Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: coicís

+

→ deachma

Buaileann ruaigeanna móra tinnis anois é. Dheamhan mórán bliain ar bith, le cúig nó sé de bhlianta, nach gcaitheann sé coicís ar an leaba. Ach ní cás dó é chreidim, agus an aois a bhfuil sé: dhá bhliain is cheithre fichid. Caithfear deachma na sláinte a íoc

TUILLEADH (1) ▼

Is breá an scéal atá agat: go gcaithfear deachma na sláinte a íoc. Ach ní sásamh mór é sin domsa atá ar chúl mo chinn ansin thiar le coicís, agus mo chuid coirce scrúdaithe cheal a bhainte. Dá mbuaileadh sí mé uair ar bith eile sa mbliain, ach ní bhuailfeadh, ach go míthráthúil an uair is mó an chruóg. Diabhal mé go sílfeá gur haisteach an tráth de bhliain ag duine slaghdán a tholgadh: i mbrollach an fhómhair. Seo é anois an slaghdán caorach a raibh bean Chonamara ag caint air. Nár ba é amháin dó ar chuma ar bith! Cuirim leis í agus ní hí an óige í. Tá mé siar le obair mo bhliana i ngeall air

→ dea-choicís

Dea-choicís a bhí sa gcoicís seo caite.

→ dealaigh

Nach réidh a dhealaigh an triuch lena cuid patairí seo thíos. Dar príosta rinne sí éascaíocht mhór leo ar scáth coicíse. Is minic a chonaic mise ag baint ráithe mhóir fhada as gasúir í. Murar chas fear an chapaill bháin léithe (bíonn leigheas an triuch ag fear capall bán)

+

→ déan 1

Nach beag an mhoill a bhíos orthu ina dhiaidh sin nó go mbíonn na cosa déanta acu, théis chomh lag agus a bhíos siad. Chonaic mé uainín meirbh a bhí againn anseo an bhliain cheana, agus ní raibh siad déanta aige go ceann coicíse, ach más ea, ba donacht a bhí dhá dhéanamh air. Ní raibh lúd ar bith iontu go ceann fada

TUILLEADH (1) ▼

Rinne sé doininn (gála, fuaraíocht, srl.) anois le coicís — ba mhór an lear doininne a bhí ann le coicís

→ deara

Tabhair faoi deara go bhfuil rud eicínt air, ar ala na huaire (fainic nach bhfuil rud eicínt air; tá rud eicínt air). Dhéanfadh páiste an fhoghail atá déanta aige sa ngarraí le coicís. Ní théann sé amach ar aon chor, go n-ársaíonn an mhaidin amach, agus sin iontas d'fhear a bhí ina mhochóireach chomh maith leisean chuile lá ariamh

→ deatach

Ní raibh puth deataí againn cheana le coicís, ach tosaíonn sé (an simléar) ag caitheamh anuas i gcónaí ar an ngaoith seo

→ deilín

Bhain sé deilín as a mhéir ag siúl ar an teallach aréir, agus tá sé dhá ceasacht ó shin. Is tinn an rud é freisin. D'éirigh sé dhom fhéin anseo i mbliana, agus dheamhan néal a chodail mé go ceann coicíse aríst aici

+

→ deireanach

Ní raibh mé ar an bportach go deireanach le coicís ó inné. Agus níor thug mé liom ach bord na cruibeach. Déarfá nach bhfuil muid ag ídiú mórán móna

TUILLEADH (1) ▼

Tá na rates deireanach le coicís. Tá sé thar am a n-íoc

→ deoir

Níor chaith sé aon deoir bhiotáille anois le coicís

→ diaidh

Naoi seachtainí go dtí an lá cairde. Ní mór duit coicís eile a chur ina dhiaidh. Tá sé aon tseachtain déag ó arú inné. Chomhair mé aréir é

