Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: náire

→ abair

Deir tú leis an gcúin a cailleadh, adeir sí. Shílfeá nach leigfeadh an náire dhi é sin a rádh, lá agus gur leig sí 'un báis le amhgar í

→ dádach

Nach beag an náire atá ar an sean-dádach sin a bhfuil clann inghean suas in a gcailíní óga aice a bheith ag imeacht agus rachmall pósta uirre aríst. Dheamhan maith ag caint

→ damanta

Tá eitinn ionnta! Dar príosta muise mara bhfuil le casadh leo ach an méid sin, ní cás dóibh é. Má's peacadh a bheith buidhe, tá na mílte damanta. Ní h-ionann anois agus ariamh. Bhíodh náire ar dhaoine fadó a amhdachtáil go mbeadh sí in aon-duine a bhainfeadh leo, ach níl ceilteamas ar bith aca anois air.

→ daol

Chomh uain agus a bhaineas an daol sin as — daol uilc — dheamhan goir ag aon-duine a thaobhachtáil. Má thaobhuigheann, tá sé sáithte, nó caithte, nó arm ar bith is túisce aige. Dar fiadh tá! Mharbhóchadh sé é féin an nóiméad in a dhiaidh le náire, ach cé'n mhaith sin, ó's é a bhealach é.

→ de

Ní raibh an oiread de náire ariamh orm agus a bhí orm an oíche sin

→ dea-aithne

Ní hí an deáaithne atá ag muintir na h-áite seo ar an gcneámhaire sin. Shlad sé iad cheana: imeacht le luach a gcuid beitheach agus gan comhaireamh na sop a thabhairt dóib ariamh. Maran sunda é, go dtiúrfadh sé é féin le teasbáint sna bólaí seo go brách aríst! Ach níl náire ar bith ann

→ déan 1

Is furasta do'n ghiolla gan náire obair a dhéanamh

+

→ déan suas

Beannacht Dé dhuit! Is mó an déanamh suas atá ar an scráibín ná ar an duine uasal anois. Chonnaic mise an saoghal agus níl sé an fhad sin chor ar bith ach oiread, agus ní leigfeadh an náire d'fhear na tíre seo "collar" a chur air fhéin mara mbeadh posta ar foghnamh aige. Ach feicim anois iad, agus dheamhan agus móide luach a mbéilí a bheadh aca, agus tá "collair" orra cho leitheadach leis an té a mbeadh rud aige

TUILLEADH (1) ▼

Is maith an t-údar é do thalmhaidhe, fear ar bith a chaitheas leath an lae dhá dhéanamh féin suas agus dhá shlíocadh féin: Is beag an dochar dhó náire a bheith air, agus a gharrdha in a churásach annsiúd thuas.

→ déanta

Is ait an mac é an saoghal gan "doubt" ar bith. Tá siad déanta len a bhás anocht, agus nach bhfuil sé ach arbhú aréir go deireannach ó a chonnaic mé ag caitheamh léim fhada annsin thíos é, agus má bhí féin, níor náire dhó sin. Ní raibh aon-fhear annsin indon a dhul 'fhoisceacht 'mbeannuighidh Dia dhó

→ dearfa

Go deimhin agus go dearbhtha is beag an dochar dhuit náire a bheith ort, ach níl a fhios agad céard í, ná tada dhá shórt = cuirtear an dá fhocal le chéile mar sin leis an gcaint a neartú

+

→ dearg 1

Bhí a gruadh cho dearg leis an splainc le náire

TUILLEADH (2) ▼

Bhí a leiceann cho dearg leis an gcaor. Ní thiúrfadh sé deoir fhola le náire

Cén uair ar h-athraíodh na pluideogaí ar an bpáiste seo go deireannach. Dheamhan é le dhá lá! Tá sé dearg uiliog an créatúr. Nach hé an náire bhruithte é

→ dearg 2

Níl call ar bith dhuit a bheith ag deargadh anois. Bhí tú in éindí léithe. Ní údar náire do bhuachaill óg ar bith speal a bhaint as geárrchaile!

→ dearg- 3

Bhí dearg-náire orm

→ deargán

Bhí másaí agus bléin an pháiste in a ndeargán fré chéile ag na claibhtíní agus na pluideoga a chuireadh sí air. An bhfaca tú iongantas ar bith ariamh gur mhair sé chor ar bith. Is beag an dochar di náire a bheith uirre nach dtiubharfadh aire thairis sin dhá páiste. 'Sí an tsiléig sin a fhágfas dhá bhfuireasbhaidh í

→ deas 1

Is deas an cleas a rinne sé! Shílfeá gur beag an dochar dhó náire a bheith air

→ deasóg

Rug sé greim barr-láimhe ar mo dheasóig agus thialtuigh (théaltuigh) sé leis isteach an doras mé. Níor airigh mé choidhchin nó go raibh mé in mo shuidhe ar chathaoir istigh ins an bpárlús aige. Is beag bídeach nachar thuit mé as mo sheasamh le náire

→ deimhin

Go deimhin fhéin, is beag an dochar duit náire a bheith ort ag imeacht mar sin!

