Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: náire

→ abair

Deir tú leis an gcuain a cailleadh, adeir sí. Shílfeá nach ligfeadh an náire dhi é sin a rá, lá is gur lig sí chun báis le amhgar í

→ dádach

Nach beag an náire atá ar an seandádach sin a bhfuil clann iníon suas ina gcailíní óga aici, a bheith ag imeacht agus rachmall pósta uirthi aríst. Dheamhan maith ag caint

→ damanta

Tá eitinn iontu! Dar príosta muise mura bhfuil le casadh leo ach an méid sin, ní cás dóibh é. Más peaca a bheith buí, tá na mílte damanta. Ní hionann anois agus ariamh. Bhíodh náire ar dhaoine fadó a amhdachtáil go mbeadh sí in aon duine a bhainfeadh leo, ach níl ceilteamas ar bith acu anois air

→ daol

Chomh uain is a bhaineas an daol sin as — daol oilc — dheamhan gair ag aon duine a thaobhachtáil. Má thaobhaíonn, tá sé sáite, nó caite, nó arm ar bith is túisce aige. Dar fia tá! Mharódh sé é féin an nóiméad ina dhiaidh le náire, ach cén mhaith sin, ós é a bhealach é

→ de

Ní raibh an oiread de náire ariamh orm agus a bhí orm an oíche sin

→ dea-aithne

Ní hí an dea-aithne atá ag muintir na háite seo ar an gcneámhaire sin. Shlad sé iad cheana: imeacht le luach a gcuid beathach agus gan comhaireamh na sop a thabhairt dóibh ariamh. Muran sonnta é, go dtabharfadh sé é féin le taispeáint sna bólaí seo go brách aríst! Ach níl náire ar bith ann

→ déan 1

Is furasta don ghiolla gan náire obair a dhéanamh

+

→ déan suas

Beannacht Dé dhuit! Is mó an déanamh suas atá ar an scráibín ná ar an duine uasal anois. Chonaic mise an saol, agus níl sé an fhad sin chor ar bith ach oiread, agus ní ligfeadh an náire d'fhear na tíre seo collar a chur air fhéin mura mbeadh posta ar fónamh aige. Ach feicim anois iad, agus dheamhan is móide luach a mbéilí a bheadh acu, agus tá collair orthu chomh leitheadach leis an té a mbeadh rud aige

TUILLEADH (1) ▼

Is maith an t-údar é do thalmhaí, fear ar bith a chaitheas leath an lae dhá dhéanamh féin suas agus dhá shlíocadh féin: Is beag an dochar dhó náire a bheith air, agus a gharraí ina churásach ansiúd thuas.

→ déanta

Is ait an mac é an saol gan doubt ar bith. Tá siad déanta lena bhás anocht, agus nach bhfuil sé ach arú aréir go deireanach ó chonaic mé ag caitheamh léim fhada ansin thíos é, agus má bhí féin, níor náire dhó sin. Ní raibh aon fhear ansin in ann a dhul fhoisceacht go mbeannaí Dia dhó

→ dearfa

Go deimhin agus go dearfa, is beag an dochar dhuit náire a bheith ort, ach níl a fhios agat céard í, ná tada dhá shórt — cuirtear an dá fhocal le chéile mar sin leis an gcaint a neartú

+

→ dearg 1

Bhí a grua chomh dearg leis an splainc le náire

TUILLEADH (2) ▼

Bhí a leiceann chomh dearg leis an gcaor. Ní thabharfadh sé deoir fhola le náire

Cén uair ar hathraíodh na pluideogaí ar an bpáiste seo go deireanach. Dheamhan é le dhá lá! Tá sé dearg uileag an créatúr. Nach é an náire bhruite é

→ dearg 2

Níl call ar bith dhuit a bheith ag deargadh anois. Bhí tú in éindí léithe. Ní údar náire do bhuachaill óg ar bith speal a bhaint as gearrchaile!