→ dioc

Má chaitheann sé coicís eile faoin ropadh gaoithe aduaidh údaí is caillte an ghioc a bheas air. Is caillte an ghioc atá cheana air, arsa tusa, scáth seachtaine. Má sheasann an bóthar go dtí na P. Th., anuas ar na maidí a thiocfas sé go siúráilte. Is fuar an díthreabhach é ag déanamh bóthair

→ díocas

Sin é an chaoi a bhfuil sé. Buaileann daol é laethanta. Ní fhaca tú aon fhear oibre go hiomaí a chinnfeadh air. Ach chomh luath agus a chuireas sé an méid sin díocais thairis, ní fhanann maith ná maoin ann. Dheamhan is móide buille maitheasa a dhéanfadh sé aríst go ceann coicíse.

→ díolaíocht

Is mór an díth céille a bhí ort, ó chuaigh tú i gcleithiúnas tí a dhéanamh, nár thug leat fear a chríochnódh amach faoi shásamh é, thar is na cliobairí sin a bhí agat nach ndéanfadh smeach ann lá sa choicís ó thosóidís é. M. Sh. a bhí againne agus más é féin, níl gair ag ceachtar acu air. Agus ní fhaca tú aon duine ariamh is gleoite ná é le díolaíocht a dhéanamh leis. Uair ar bith a mbeadh sé soláimhsithe agat féin, ghlacfadh sé é. Agus ní éileodh sé go deo é go dtogrófá a thabhairt dó. Dheamhan a n-íoctaí uair sa ráithe anseo scaití é

→ diomalach

Tá na gasúir s'againne an-diomalach le leabhra. Dheamhan seachtain san aer nach ag iarratas atá siad. B'éigean dom luach table book a thabhairt do Sh. inné, agus fuair sé an ceann ceannann céanna tá coicís ó shin ach go bhfuil sí stróicthe ó chéile aige, an ruifíneach bradach

→ díomhaointeas

Tá mo chnámha spadtha ar fad ag díomhaointeas na coicíse seo (a bheith ina chónaí; gan a bheith ag obair)

→ do 1

Ba deacair aon rath a chur ar fhéar le coicís anois, mar ní raibh an aimsir faoi dhó. Chothaigh sí rófhliuch

→ do- 2

Tá an talamh atá ansin thuas againn dochoisnithe. D'fhéach mé lena chosaint anuraidh agus arú anuraidh. D'fhálaigh mé é, bhioraigh mé na claíochaí, chuir mé sceacha orthu, ach bhí mo shaothar in aisce agam. Bhí siad leagtha go talamh faoi cheann coicíse

→ dóigh 3

Tá mo stéigeachaí dóite lenar ól mé de phoitín ag bainseachaí le coicís

→ dol 1

Thógadar dola bradáin arú aréir. Chaitheadar ar an abhainn ó oíche go maidin. Níl poll ná linn ná geadán láibe ó Ch. na gC. go dtí D. na mB. nár shaighid siad. Deirimse leat go ndearna siad sladadh, agus sladadh spleách freisin, ach thapaigh siad an oíche cheart — an oíche a mbeadh an bheirt is dainséaraí de na maortha ó bhaile. Tuilleadh diabhail ag bradáin muis, mura bhfuair siad garbh anois le coicís é. Is iomaí dola tógtha ag W. i mbliana

+

→ Domhnach

Coicís ón Domhnach seo (gha)bh thart a bheas sé ann

TUILLEADH (1) ▼

Gheobhaidh tú do dhóthain gogaí (uibheachaí) an Domhnach seo chugainn: Domhnach Chásc. Tuige nach mbeadh prochógaí agaibh mar a bhíodh againne fadó. Bhíodh muid dhá gcruinneáil (uibheachaí) ar feadh coicíse roimh ré

+

→ dreas 2

Seo í anois an aimsir nach mbeidh i bhfad ag cur dreasa ar an bhfóidín móna. Má fhaigheann sí coicís dhe seo, beidh sí ina barrach

