→
dia 1
cóir (50+)
Tá an chliath fágtha ar an gceannfhearann thuas sa ngort. Ba chóir dhuit í a thabhairt anuas
→
fearúint
Beidh sé ag fearúint mar seo go dté an ghealach amach. Ba chóir go mbeadh sí i ndáil le caite. Tá sí ar an gceathrú dheiridh, dar liom féin.
→
feiste
Ní ansin a théim ag an aifreann dubh ná dath. Rug sé orm maidin Domhnaigh amháin ag teacht deireanach agus thug sé aghaidh mar a thabharfá ar mhadadh orm. Tabhair glafairt air a dhuine chóir! 'Dheamhan mé,' arsa mise liom péin, 'má scagaim mé fhéin uait an babhta seo nach go luath a fheicfeas tú aríst mé!' Agus ní fhaca. Ní raibh mé ina fheiste ná ina fhínne ó shin. Téim suas go dtí an fear nach mbíonn doicheall aige roimh aon duine
+
→
fios
Níor chóir d'aon duine rud mar sin a ardú leis agus fios aige nach leis fhéin é
TUILLEADH (1) ▼
I ngan fhios don dlí is cóir a bheith ann
+
Dhá mbeadh fear fobhairne ar fónamh sa gcurach agam an lá sin, ní loicfinn. Bhí an-fharbógaí farraige ann, ach bheadh cóir againn isteach. Ba bheag an stró a bheadh ar dhá churachóir mhaithe a theacht abhaile. Maidir leis an gceann a bhí in éindí liomsa, ní raibh ann ach spogán nár cheart dó a dhul chun farraige chor ar bith
TUILLEADH (1) ▼
Coinnigh leat é sin. Sin é an fear fobhairne atá ag an mboss. Is mór a d'fhéadfadh sé sin a chur ann duit, dhá mbeadh sé leat, ach is mór a d'fhéadfadh sé a chur as duit ar an gcóir chéanna. Níl aon cheo dhá ndéarfaidh sé nach in é a dhéanfas an boss. Bíonn an bheirt ag ól in éindí chuile oíche
→
foilsigh
An corpadóir bradach! 'Sé cóir Dé é an méid sin a éireachtáil dó. Ba bheag aige fhéin dícheannadh a dhéanamh ar chréatúir bhochta. Chuir sé an bhaintreach sin thuas de dhroim tí. Chuir sé faoi ndeara di páipéar a shaighneáil dó ar a cuid talúna agus gan a fhios aici céard a bhí ann ach gur theastaigh cupla cloch mhine uaithi le aghaidh a háilín … Ach foilsíonn Dia an éagóir míle glóire agus moladh leis fhéin. B'fhéidir go bhfaigheadh an cneámhaire ar a mhéis fhéin anois é, agus ní ag amhdú an oilc é, ní mór linn dó
→
frasach
Diabhal mé go bhfuil sí cóir frasach faoi dhá mbeadh tarraingt a láimhe aici. Is mór is fiú an fhairsingeacht ar aon chor. Ní ghabhfaidh fial go hifreann adeir siad
→
fág
Ba dona an teach a bhí ansin nó go ndeachaigh inín S. Th. isteach ann. Má tá brá gill orthu inniu dise is cóir dóibh a bheith buíoch. Más thíos a fuair sí é (an teach) is thuas a d'fhága sí é.
→
fáinne
Bhí sí sin ina beathach chomh tógtha agus d'fheicfeá in do shiúl ionsaí nuair a cheannaigh sé ina gamhain í, ach chuirfeá amach i bhfáinne anois í. Níl bior eanga uirthi. Is beag an dochar di: cuibhrithe sna breaclachaí siúd ó tháinig an geimhreadh agus gan aon ghabháil a chaitheamh ariamh aici. Go deimhin ba chóir dhó náire a bheith air, amhgar a thabhairt do bheathach ar bith mar siúd
→
fíbín
Níl ort ach na seolta a dhéanamh agus gabhfaidh an bád ann uaithi fhéin le teann fíbín. Tá an t-an-chóir soir inniu
Go bhfóire Dia anois air muis, más ag imeacht ar a chaomhúint mar sin atá sé. I ngan fhios don dlí is cóir a bheith ann.
+
An mbeadh a fhios agat faoi neamh nó néal, cén chóir a bhfuil siad in ann na haeroplanes sin a chinnireacht chor ar bith san aer. Shílfeá go mba deacair dóibh é lá gála go háirid, ach deir siad dheamhan cailm a bhíonns orthub ach an oiread le lá ar bith.