→ deargán

Bhí másaí agus bléin an pháiste ina ndeargán fré chéile ag na claibhtíní agus na pluideoga a chuireadh sí air. An bhfaca tú iontas ar bith ariamh gur mhair sé chor ar bith. Is beag an dochar di náire a bheith uirthi nach dtabharfadh aire thairis sin dhá páiste. 'Sí an tsiléig sin a fhágfas dhá bhfuireasa í

→ deas 1

Is deas an cleas a rinne sé! Shílfeá gur beag an dochar dhó náire a bheith air

→ deasóg

Rug sé greim barr láimhe ar mo dheasóig agus théaltaigh sé leis isteach an doras mé. Níor airigh mé choíchin nó go raibh mé in mo shuí ar chathaoir istigh sa bparlús aige. Is beag bídeach nár thit mé as mo sheasamh le náire

→ deimhin

Go deimhin fhéin, is beag an dochar duit náire a bheith ort ag imeacht mar sin!

→ deireadh 1

'Sí a bhí ar deireadh den méid a chuaigh isteach ón scoil seo thoir. Is náire bhruite é, más í a bhí ar deireadh ar fad

+

→ deis

Diabhal mé nach ea, (n)ach gurb uirthi sin atá an deis aisteach: ag imeacht agus treabhsar uirthi mar a bheadh ar fhear. Níl cás ná náire uirthi faoi ach oiread

TUILLEADH (1) ▼

Is aisteach an deis atá ar an máistir scoile seo thíos: ag scaoileadh anuas na mbrístí de phutach ar bith nach mbeidh a lesson aige. Shílfeá go mba mhór an náire dhó a leithide de chleas a dhéanamh

+

→ deoir

Ní thabharfainn deoir fhola le náire — bhí an-náire orm

TUILLEADH (4) ▼

Nuair a thosaigh sí ag géaraíocht orm, ní thabharfainn deoir fhola le náire

Chuir mé mo láimh in mo phóca agus dheamhan an sciúrtóg a bhí agam ach an scilling. Bhí an deoch ar an gcuntar, agus gan a luach agam. Dheamhan a dtabharfainn deoir fhola le náire

D'ionsaigh sé mé os comhair an phobail uileag. Níl ainm thoir ná thiar nár thug sé orm. Dheamhan deoir fhola a thabharfainn le náire

Anall leis go dtí mé os comhair a raibh ann. 'Tá tú agam,' arsa seisean. 'Thusa a dhíol an bhodóig liom a bhí tolgtha.' Fhóbair dhom titim i mbun mo chos. Ní thabharfainn deoir fhola le náire.

→ deolcachán

Is beag an náire í. Bean nach bhfuil in ann a deolcachán páiste a thógáil, is diachta di a cheapadh go dtógfadh sí cailín

→ deoraí

Is mór an peaca an deoraí beag sin de ghasúr atá ann a fheiceáil thíos in éadan feamainne, agus an goróir bocht seacáilte. Cí Dia gur mór an náire di a ligean amach leithide an lae inniu — lá a phréachfadh na gabhair

→ dia 1

Is mór an náire dhóibh a bheith ag saighdeadh faoin díthriúch (díthreabhach) bocht sin — duine le Dia mar é. Dar leat féin, ba chóir dóibh dóigh mhagaidh eicínt thairis a fháil

+

→ diaidh

Chuir sí an-náire ar Ch. Chaith sí an lá ina diaidh aniar ar fud na G. ag sciolladóireacht uirthi. Ní scarfadh sí uaithi ar ór ná ar airgead

TUILLEADH (2) ▼

Náire ortsa go deimhin! Is fadó an lá a d'fhága tú in do dhiaidh í — is fadó an lá ó scar tú léithe

Ná caintíodh sí ar náire liomsa. Is fadó an lá ó d'fhága sí ina diaidh í

+

→ díol 2

Thug tú díol mo náire dom — an oiread go baileach agus a náireodh mé, ach nach ndéanfadh sé aon mhaith dhom féin, agus go mba mhó an t-údar náire ná sochair é. Déarfaí le fear roinnte i gcártaí é, cuir i gcás, nuair nach dtabharfadh sé dhó féin ach an oiread is a thógfadh cúig a láimhe dhéanta

