Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: is dona

→ fliuchán

Is dona a theigheas fliuchán domsa = báisteach, nó mo chosa a fhliuchadh san gcladach, san sliabh etc.

+

→ fág

Dhá gcuimhníodh sé ar an arán a hithiodh, ba bheag a luadh aige a dhul tharmsa gan cuireadh a thabhairt dom. Agus a liachtaí lá oibre a thug mé dhó. Ba dona é scathamh marach mise. Más thíos a fuair mé é is thuas a d'fhága mé é = bhí a chuid oibre gan déanamh. Rinne mise dhó í

TUILLEADH (1) ▼

Ba dona an teach a bhí annsin nó go ndeachaidh inín S. Th. isteach ann. Má tá bráigill orra inniu dise is cóir dóibh a bheith buíoch. Más thíos a fuair sí é (an teach) is thuas a d'fhága sí é.

→ fáinneach

Níl a fhios agam a mbeidh a cuid gruaige cho fáinneach siúd aice nuair a bhéas sí scathamh i S. Gh. Bainfear obair aiste annsin. Dar fia is dona an mhalrait aice é, agus an cháil airgid atá uirre, a dhul ag pósadh isteach ar an mbaile sin

→ fóir

Níl d'fhóirínt ag an dochtúr le déanamh air ach ceirín a chur leis. Is fóirínt é sin fhéin nó go bhfuaraí sé. Annsin bíonn sé cho dona céanna aríst nuair nach gcuirtear malrait ceiríní sách minic leis. Scrúdfadh sé thú ag éisteacht leis scaití. Ach ní bhíonn neart ag an tinneas air

→ carraeireacht

Giorrócha an carraeracht leis as a dheire. Is olc é tuaradh na maidne a mhic ó, go mór-mhór ag sean-fhear dona, atá 'tarraingt ar na trí scóir.

→ ceal 1

Is duine dona a bheadh cheal teine a's a' méid coille atá 'tuitim in a críonach annsin thuas.

→ coimhthíos

Meastú tuige an coimhightheas atá sa mí seo 'chor a' bith? Ní fhaca mé an mhí seo a' teacht chomh dona ariamh cheana. Ach b'fhurasta 'aithne é, a's an lá 'dtáinic an ghealach. 'Gealach Sathairn a's í 'thoidheacht sa bhFoghmhar — uair sa seachtmhadh bliadhain, is maith leis a' máirnéalach í 'fheiceál.

→ comaoin

Níor chumaoin dom an oiread sin fhéin a dhéanamh dhó, a's chomh dona a's bhí sé fhéin. Ach is maith an rud maith in aghaidh an uilc.

→ cora

Ba mhór a' t-ár é mac A. an R. seo thíos ag imtheacht ar fud an aonaigh indiu, a' cur carra chainnte ar chuile bhoicín, mar dhóigh dhe gur daoine muinntreacha dhó iad! Ach th'éis a bhfuil de ghairéad a's de ghaisce aige, is dona í a léine, ach an oiread liom fhéin!

→ cosacán

Is cosamhail go raibh sí ag iarraidh a dhul thar a' díoga, a's gur chaitheadh indiaidh a leathtaoibhe síos innte í. Dheamhan stró a bheadh uirre, meireach na cosacáin, ach is beag an rud atá indon treampán a chur ar an rud dona, 'na dheidh sin.

→ cóipís

Má thugann tú áird ar a chuid cóipíse sin, is gearr go mbeidh tú chomh-dona leis fhéin. Cluais (cluas) bhodhar a bhí aghad a thabhairt dó.

→ baile

Dheamhan baile aige, anois, ach baile dona = is suarach le rádh an teach nó'n áit chomhnuidhe nó'n talamh atá aige anois; nó duine a bheadh a' gabhail thart ar aimsir, a's a' baint scathamh amach is chuile áit.

→ baing

Is beag a' rud a bhainfeas baing as duine dona.

→ bannaí 1

Is beag a' mhaith dhuit bannaidhe béil a chur uirre sin, arae níl fascadh a' bith innte. Is dona na gnaithí a bhí ort é innseacht di chor a' bith.

→ bealach

Is beag a' mhairg air sin, mo léan, a' bealach a dhéanamh nó dhá mbeadh sé 'fhad eile. A' leigean cluanaidheachta air fhéin a bhío(nn)sé sin, nuair adeirea(nn)s sé go mbíonn sé go dona.

→ beann

Is dona a frítheadh (nó a fágadh) mé má tá beann agham ortsa (adéarfadh duine le cur igcéill go raibh sé neamh-spleadhach ar dhuine eile).

→ beo 2

Is cuma liom beo nó marbh, tá mé chomh dona sin.

→ biorach 2

Is dona an rud biorach a chuir ro-luath ar a' gcéad laogh, mar ní mian le na máithreachaí tál, má chuirtear.

+

→ bocht 1

Is breagh an rud a bheith bocht, le h-ais a bheith go dona do'n chomhursa.

TUILLEADH (3) ▼

Is bocht a' rud d'aonduine a chuid a chaitheamh go dona nó go dreabhlásach, idteach an óil.