→ deireadh 1

'Sí a bhí ar deireadh de'n méid a chuaidh isteach ó'n scoil seo thoir. Is náire bhruithte é, má's í a bhí ar deireadh ar fad

+

→ deis

Diabhal mé nach h-eadh, (n)ach gurb uirre sin atá an deis aisteach: ag imeacht agus treabhsar uirre mar 'bheadh ar fhear. Níl cás ná náire uirre faoi ach oiread

TUILLEADH (1) ▼

Is aisteach an deis atá ar an máistir scoile seo thíos: ag scaoileadh anuas na mbrístí de phutach ar bith nach mbeidh a "lesson" aige. Shílfeá go mbadh mhór an náire dhó a leithide de chleas a dhéanamh

+

→ deoir

Ní thiubharfainn deoir fhola le náire = bhí an-náire orm

TUILLEADH (4) ▼

An uair a thosuigh sí ag géaraidheacht orm, ní thiubharfainn deoir fhola le náire

Chuir mé mo láimh in mo phóca agus dheamhan an sciúrtóg a bhí agam ach an scilling. Bhí an deoch ar an gcúntar, agus gan a luach agam. Dheamhan a dtiubharfainn deoir fhola le náire

D'ionnsuigh sé mé as comhair an phobail uiliog. Níl ainm thoir ná thiar nar thug sé orm. Dheamhan deoir fhola a thiubharfainn le náire

Anall leis go dtí mé as comhair a raibh ann. "Tá tú agam" arsa seisean. "Thusa a dhíol an bhudóig liom a bhí tolgtha". Fhobair dhom tuitim i mbun mo chos. Ní thiubharfainn deoir fhola le náire.

→ deolcachán

Is beag an náire í. Bean nach bhfuil indon a deolcachán páiste a thógáil, is diachta di a cheapadh go dtóigfeadh sí cailín

→ deoraí

Is mór an peacadh an deoruidhe beag sin de ghasúr atá ann a fheiceál thíos in éadan feamainne, agus an guróir bocht seacáilte. Cidh Dia gur mór an náire di a leigean amach leithide an lae indiu — lá a phréachfadh na gabhair

→ dia 1

Is mór an náire dhóib a bheith ag saghdadh faoin díriúch (díthreabhach) bocht sin — duine le Dia mar é. Dar leat féin ba chóir dóibh dóigh-mhagaidh eicínt thairis a fháil

+

→ diaidh

Chuir sí an-náire ar Ch. Chaith sí an lá in a diaidh aniar ar fud na G. ag sciolladóireacht uirre. Ní scarfadh sí uaithe ar ór ná ar airgead

TUILLEADH (2) ▼

Náire ortsa go deimhin! Is fadó an lá a d'fhága tú indo dhiaidh í = is fadó an lá ó a scar tú léithe

Ná caintigheadh sí ar náire liomsa. Is fadó an lá ó a d'fhága sí ina diaidh í

+

→ díol 2

Thug tú díol mo náire dom = an oiread go baileach agus a náireochadh mé, ach nach ndéanfadh sé aon-mhaith dhom féin, agus go mba mhó an t-údar náire ná sochair é. Déarfaí le fear rointe i gcártaí é, cuirigcás, an uair nach dtiubharfadh sé dhó féin ach an oiread agus a thóigfeadh cúig a láimhe dhéanta

TUILLEADH (22) ▼

Bhí sé ag ceapadh go raibh an-spré le fáil aice sin, agus 'ar núinín (dar ndóighnín) d'fhága a muíntir mar sin é, nó gur bhuail siad air í. Deich bpunt a bhí aice: sin é an méid. Ní bhfuair sé ach díol a náire

Cé mhéad, meas tú, a chuaidh an gamhain? Coróin thar mar a thug sé air, aindeoin ar thug sé de bheathú dhó ó a cheannuigh sé é. Fuair sé díol a náire ceart air

Thug mé "madraí" do chuile dhuine eile agus chuir mé [mé] féin taobh leis an dó beag — díol mo náire.