TUILLEADH (22) ▼

Bhí sé ag ceapadh go raibh an-spré le fáil aici sin, agus ar ndóighnín d'fhága a muintir mar sin é nó gur bhuail siad air í. Deich bpunt a bhí aice: sin é an méid. Ní bhfuair sé ach díol a náire

Cé mhéad, meas tú, a chuaigh an gamhain? Coróin thar mar a thug sé air, ainneoin ar thug sé de bheathú dhó ó cheannaigh sé é. Fuair sé díol a náire ceart air

Thug mé "madraí" do chuile dhuine eile agus chuir mé mé féin taobh leis an dó beag — díol mo náire

Nach mé atá feidheartha. Thug tú díol mo náire dhom — an oiread is a thógfas cúig dhéanta. Ach ní cás dom é agus a bheith in ann í sin féin a thógáil

Is dona an roinnt a thug tú orthu. Dheamhan mámh ag gabháil liom — oiread agus díol mo náire féin

Cén sórt banrán atá ort faoi mo dhéanamhsa. Nár chuir mé in do mhámh tú … Bhuel thug mé díol do náire dhuit ar aon chor

Tá sé chomh maith dhom a gcaitheamh i bpaca. Níl cúig ná cárta iontu — go fiú is díol mo náire féin. Tá an rud sin in do láimh i gcónaí. Fágann do dhéanamh feidheartha críochnaithe mé chuile uair

Níl díol an roinnte ann, ach tá díol mo náire ann. Leag an cúpla seo air go maith ó fuair siad ligean air — buidéal óil nó a mhacasamhail. Ní bheadh an oiread ann agus go mb'fhiú é a roinnt, ach bheadh beagán ann le náire a thabhairt ar dhuine

Ní raibh an oiread ceann faoi orm ariamh. Dhá scilling is seacht bpínne a bhí agam — trí pínne go díreach a bhí mé easpach gan luach deoch a bheith agam. Ní raibh agam ach díol mo náire

An lá a ndeachaigh mé go Sasana an chéad uair, tháinig mé amach den traein ag Euston. Bhí an oiread Béarla agam agus go raibh mé in ann eolas an bhealaigh a chur, ach cén mhaith dhom sin agus nach raibh mé in ann focal ariamh dhá gcuid lapaireachta a thuiscint. Bhí canúint an diabhail orthu. Sin é an uair adúirt mise liom féin nach raibh de Bhéarla agam ach díol mo náire

Nach é an díol náire é — údar náire. Duine nó rud

Is díol náire ceart é ag imeacht síos ansin síos ag ól agus ag caitheamh a chodach ar stocairí coirnéil, agus anó ar a bhean agus ar a chlann sa mbaile

Ní díol náire go dtí í: sluamhallacht an phobail a dhul uirthi inniu. 'Sé a thuar sí di féin ag imeacht ag bóithreoireacht ó oíche go maidin

Sin díol náire ceart anois an teach sin, agus a fhusacht dó gan a ligean i léig mar atá sé. Dhá gcuireadh sé scláta anseo agus ansiúd air léar (de réir) mar a bhí siad ag titim, ní bheadh an bháisteach anuas ann as éadan anois

Is díol náire an chaoi a bhfuil an tír anois — gan damhsa gan siamsa gan éirí amach mura dté tú chuig hallannaí na sagairt. Níl ceannús ceann ar bith fanta ar shagairt anois. Tá siad ag fáil cead a gcomhairle féin rómhór

Ba díol náire a bheith ag breathnú orthu, síos faoi chladaí ansin anuraidh. Iad ag imeacht chomh míchuibhiúil agus ina luí ina srathrúchaí i chuile áit. Más siúd é an chaoi a bhfuil Baile Átha Cliath, nó más iad na béasaí a fheiceas muid acu anseo a bhíos acu i mBaile Átha Cliath, diúltaí muide dhó