'Is dona an rud a bheith go h-olc a's go bocht in a dhiaidh' (sean-fhocal — ní móide go gciallóchadh "bocht" annseo daidhbhir. Bheadh sé chomh dóichide go gciallóchadh sé éalannach, aithiseach, nó in an-chaoi. Chiallóchad sé amanntaí freisin, go mbeadh caitheamh ina dhiaidh ag an té a rinne an t-olc, arae nach dtiocfadh sé 'un tosuigh ná 'un tairbhe dhó fhéin)

Sin é 'bhfuil dá bharr anois aige. Is dona an rud a bheith go h-olc a's go bocht in a dhiaidh.

→ bratscair

Is dona a chlis tú ar a' bportach móna sin, gur fhága tú in a bhrat-scair mar sin é. D'fhéadfadh sé a bheith aith-ghróigthe aghad ar a' tiormach mór.

→ breacán

Is dona na briocáin éadaighe atá air. Mea(s)ann tú 'bhfuil fuireann nuadh a' bith aige? (féach fuireann).

→ breá

Maran breagh leis fhéin é, is dona na gnaithí a bheadh ar aonduine eile bacadh leis.

→ bruach

Ná bac le 'go dona'. Marach go bhfuil sé ar bhruach na h-uaighe, ní fhailleochadh sé in a ghnaithí anocht. Baoghal ar siúd rud is lugha ná bainis a leigean thairis!

→ brád

Is dona na gnaithí 'bheadh ort, a dhul 'na phorta(igh) a's an brádán báistighe atá ann.

→ agús

Is dona a chruthuigh tú nar chuir an méid sin san agús freisin = ba cheart duit an méid sin a rádh, nó a chuir sa gcainnt, nó de chonntar sa margadh

→ brúisc

Is dona an déanamh 'bhí uirre, má thuit brúisc dhi, chomh h-aibéil sin.

→ buail ar

Is furasta cois a bhualadh ar dhaoine dona = is furasta créatúlacht nó éagcóir a dhéanamh orra.

+

→ buail

Is dona a chuaidh an bualadh dhó faoi dheire thiar = chuaidh sé in aghaidh; buaileadh nó gortuigheadh é féin.

TUILLEADH (1) ▼

Is dona an ceart an feilméara a bheith buailte, arae marach é, ní dhéanfadh duine 'bith sa tír aon-ghna(ithe). Nach hé atá dhá dtógáil uileag?

→ buille

Is dona a chruthuigh tú nar bhain a' garraidhe sin as a bhuille indiu, a's ní aireochthá go mbeadh sé in alt a choctha agad.

→ buinne 1

Fuair T. C. a's N. bairille beag sa mbruth-faoi-thír, tá suím bliadhanta ó shoin. D'áitigh ar a' mbeirt a' dul dó, a' ceapadh gur ól a bhí ann, a's badh eadh freisin, a's ná raibh Dia leis, marar thuit an buinne tónach anuas lobhtha dhe, a's dheamhan deoir a d'fhan ann nar dóirteadh amach sa snátha mara. Shuidh an cupla síos ar a' dúirling a' caoineadh na h-éadála! Deir siad fhéin gur 'rum' a bhí ann, ach is dona a chreidfinn é.

→ áibhéil 1

Ná géill dá chuid áidhbhéil. Má ghéilleann is gearr go mbí tusa chomh dona leis féin = ná tabhair aon-áird ar a chuid áidhbhéil etc.; ná creid a chuid áidhbhéil etc.

→ ainm

Tá siad in ainm's Béarla a mhúnadh do na gasúir, ach is dona uatha(b).

→ ainneoin

Is dona atá a chuid ag dul dó, aindeoin a n-itheann sé.

→ aire

Is olc an aghaidh aire é, mar ba dona an aire a thug sé fhéin dhá bhean bhoicht

→ airigh

Marach go n-airigheann sé go dona sibh, ní bheadh sib ionnsuighe aige is chuile áit.

→ bain amach

Is dona an fear é, mara bhfiacha (bhféacha) sé lena shása(mh) a bhaint amach.

→ lig amach

Go dtuga Dia ciall duit, dá mbeadh sí chomh dona a's tá a leigean amach, is fadó an lá a bhí sí thíos sa talamh.

→ áirge

Is dona an áirge do dhuine a bheith amuigh faoi fhliuchán mar sin, 'chuile ré soluis.

→ éirigh amach

Is dona an chaoi dhó 'bheith ag eirghe-amach mar sin.

+

→ antlachán

Is beag an ghoir aige a bheith chomh dona leis an an-tlachán is athair dó.

TUILLEADH (1) ▼

Bheadh ciall an-tlachán (n)ach is dona a bhí(onn)s an greím deireannach sluigthe aige, nuair seo amach aríst ag obair é.

→ ardfhoghlaim

Fuair sé sin árd-fhoghluim, agus is dona a chuaidh sí dhó.

→ ascar

Is furasta leis a' rud dona a dhul in ascar i gcomhnuidhe.

→ ársaigh

Is dona na gnaithí 'bheadh ar dhuine 'bith a chorróchadh amach go n-ársuigheadh a' lá amach.

→ faill

Fáill ar bith a gheobhfas sé tá sé in a éadan. Is dona an buachaill óg é mara bhfuil aige ach a bheith ag saimhseáil le sean-fhear. Is maith dhuit an fháill a fháil a mhic ó. Tá agad gan do leas a leigean ar cáirde anois. Déarfadh S. gan leigean don ghoradh téachtadh, agus is fear é a mbíonn breithiúnas mór in a chuid cainnte

is dona (50+)