Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: an Domhnach

→ feiste

Ní ansin a théim ag an aifreann dubh ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireanach agus thug sé aghaidh mar a thabharfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! 'Dheamhan mé,' arsa mise liom péin, 'má scagaim mé fhéin uait an babhta seo nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!' Agus ní fhaca. Ní raibh mé ina fheiste ná ina fhínne ó shin. Téim suas go dtí an fear nach mbíonn doicheall aige roimh aon duine

→ follasach

Na tithe ósta sin thiar! Ara diabhal póilí ar bith a chuireas aon chaidéis orthu sin. Ligfidh siad isteach ansiúd chomh follasach os comhair an tsaoil thú Dé Domhnaigh agus a ligfidís lá den tseachtain

→ framsáil

Is cuma leis an mac atá sa teach seo é ach ag imeacht ag pramsáil leis. Dheamhan amharc a fheictear air aon oíche Dhomhnaigh go mbíonn sé an haon a chlog ar maidin, ná an uair sin fhéin scaití

→ froigisí

Ach cén sórt froigisí atá sé (seo) thíos a chur ar an teach? … Rud le aghaidh solais a thabhairt isteach ann! An n-éistfidh tú liom! Solas mar atá sna tithe i nGaillimh, nach bhfuil ort ach cnaipe a chasadh agus beidh sé lasta! Muise muise! Sa saol a tháinig sé! Agus nach raibh aige go dtí an bhliain cheana ach fáideogaí agus cam! Tá na caisleáin ag titim agus na carn aoilíochaí ag éirí i nDomhnach!

→ foléimneach

Is breá scolbánta an fás fir é bail ó Dhia air! Chonaic mé ag foléimneach ansin thíos in éindí le na gearrbhodaigh Dé Domhnaigh é, agus má bhí fhéin dheamhan tuilleamaí a bhí aige le ceachtar acu. Ag dul ina mháistir scoile atá sé siúd?

→ fág ag

Fágaim an Satharn ag Muire Mháthair agus bím ag an aifreann Dé Domhnaigh — sin é an leithscéal a thug an leadaí fadó

→ fálach

Socraigh an clog sin anois go siúráilte ar fhaitíos nach n-aireodh muid éirí le fálach thuas ar bith. Ba bheag nach raibh mé mall ag an aifreann Dé Domhnaigh seo caite — sleamchúis; go gcodlódh muid thar an am

→ caidhfte

Ar an dá luath agus ar fhuagair mé air, sheas sé suas ina chaidhfte agus níor fhan smid aige. Bhí sé ag gabháil na huaire móire air, déarfainn, ach i nDomhnach, ba bheag sin agamsa.

→ caidéis

Thosaigh sí ag fiafraí le neart caidéise cá bhfuair P. an cóta nua atá aige. Shílfeá i nDomhnach, gurb é an chaoi ar ghoid sé é.

→ cailm

Dhá mbeadh an oiread cailm air agus atá a ligean amach fhéin, i nDomhnach ní bheadh an oiread fíbín ag imeacht air agus atá.

→ caomhúint

Níor scéal é le aon chaint a dhéanamh di, mura mbeadh duine ann a choinneodh caomhúint air go díreach. Ach i nDomhnach, is duine sa gcéad é sin, ar an saol seo ar aon nós.

→ caothach

I nDomhnach muise, bhí cleachtadh mhór ar bhóithrí aici, ag spágaireacht thrí chaothachaí agus lathachaí Ch. L. Imeóidh sí as a cranna cumhachta ar fad anois ó theann sí anuas ar an míneadas.

→ carcair

An bhfuil a fhios agat an charcair mhór de bhean a d'fheicfeá ag dul síos teach an phobail ag an darna haifreann chuile Dhomhnach? Sin í í.

→ carraera

I nDomhnach ba mhaith an díol de charraera an oiread a ithe leat, bail ó Dhia ort, agus dheamhan mórán dhá shlacht ort ina dhiaidh sin!

→ catóg

Bhí an réimse sin fré chéile lom lán le catógaí roimhe seo. Ó fuair sé an gabháltas, thug sé chun míneadais é, ach i nDomhnach is fada uaidh a bheith cineálta fós.

+

→ ceal 1

Ní ghlacfaí é, cheal foghlama. I nDomhnach, shíl mé gur chaith sé siúd i bhfad ag dul chuig an scoil!