Is mór an díol náire é an rúisc de mhadadh sin. Dar leat féin nach bhfuil sé ag fáil a leathdhíol le n-ithe. Dá mba é an duine ba mheasa leat beo é a bheadh istigh sa teach, ní chónódh sé go leagadh sé a chrúib thuas ar an mbord. Sibh fhéin a mhill i dtosach é nuair a thug sibh faisean dó a bheith ag tógáil giotaí aráin de chorr an bhoird

Ní díol náire ar bith an iníon muis le hais na máthar. Dhá bhfeictheá an mháthair ansin thiar ar shochraide Sh. Ph. N. Thit sí isteach faoin gcorp le teann óil

Is díol náire í an tsráid sin mura gcarta sibh í. Tá seanlatarnach shalach ansin amuigh agus má fhágtar ann í, is mór an aicíd í. Tholgfadh sí baile, ní áirím teach

Ní díol náire dhuit chor ar bith iad. 'Siad an cleite is fhearr in do hata iad a mhic ó. An bhfuil tú ag séanadh an ghaoil? Nach bhfuil a fhios agat gurb in iad an chuid eile dhíot fhéin

Is díol náire críochnaithe na mná sin siar ó thosaigh siad ag éirí amach ar bhóithrí ó oíche go maidin. Níl cuibhiúlacht ar bith dá bhfaca tú ariamh fanta iontu — níl sin

Is díol náire don cheathrú (cupla baile fearainn) an bhail a chuaigh ar an duine bocht sin thíos anseo ar an mbóthar: é a robáil agus gan snáth éadaigh a fhágáil thuas ar a chraiceann. Is diabhlaí an t-iontas nach bhfeicfeadh duine eicínt dhá dhéanamh é

+

→ diurnaigh

Dhá mbeifeá ag marú mairt, ní bhreathnódh sé ort ach dhá diurnadh sin aige chuile oíche san aer. Shílfeá go mbeadh náire fhéin air, agus lucht na gcuart ar fad ag breathnú air, ach dheamhan náire muis, ná fios aige céard í

TUILLEADH (1) ▼

Rug sí orm i lár na sráide agus phóg sí agus dhiurn sí mé os comhair na tíre. Ní thabharfainn deoir fhola le náire. Cén bhrí nó gur thosaigh sí ag caint: 'a mhac mo chol ceathar, a mhac mo chol ceathar nach bhfaca mé leis an fhad seo …' Mo choinsias is dar m'anam, níor tháinig aon lá ariamh mar é ar shlata an bhaile mhóir, agus cáir ar chuile fhear

→ dligh

Mo chreach mhaidne muise, níor dhligh an diabhlánach sin tae ná arán a fháil sa teach seo, agus níor chomaoin daoibh a dtabhairt dó ach an oiread, dhá mbeadh aon fhuil ionaibh. Níl cuimhne ar bith agaibh ar an uair a raibh sibh fhéin thíos aigesean agus ar lig sé amach sibh agus déidín tite agaibh leis an ocras. Ach sin é. Murach a bheith gan náire dhó is fada amach ón teach seo a d'fhanadh sé. Ach is fear gan náire é ar aon chor

+

→ dochar

Is beag an dochar duit náire a bheith ort — tá agat (air) náire a bheith ort; tá ceart agat náire a bheith ort; tá údar náire agat, bíodh náire ort nó na bíodh; is suarach an t-ionadh dhuit náire a bheith ort

TUILLEADH (2) ▼

Is beag an dochar duit náire a bheith ort ag leadaíocht istigh ansin lá breá samhraidh i leaba dhuit a dhul amach i gcionn do chuid oibre. Meas tú an bhfaighidh tú beatha ó neamh ansin ar do ghogaide!

