agad a's atá aghad.

+

→ baile

Ba chóra dhuit fanacht sa mbaile = ba chóra dhuit fanacht as, nó gan a dhul ann (ag imirt chártaí; duine "a dhul isteach", nó mámh a chur 'san áit nach mbeadh aon-iallach air é chur).

TUILLEADH (1) ▼

Ba chóra dhuitse do shean-sheaichtín a choinneál sa mbaile, a's gan a bheith dhá sháthadh isteach faoi fhear cúig.

→ bannaí 1

Ní hé 's cionntaighe ach mise a chuaidh imbannaí air. Ba chóra dhom fhios a bheith agam, má theigheann duine i mbannaí go ndéanfa sé díol.

→ bealach

Bhí cóir aghainn ar feadh an bhealaigh soir, ach baineadh siar asainn é, ar a shon sin a' teacht anoir (bhí an ghaoth in ar n-aghaidh ar rothair, a's sháruigh sí muid).

→ bealaíocht

Go dtuga an diabhal thairis a chuid bealthuidheachta croisim aríst é! I leaba a dhul a' ceannacht fheola, ba chóra dhó go mór fada balcaisí eicínt éadaigh a cheannacht dá chuid cloinne, atá ag imtheacht a's gan snáth de na seacht n-éadaighe orra(b).

→ beart

'Sé cóir Dé é, go ndeacha an beart sin in' aghaidh. Marach sin d'eireochadh sé imullach a' bhaile ar fad.

→ crinn

Bhí an choimhlinnt chomh géar orainn, a's currach na bhF. dhá'r gcreinneadh, a's gur bhuail faitchíos mé, nuair a chasfadh muid ar ais, sa gcóir, go ndéanfad sí puca dubh a's dubh dhínn.

→ beo 1

Níor mharbhuigh sé muc ná mart ná caora ariamh, nach roínnfeadh sé le 'chuile dhuine ar a' mbaile í. Bhí sé an-chóir ar a' mbealach in. Ro-chóir, go minic, b'fhéidir, arae is iondamhail go mbíodh sé fhéin ar deire. 'Go méaduighe dia feoil bheo a's daoine slána' aige, arae is maith an aghaidh sin air.

+

→ bocht 1

'Sé leas a' duine bhoicht, fanacht ó'n dlighe, ar chuala tú ariamh é: 'ingan fhios do'n dlighe is cóir a bheith ann'.

TUILLEADH (1) ▼

Má iarrann duine bocht déirce 'in onóir dé a's Mhuire', ní cóir é 'dhiúltú.

→ bocht 2

Níl cló stiúrtha a' bith anois air, níl sin ach d'eile cé'n chóir a bheadh ar a leithide. 'Ó teighea(nn)s bocht go nocht, teigheann sé go gabhail éadain'.

→ boigréis

Ba chóra dhuit a dhul go bun an angair (amhgair?) leis, a's gan é thabhairt dó faoi na luach. Ach cá'r fhága tú an bhoigréis? = dhíol sé an rud a bhí aige saor, dar leis a' té 'bhí 'cainnt, mar gheall gur airigh an ceannachthóir an buille bog ann. Bhí aige leagan ar a' gceannochthóir chomh maith in Éirinn a's d'fhéad sé, a's gan an rud a bhí aige a leigean uaidh ar shlat-mhargadh.

→ breá

Sé'n peata breagh sin istigh agad, a tharraing a' rachlas seo an chéad uair. Is córa dhuit smacht a chuir air, a's gan é 'bheith leigthe leis fhéin, mar 'tá.

→ broimseáil

Má bhuaileann fonn broimseála é, ní bhainfe tú cóir ná ceart dhe.

→ bréinleach

Níl aon-tóir ag na beithidhigh ar a' mbréinleach sin, ó thárla gur ar a' mbualtrach fhéin a d'fhás sé. (N)ach ní bheadh col a' bith acab leis, dhá bhfásadh sé ar bhualtrach capaill. Ar a' gcóir chéadna, ní bhíonn aon-chol ag a' gcapall leis a' mbréinleach a bheadh ar bhualtrach na bó, aindeoin nach leagfad sí smut ar a cuid fhéin.

→ aiféalach

Tá sé thar-am aige, a bheith ar a chóir féin aríst, ach pé acu sin é, is aithmhéalach an galra é an slaghdán sin = tá sé in am go maith aige, a bheith eirighthe as an slaghdán, ach thairis sin fhéin, is galra é a bhío(nn)s a' teacht a's ag imtheacht. (Bíonn 'b' sa bhfocal aca(b) i gConamara, ach ní chloisfeá an b sa leagan sin pé aca sin é)

→ buail faoi

A chailín a bhuail fúmsa trathnóna a's a d'ith mo dhrár; Ba chóir go gcuirfeá cunntas ag na comharsanaí go raibh tú gánn; Marach thú a bheith mío-mhúinte, ní bheadh súil leat i bhfus a's thall; Níor shásuigh féar an fhoghmhair thú! A shompla shalach, fuair tú call! (As "an bhó a fuair call" — amhrán greannmhar a rinne Colm a Bhailís, faoi bhó a tháinic, a's a d'ith a dhrár air) (Tá de dheifríocht idir "buail fút" a's "buail leat" nó "buail ort" (cas ort) ins na samplaí thuas-luaidhte, go mbíonn aighneas, araoid, nó millteanas i gceist i "buail fút".)

+

→ buail

'Aithnighim culaith an deirg, ach ní aithnighim a dheilbh ná é fhéin; A's fear gan bheannú, imeasc a' tsluaigh, is cóir a bhualadh ar chnámh a' ghéill' (An chainnt a chaith an chailleach is máthair do'n Dearg Mór, i gCrích Lochlainn, nuair a shiubhail Conán isteach chuice, a's culaith ghaisce an deirg air. Tá sé in a leath-fhocal sa gcainnt fós, go h-áithrid an dara leath-rann de.)

TUILLEADH (3) ▼

B'fhurasta duine an talamh ó thuaidh a bhualadh ó ló, dhá mbeadh cóir aghainn (talamh ó thuaidh — sin é thuga(nn)s muínntear Árann ar Chonamara).

Shiubhailfeá shul (dh)á gheobhfá bualadh Sheáin, ar a' gcaoi sin. Níl bréag a' bith, nach raibh sé cóir faoi'n rud a bheadh aige.

Níor thug sé leath-bhualadh ar an eorna, mar ní raibh aon-chóir ar an easair aca(b).

→ buille

Ní raibh call dhuinn a chuir uirre ach buille amháin, leis a' gcóir a bhí againn.

→ búistiún

A bhúistiúin mhóir, ba chóra dhuit ciall a bheith agad, feasta choidhchin, fharrus, a bheith a' comórtas le gasúir! (gasúr a raibh méid mhaith ann, atá igceist annseo. Níor cheart dó a bheith ar an ealadhain, a's ar an ámhuilleacht chéadna a bhí ar siubhal ag páistí beaga)

cóir (50+)