TUILLEADH (1) ▼

Má tá ceal orm, ní cheal móna é ar chaoi ar bith. I nDomhnach chuirfeadh an portach atá ansiúd thuas agam móin go barr bachall

→ cleite

I nDomhnach is gnaíúil an cleite comhrá atá agaibh gan bhréig. Cén bhrí ach go raibh sibh ar faoistin tá seachtain ó shin!

→ clifeartach

I nDomhnach, b'fhéidir go mb'fhearr faoi dhó deoraí beag bídeach ná clifeartach mór, mar é sin. Ní méid a dhéananns maith chor ar bith, ach an cruas atá sa duine.

+

→ coilgneach

I nDomhnach, má tá ort a dhul siar sna breaclachaí sin, is coilgneach an áit. Tá sé druidte le draighean is driseachaí, agus níl tada uaibhreach ann ach neantógaí.

TUILLEADH (1) ▼

Ara, ní féidir dhó a bheith chomh coilgneach sin! I nDomhnach shíl mise gur duine an-mhín é, ach 'sé m'eolas air é, arsa tusa.

+

→ coimhthíoch

I nDomhnach má chothaíonn an uair i bhfad eile coimhthíoch mar seo, is mór a chuirfeas sé an cur siar. Tá daoine nár iontaigh spreab fós, mar nach raibh an aimsir in araíocht.

TUILLEADH (1) ▼

Tháinig cupla lá faoi Fhéile Sin Seáin anuraidh agus bhí siad chomh coimhthíoch le laethantaí na Riabhaí. I nDomhnach, fhóbair gur fhuadaíodh mé as an bPáircín Aird ansin thuas!

→ colgach

Mura raibh d'údar aige a bheith colgach ach an méid sin, i nDomhnach is furasta colg a chur air. Dheamhan a bhfuil sé muise, ach ina thús. Sin é an méid.

→ comaoin

Is deas an chomaoin ort é, i nDomhnach, i ndiaidh tine a choinneáil ar a theallach i gcaitheamh na bliana gan oiread is tú a iarraidh chuig an éirí amach.

→ comhfhios

I nDomhnach, tá siad dhá hardú leob anois i ngan fhios ais i gcomhfhios. Maidir le go bhfuil suim acub duine dhá bhfeiceáil, dheamhan a dhath, ach an oiread is dá mba leob fhéin í. Múinfidh sin mise aríst gan mo chuid móna a chur amach ann.

→ conán

Dheamhan cor ar bith sa gconán sin. D'fhéadfá méir a chur faoina shúil, agus ní bhainfeadh sé leat. Ach i nDomhnach, níl an deartháir eile mar sin: tá sé sách anglánta.

+

→ cosnochta

I nDomhnach is cosnochta a bhíodh muid sa ngeimhreadh freisin. Nuair a thagadh sioc, d'fháisceadh muid buadáin ar ár gcosa le teas a dhéanamh dhóibh. Ach níl aon acmhainn ag aos óg ar fhuacht anois mar a bhíodh an uair sin

TUILLEADH (1) ▼

I nDomhnach nuair a thairg sí dhom an cupáinín tae cosnochtaithe, shantaigh mé é a bhualadh faoin smut uirthi. Is minic nach a taobh leis an gcomaoin sin a ligeadh amach as seo í fhéin. Ach ní bhíonn cuimhne ar an arán a hitear, adeir siad.

→ cothromacan

Tá marach eicínt ar an saol nó ar na daoine agus an chaoi a bhfuil an uair. B'iontas é anois dhá dteagadh lá breá. Ba mhór i gceist ag seandaoine cothromacan síne na haimsire, ach i nDomhnach, d'fhéadfaí sneachta a chaitheamh ar a lorg anois.

+

→ cuideáin

Ní den ál an sicín ghliadhbhuí sin chor ar bith. 'Sé an chaoi ar casadh ina héan cuideáin ar an tsráid í scaitheamh théis an chuid eile a ligean amach. Chuir muid tuairisc le chuile theach ar an mbaile, agus dheamhan duine ar bith a tháinig ina coinne. I nDomhnach, d'fhága mise ansin í nuair nár chuir aon duine bonn uirthi.

TUILLEADH (3) ▼

I nDomhnach, chaithfeadh sé a bheith cuideáin agus chomh gallda agus chomh galánta agus tá a chuid cainte. Thar contae isteach é ar chuma ar bith, agus thiocfadh dhó gur thar tír isteach é. Is maith an Béarlóir é M. Ph. Sh. Mh. agus corrfhocal a bhí sé a thuiscint uaidh.