Is beag an dochar di náire a bheith uirthi ag imeacht ina rúisc chomh míchuibhiúil ar bhóithrí ansin síos. Ba chóra di go mór luaith bhuí na seachtaine a chur amach sa mbaile

→ doghrainneach

Bhí muid ag baint roinn fheamainne ansin thíos an bhliain cheana. Bhí P. L. in éindí linn. Ó tharla go mba strainséara í, chreidim gur bhain sí cupla dosán thar teorainn. Dar príosta d'éireodh sé dhúinn féin sách éasca más muid atá ag baint ariamh ann. Tháinig an gheabhróg siúd aniar agus gob uirthi. Chuir sí stiúir ropaireachta uirthi féin. Ní raibh an oiread náire ariamh orm os comhair an strainséara agus eile. Thairg muid di a dhul agus an oiread céanna a bhaint orainn. Thug muid breith a béil féin di. 'Sí atá doghrainneach ceart. Diabhal bréag!

→ doicheall

M'anamsa má thaobhaíonn an duine uasal sin an teach seo feasta gurb í fáilte an doichill a bheas roimhe, agus ní thuilleann sé a malrait. Is beag an dochar dhó náire féin a bheith air: ag teacht isteach i dteach ar bith leis an méid a chloiseas sé ann a tharraingt go dtí an chéad duine eile agus a dhá oiread a chur air. Sin í a cheird muise. Nach gránna an béas é ag buachaill óg. Fhóbair mise an oíche cheana muise — murach gur casadh S. isteach — an bhróig a thabhairt dó. Ach bhí cás agam a dhul ag tosaí siúite ar bith agus S. istigh

→ dóigh 1

Tá sí caillte le cás agus náire faoin deis atá ar an athair ag imeacht — ina dhóigh mhagaidh ag an tír. Deir tú leis a tháinig abhaile as G. an oíche faoi dheireadh agus cóiste cinn faoi, agus é ag rá le chuile dhuine dhá raibh ag castáil leis go raibh iníon Lord C. lena phósadh, ach nach bpósfadh sé í mura dtugadh a hathair an teach mór di. Sin é an óinseach agat

→ dóigh 3

Ní hin poll dóite chor ar bith ar a chóta. Mura bhfuil le casadh leis ach go mba gliomadóir é, is beag atá le casadh leis. Ní údar náire ar bith d'aon duine a bheatha a shaothrú

→ Domhnach

I nDomhnach féin is beag an dochar duit náire a bheith ort ag caitheamh a leithide de chaint. Nach bhfuil a fhios agat go maith gurb in deargbhréag. Ní tada eile é

+

→ don

Ná raibh don h'fhiafraí ort mura beag an dochar dhuit náire a bheith ort ag fiafraí rud den tsórt sin

TUILLEADH (1) ▼

Mo dhon is mo dhóirne ort le cleas a dhéanamh! Is beag an dochar dhuit náire bhruite a bheith ort, ach níl, mar níl aon náire ag siúl leat ná tada dhá shórt

→ doscúch

Tá an bhean óg sin chomh doscúch le aon fhear in do thír. Dhá gcloistheá í sin ag cur síos ar a ndearna sí i Sasana, chuirfeadh sí gruaig do chinn ina seasamh. D'inis sí thíos gan cás gan náire an oíche cheana faoin gcaoi ar bhuail sí féin agus bean eile aniar, saighdiúr Meiriceánach a bhí ag iarraidh a dhul in éindí leo gan bhuíochas. Ach ní tada é sin le hais ar inis sí …

→ dream

Dream gan náire iad agus a dhul ag déanamh a leithide de chleas

→ drisíneach

Ní bheadh aon ghair agat é sin a thabhairt in áit ar bith tá sé chomh cantalach drisíneach sin. B'fhéidir gur tosaí ag gol agus ag gárthaíl a dhéanfadh sé agus thú a náiriú. Ní bheadh sásamh ná séanadh air mura dtugainn chuig an aifreann é Domhnach anseo i mbliana, agus ní cheideonainn ar a bhfaca mé ariamh é nuair a bhí sé déanta agam. D'áitigh air ag blaoch agus ag blaidhriúch, gur thug sé aghaidh an tséipéil orm. Ní thabharfainn deoir fhola le náire