TUILLEADH (2) ▼
Dheamhan scil ar bith a gheobhadh fear na tíre seo cén chóir a mbíonn siad in ann an seol a chinnireacht chor ar bith ar fheochan. Ach is namhaid an cheird gan í fhoghlaim,' mar adeir an té adúirt é.
Níl siad ag fáil aon chinnireacht ón té is córa dhóibh é fháil uaidh, agus gan é a fháil uaimse — comhairliú, smachtú. Níl a n-athair ag tabhairt aon chomhairle dóibh ós dó is córa.
Cáide eile a bheas tú ar an gcipiléireacht seo. Cuir crú ina thosach, agus bíodh sé críochnaithe tráthnóna amárach ar a fhad. Shílfeá go mba chóra dhuit náire a bheith ort, agus an t-achar atá tú in ainm is a bheith ina éadan, agus gan déanamh ná leathdhéanamh fós air.
Siod é an fear a bhfuil an chló stiúrtha aige ar a chlann iníon, agus nach mbéarfaidh cead dóibh corraí amach thar an tearsa (tairsigh) ó thitfeas oíche. Daighean mé gur aige atá an ceart freisin. Istigh is córa do chuile chailín óg a bheith san oíche.
→
comaoin
B'fhéidir go ndéanfainn an oiread de chomaoin duit uair eicínt. Ní hé deireadh an tsaoil é, a dhuine chóir.
Muise dheamhan fios aige sin céard a bhaineanns de ghunna ach dhá ligean air féin, nuair a fhaigheanns sé daoine simplí le géilleadh dhó. Dhá dtrian den damhsa an chosúlacht. Is cóir adeir an fear fadó fhéin.
+
Tá sé fhéin ag fáil cothromacan síne na huaire anois, agus m'anam nach bhfuil mise ina dhiaidh air. 'Sé cóir Dé é agus an cheird a bhí air fhéin tamall — slat dá thomhas fhéin; an cleas a ghníodh sé fhéin ar dhaoine eile, tá sé ag teacht ar ais ar a mhéis fhéin anois aige.
TUILLEADH (1) ▼
Mura dtige cothromacan síne na huaire ar sa saol seo, tá an chéad saol eile roimhe, tús na breithe ag Mac Dé! Níorbh é cóir Dé é, mura gcuirtí peiriachaí eicínt air, agus an splíontaíocht agus an spídiúlacht a thug sé fhéin do thuilleadh.
→
cuideáin
Ní fhaca tú aon ghamhain cuideáin thart sna bólaí seo le cupla lá, a dhuine chóir. Fuair mé tuairisc i S. Ú. gur facthas ag teacht aniar é.
→
cóipís
Ba chóra dhuit go mór do bhéal a choinneáil ar a chéile, agus gan leath an oiread cóipíse a bheith agat agus atá agat.
+
→
baile
Ba chóra dhuit fanacht sa mbaile — ba chóra dhuit fanacht as, nó gan a dhul ann (ag imirt chártaí; duine a dhul isteach, nó mámh a chur san áit nach mbeadh aon iallach air é a chur)
TUILLEADH (1) ▼
Ba chóra dhuitse do sheansheaichtín a choinneáil sa mbaile agus gan a bheith dhá shá isteach faoi fhear cúig.
→
bannaí 1
Ní hé is ciontaí ach mise a chuaigh i mbannaí air. Ba chóra dhom a fhios a bheith agam, má théann duine i mbannaí go ndéanfaidh sé díol.
→
bealach
Bhí cóir againn ar feadh an bhealaigh soir, ach baineadh siar asainn é ar a shon sin ag teacht anoir (bhí an ghaoth inár n-aghaidh ar rothair agus sháraigh sí muid)
Go dtuga an diabhal thairis a chuid bealaíochta, crosaim aríst é! I leaba a dhul ag ceannacht fheola, ba chóra dhó go mór fada balcaisí eicínt éadaigh a cheannacht dá chuid clainne atá ag imeacht agus gan snáth de na seacht n-éadaí orthub.
→
beart
'Sé cóir Dé é go ndeachaigh an beart sin ina aghaidh. Murach sin d'éireodh sé i mullach an bhaile ar fad.
→
crinn
Bhí an choimhlint chomh géar orainn, agus curach na bhF. dhár gcrinneadh, agus gur bhuail faitíos mé, nuair a chasfadh muid ar ais sa gcóir, go ndéanfadh sí puca dubh ais dubh dhínn.