Théis gur thoir ar an mbaile sin a rugadh agus a tógadh mé, i nDomhnach chreidim go mbeinn cuideáin ann dá gcastaí soir ann anois mé. Chuile dhuine dá raibh ann le mo linnse, tá siad curtha nó imithe.

I nDomhnach bhí mé chomh cuideáin acub agus dá ba aníos as Cúige Uladh a thiocfainn. Ach chreidim nach údar milleáin dóibh é, arae cén aithne a d'fhéadfadh a bheith acub orm ach an oiread le scéal.

→ céatach 2

I nDomhnach, bhí barr maith air mar a bhí sé, ach dá dtéadh leasú mar is ceart air, bheadh an toradh chéatach air.

→ céithireacht

I nDomhnach, 'sí an chéithireacht chéanna a bhíos ormsa samhradh is geimhreadh, ní ag ceasacht ar Dhia é!

→ cíos

Dheamhan cíos ná cabhlach a bheas ar an gcéad líne eile a íoc dhá réir sin. Muide i nDomhnach a bhain an méid sin cirt amach de na tiarnaí, ach ní hé an té a shaothraíonns a fhaigheanns. adeir siad. Is mór is fiú go mbeidh a shó ag duine eicínt dar ndóigh.

+

→ cúirialta

I nDomhnach muise, dá chúilialta agus dá mhúinte é, ní bheadh aon chur suas de bhean aige dá gcastaí ina bhealach í. Ach mar adeir an ceann eile, más peaca a bheith buí, tá na mílte damanta — rachadh sé ag suirí le cailín, dá bhfaigheadh sé an dóigh srl.

TUILLEADH (1) ▼

Tá sé cúirialta go leor mar sin, ach i nDomhnach, deir siad go bhfuil neart maistínteachta ann má bhaintear as é. Ach cé milleán air sin ach an oiread le scéal.

+

→ míchuntanósach

Tá sí ag gabháil in aghaidh dúchais má tá sí chomh míchuntanósach sin, arae ní casfaí aon bhean in do shiúl lae ort ba laethúla ná ba láí ná a máthair. Ó mhuintir a hathar a thug sí an stróic sin, ach i nDomhnach, dheamhan a raibh siadsan daorbhasctha ach an oiread.

TUILLEADH (1) ▼

Sagairt! I nDomhnach is míchuntanósach an dream iad le dhul ag iarraidh tada orthub. Tabhair chuile shórt dóibh fhéin, ach ná héiligh tada orthub.

+

→ abhaile

I nDomhnach, ní iontas mór é sin a fheiceáil ag ól. Nach é an t-ól a thug sé abhaile leis i dtaobh athar is máthar.

TUILLEADH (1) ▼

I nDomhnach níor thug tú abhaile leat go bhféadfá aon cheo a chaitheamh in mo bhéalsa. Ba mhinic a bhain mé an t-ocras díot fhéin, agus den bhratainn chlainne atá agat.

+

→ bannaí 1

I nDomhnach is beag dhá fhonn atá ormsa a dhul i mbannaí air, mar is olc an díolaí é murar athraigh sé. Ach ó d'iarr sé mé, ba deacair dhom é a eiteachtáil.

TUILLEADH (1) ▼

Mise i mbannaí gur imigh sí léithe, gan cuid muc ná bó a réiteach! Nach uirthi atá an bheith go gcaithfidh sí greadadh léithe chuile Dhomhnach san aer, agus chuile shórt a fhágáil fúmsa le réiteach!

→ bealach

Is ait an áit a fuair sí ar bhealach, ach i nDomhnach tá a dhonacht fhéin ann freisin.

→ coigéal

Dhá mbeadh an choirleach bainte, b'fhurasta í a tharlú isteach ar chlimín, scáth an coigéilín de chuan atá ann. Ach i nDomhnach, ní gan anró í a bhaint — ní hea sin.

+

→ coiric

I nDomhnach tá rud air thar an slaghdán. Fainic an bhfuil an coiricín ar fónamh aige!

TUILLEADH (1) ▼

Is minic a bhí braon sa gcoiricín againn fhéin agus b'éigean dúinn é a iompar. I nDomhnach is dathúil an scéal é má fhéadann duine tosaí ag briseadh agus ag réabadh chuile uair a n-ólfaidh sé cupla pionta pórtair!

→ coraice

I nDomhnach, bhí an lá inniu chomh dona le aon lá a tháinig ar choraice dhuibh na bliana. Bhí barr sneachta ar an mbáistigh a chaith sé taca am dinnéir.

an Domhnach (50+)