+

→ droim

Bhí an bheirt sínte síos ar dhroim na trá agus iad dhá n-únfairt féin sa ngaineamh agus gan folach orthu ach an oiread leis an oíche ar rugadh iad. Shílfeá go mba bheag an dochar dhá leithidí sin náire a bheith orthu, ach dheamhan náire muis, ná cuid de náire. Is feasach dóibh go maith nach n-aithneoidh na daoine iad

TUILLEADH (1) ▼

Aire dhuit! Tá sé thuas in éadan an jug. Ólfaidh sé dhá dhroim é shula fhéadfas aon duine é a thógáil uaidh. Níl cás ná náire fanta ann … Tá sé ólta aige anois, ach ní raibh ann ach an teirgéis déarfainn. "Jug mór fada agus bainne i bhfad siar," mar adeir an ceann eile

→ dual 2

Thug sé seo thuas dual na droinne don chliamhain an oíche faoi dheireadh. Tháinig an cliamhain aniar ag iarraidh an chapaill air, ach sílim i leaba an chapaill a fháil go raibh an tseamair Mhuire aige nach bhfuair sé rud a mbeadh cuimhne aige air. Ach thuill sé é. Ba bheag beag an náire a bhí air agus a thaobhachtáil chor ar bith agus a ndearna sé de mhailís cheana air

→ dúbail

Ara céard atá tú a dhéanamh? Dúbail an beart sin, nó an ligfeadh an náire dhuit an ghlaicín sin a thabhairt chun na hiothlann?

→ dubh 1

Tá do chosa an-dubh: is mór an náire dhuit é nach mbuailfeá boslach orthu

→ dúlaí

Is dóigh gur fadó cheana nár ól sé aon deoir tae agus chomh dúlaí ann agus a bhí sé. Líon mé an muigín dó go buinne bruach ach má líon féin ní raibh aon fhuílleach ina dhiaidh … Tá an náire caite i gcártaí ar an saol seo

→ dúradán

Níl de leigheas ar an dúradán sin anois ach a dhul go dtí bean eicínt a bhfuil bainne cíche aici agus blífidh sí cuid den bhainne isteach faoin tsúil agat, agus is beag an dúradán a fhágfas sin inti deirimse leat. Is minic a chonaic mé daoine dhá dhéanamh fadó, agus le gairid féin nuair a bheadh súil bhocht acu … Náire. Cén sórt náire. Ní minic fear náireach éadálach ar chuala tú ariamh é … Mura dté, fág mar sin í, agus feicfidh tú féin air go dtiocfá ann ar ball dá mbeadh breith ar t'aiféala agat

→ téigh ag

Chuaigh ag an ocras ar an náire, agus bhuail mé isteach i dteach i leataobh an bhóthair agus d'iarr mé greim bídh in onóir Dé. 'Níl aon ghreim cháca bruite sa teach,' adeir suaróigín bheag a bhí ann

+

→ téigh ar

Deir tú leis a casadh orm i mbéal an tseoil. Ní raibh a dhul ar mo chúl ná ar m'aghaidh agam ach seasamh suas ag caint leis. Shíl mé go gcainteodh sé ar an lampa chuile phointe, ach dheamhan caintiú. Tharraing mé féin chuige é faoi dheireadh le neart náire

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh náire air nuair a chonaic sé an mháthair ag dul i gcoinne na bhfataí agus ghread leis é féin ann

→ téigh thar

Níl ag dul fúm ná tharam ach castáil uirthi sin nó go gcasa mé léithe an chaint a chaith sí fúm. An rálach bhradach, is beag an dochar di náire a bheith uirthi a dhul ag caitheamh a leithid de chaint faoi dhuine ar bith

náire (83)