→
beo 1
Níor mharaigh sé muc ná mart ná caora ariamh nach roinnfeadh sé le chuile dhuine ar an mbaile í. Bhí sé an-chóir ar an mbealach in. Róchóir, go minic b'fhéidir, arae is iondúil go mbíodh sé fhéin ar deireadh. Go méadaí Dia feoil bheo agus daoine slána aige, arae is maith an oidhe sin air
+
→
bocht 1
'Sé leas an duine bhoicht fanacht ón dlí, ar chuala tú ariamh é: i ngan fhios don dlí is cóir a bheith ann.
TUILLEADH (1) ▼
Má iarrann duine bocht déirce in onóir Dé agus Mhuire, ní cóir é a dhiúltú.
→
bocht 2
Níl cló stiúrtha ar bith anois air, níl sin, ach deile cén chóir a bheadh ar a leithide. Ó téanns bocht go nocht, téann sé go gabháil éadain.
→
boigréis
Ba chóra dhuit a dhul go bun an angair leis agus gan é a thabhairt dó faoina luach. Ach cár fhága tú an bhoigréis? — dhíol sé an rud a bhí aige saor, dar leis an té a bhí ag caint, mar gheall gur airigh an ceannaitheoir an buille bog ann. Bhí aige leagan ar an gceannaitheoir chomh maith in Éirinn agus a d'fhéad sé agus gan an rud a bhí aige a ligean uaidh ar shladmhargadh.
→
breá
'Sé an peata breá sin istigh agat a tharraing an rachlas seo an chéad uair. Is córa dhuit smacht a chur air agus gan é a bheith ligthe leis fhéin mar atá.
Níl aon tóir ag na beithígh ar an mbréinleach sin ó tharla gur ar an mbualtrach fhéin a d'fhás sé. (N)ach ní bheadh col ar bith acub leis dhá bhfásadh sé ar bhualtrach capaill. Ar an gcóir chéanna, ní bhíonn aon chol ag an gcapall leis an mbréinleach a bheadh ar bhualtrach na bó, ainneoin nach leagfadh sí smut ar a cuid fhéin.
Tá sé thar am aige a bheith ar a chóir féin aríst, ach pé acu sin é, is aiféalach an galra é an slaghdán sin — tá sé in am go maith aige a bheith éirithe as an slaghdán, ach thairis sin fhéin, is galra é a bhíonns ag teacht agus ag imeacht. Bíonn b sa bhfocal acu i gConamara, ach ní chloisfeá an b sa leagan sin pé acu sin é)
"A chailín a bhuail fúmsa tráthnóna agus a d'ith mo dhrár; Ba chóir go gcuirfeá cuntas ag na comharsanaí go raibh tú gann; Murach thú a bheith mímhúinte, ní bheadh súil leat abhus is thall; Níor shásaigh féar an fhómhair thú! A shampla shalach, fuair tú call! (As An Bhó a Fuair Call — amhrán greannmhar a rinne Colm a Bhailís faoi bhó a tháinig agus a d'ith a dhrár air. Tá de dhifríocht idir "buail fút" agus "buail leat" nó "buail ort" (cas ort) sna samplaí thuasluaite, go mbíonn aighneas, araoid, nó millteanas i gceist i "buail fút".
+
→
buail
"Aithním culaith an deirg, ach ní aithním a dheilbh ná é fhéin; Agus fear gan bheannú, i measc an tslua, is cóir a bhualadh ar chnámh an ghéill" (An chaint a chaith an chailleach is máthair don Dearg Mór i gCrích Lochlainn, nuair a shiúil Conán isteach chuici agus culaith ghaisce an deirg air. Tá sé ina leathfhocal sa gcaint fós, go háirid an dara leathrann de.)
TUILLEADH (3) ▼
B'fhurasta duine an talamh ó thuaidh a bhualadh ó ló dhá mbeadh cóir againn (talamh ó thuaidh — sin é thuganns muintir Árann ar Chonamara)
Shiúlfá shula gheofá bualadh Sheáin ar an gcaoi sin. Níl bréag ar bith nach raibh sé cóir faoin rud a bheadh aige.
Níor thug sé leathbhualadh ar an eorna mar ní raibh aon chóir ar an easair acub.
→
búistiún
A bhúistiúin mhóir, ba chóra dhuit ciall a bheith agat feasta choíchin, tharas a bheith ag comórtas le gasúir! (gasúr a raibh méid mhaith ann atá i gceist anseo. Níor cheart dó a bheith ar an ealaín agus ar an ábhailleacht chéanna a bhí ar siúl ag páistí beaga)
Thug sé ailleog bhreá phoitín dhom agus níor liomsa ab fhaillí í a chur san áit ba chóir dhi.
→
aird 2
Ba chóra dhuit airde a bheith agat ar do chuid leabhar ná a bheith ag géilliúint do scabhaitéaraí atá ag iarraidh thú a chur i mbealach do bhasctha.