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan a fhios agam. An mhóin atá sna portaigh sin againne, ní chuirfeadh grian na nIndiachaí aon dreas uirthi. Chonaic mé ansin le cupla bliain í, agus dheamhan ceo triomaigh dhár chaith sé ar feadh an tsamhraidh nach bhfuair sí. Fuair sí creataí ón ngrian ceart go leor, arae bhí sí bainte an chéad choicís de Bhealtaine. Ach do cheann fine ní lasfadh í ina dhiaidh sin. Ní bheadh call dom sagart ar bith a thaobhachtáil murach a mbaineadh sí d'eascainí agus de mhionna móra asam ag iarraidh a deargadh chuile mhaidin

→ driúillín

Thit sé le fána sa bpoll báite. Chuir sé cupla driúillín aníos. Sin é a raibh faoi. Bhí a chorp istigh sa snáth mara faoi cheann coicíse nó trí seachtainí

→ droimnochta

Fuair sé sórt poistín eicínt suas faoin tír, ach tháinig sé abhaile aríst droimnochta faoi cheann coicíse. Tá mé ag ceapadh nach bhfuil a sháith foghlama air siúd le dhul i bposta ar bith. Ní cheal muis nár chaith sé sách fada ag dul chuig coláistí

→ dúbail

Má fuair sí (an mhóin) báisteach le coicís, tá sí dhá thabhairt isteach dúbailte inniu agus an stolladh triomaigh atá ann

→ dúid

Thit an ionga dhíom amach ó bhun na dúide, agus m'anam gur shaothraigh mé aici é ar feadh seachtain nó coicís le pian inti

→ dún

Bíonn sé amuigh leis an réalt, agus ní fheicfidh tú isteach é ach le dúnadh na hoíche. Dheamhan mórán dhá shlacht ar a gharraí ina dhiaidh sin shílfeá. Níl sé amach as an gcúl ó dheas fós, ainneoin é a bheith ag cur ann le coicís. Dar príosta dhá gcaithinn leis mar atá seisean, agus bheadh an baile dubhaithe agam ó thosaigh sé

→ dúrabhán

Níl a fhios agam faoi mo rí cén t-údar a mbuaileann maotháin chuile bhó a chuirim sa talamh sin thoir. Dheamhan a mbíonn coicís ann dóibh aon uair go mbíonn siad orthu. Shílfeá gur dúrabhán maith é, murab é a bhfuil d'uisce air atá dhá dhéanamh. Deir daoine go ndéanfadh sé é

→ dúradán

'Sé a raibh de shiocair aige i dtosach, dúradán a dhul faoina shúil. Shéid an tsúil agus chuaigh sí chun othrais. Mo choinsias is dar m'anam, is súil bhocht anois í. Chuaigh sé ag an dochtúr léithe, agus thug sé rud dó le cur fúithi as tiúb. Chaith sé coicís dhá chur fúithi, ach dheamhan maith a bhí ag teacht uirthi. Bhí sé thoir aige an lá faoi dheireadh agus dúirt sé go gcaithfeadh sé a dhul isteach san easpaicil (ospidéal) léithe. Cheidim go gcaithfidh sé sin féin a dhéanamh mura dteaga aon bhiseach go haibéil uirthi. Is furasta cur ag an tsúil thar áit ar bith

→ téigh ar

Má théimse ar an ól, ní fheicfidh sibh mé go ceann coicíse. Bainim coicís as i gcónaí — ar a laghad ar bith

→ téigh chun

Má labhraíonn tú air sin rachaidh sé chun stuaice air, agus ní bheidh focal den chaint aige aríst go ceann coicíse. Tá sé an-phusach go deo

→ téigh faoi

Chuaigh sé faoin tsróin aige anocht: an méid adúirt sé le coicís; agus má chuaigh féin is beag a ghrásta a bhí aige orainn faoi. Bailíodh leis anois. Is fada a theastaigh an méid sin uaidh. Cén bhrí ach go raibh sé dhá thuaradh dhó féin

coicís (36)