Nach mé atá feidheartha. Thug tú díol mo náire dhom — an oiread agus a thóigfeas cúig dhéanta. Ach ní cás dom é agus a bheith indon í sin féin a thógáil

Is dona an roínt a thug tú orra. Dheamhan mámh ag gabhail liom — oiread agus díol mo náire féin

Cé'n sórt banrán atá ort faoi mo dhéanamh-sa. Nar chuir mé indo mhámh tú … Bhuel thug mé díol do náire dhuit ar aon-chor

Tá sé cho maith dhom a gcaitheamh i bpaca. Níl cúig ná cárta ionnta — go fiú agus díol mo náire féin. Tá an rud sin indo láimh i gcomhnuí. Fágann do dhéanamh feidheartha críochnuighthe mé 'chuile uair

Níl díol an roínte ann, ach tá díol mo náire ann. Leag an cúpla seo air go maith, ó a fuair siad leigean air = buidéal óil nó a mhacsamhail. Ní bheadh an oiread ann agus go mb'fhiú é a roint, ach bheadh beagán ann le náire a thabhairt ar dhuine

Ní raibh an oiread ceann-faoi orm ariamh. Dhá scilling agus seacht bpighne a bhí agam — trí pighne go díreach a bhí mé easbadhach gan luach deoch a bheith agam. Ní raibh agam ach díol mo náire

An lá a ndeachaidh mé go Sasana an chéad-uair, tháinig mé amach de'n traen ag Euston. Bhí an oiread Béarla agam agus go raibh mé indon eolus an bhealaigh a chur, ach cé'n mhaith dhom sin agus nach raibh mé indon focal ariamh dhá gcuid lapaireacht' a thuiscint. Bhí canamhaint an diabhail orra. Sin é an uair adubhairt mise liom féin nach raibh de Bhéarla agam ach díol mo náire

Nach hé an díol-náire é = údar náire. (Duine nó rud)

Is díol náire ceart é ag imeacht síos annsin síos ag ól agus ag caitheamh a chodach ar stucairí coirnéil, agus anshógh ar a bhean agus ar a chlann ins an mbaile

Ní díol-náire go dtí í: sluagh-mhallacht an phobail a dhul uirre indiu. 'Sé a thuar sí di féin ag imeacht ag boithreoireacht ó oíche go maidin

Sin díol náire ceart anois an teach sin, agus a fhusacht dó gan a leigean i léig mar atá sé. Dhá gcuireadh sé scláta annseo agus annsiúd air 'léar (de réir) mar a bhí siad ag tuitim, ní bheadh an bháisteach anuas ann as éadan anois

Is díol náire an chaoi a bhfuil an tír anois — gan damhsa gan siamsa gan eirghe-amach mara dteighidh tú chuig "hallannaí" na sagairt. Níl ceannús ceann ar bith fanta ar shagairt anois. Tá siad ag fáil cead a gcomhairle féin ro-mhór

Ba díol náire a bheith ag breathnú orra, síos faoi chladaigh annsin anuiridh. Iad ag imeacht cho mí-chuí(bh)eamhail agus in a luighe ina srathradhachaí is 'chuile áit. Má's siúd é an chaoi a bhfuil Baile Átha Cliath, nó má's iad na béasaí a fheiceas muid aca annseo a bhíos aca i mBaile Átha Cliath, diúltaigheamuide dhó

Is mór an díol náire é an rúisc de mhadadh sin. Dair leat féin nach bhfuil sé ag fáil a leath-dhíol le n-ithe. Dá mbadh é an duine ba mheasa leat beo é, a bheadh istigh ins an teach, ní chomhnóchadh sé go leagadh sé a chrúib thuas ar an mbord. Sib fhéin a mhill idtosach é an uair a thug sib faisean dó a bheith ag tógáil giotaí aráin de chorr an bhuird

Ní díol náire ar bith an inghean muis le h-ais na máthar. Dhá bhfeictheá an mháthair annsin thiar ar shochraide Sh. Ph. N. Thuit sí isteach faoi'n gcorp le teann óil.

Is díol náire í an tsráid sin mara gcartaidh sib í. Tá sean-latarnach shalach annsin amuigh agus má fhágtar ann í, is mór an aicíd í. Tholgfadh sí baile, ní áirighim teach

Ní díol náire dhuit chor ar bith iad. 'Siad an cleite is fhearr in do hata iad a mhic ó. An bhfuil tú ag séanadh an ghaoil? Nach bhfuil a fhios agad gurb shin iad an chuid eile dhíot fhéin

Is díol náire críochnuighthe na mná sin siar, ó thosuigh siad ag eirigh amach ar bhóithrí, ó oíche go maidin. Níl cuí(bh)eamhlacht ar bith dá bhfaca tú ariamh fanta ionnta — níl sin

Is díol náire do'n cheathramha (cupla baile fearainn) an bhail a chuaidh ar an duine bocht sin, thíos annseo ar an mbóthar: é a rubáil agus gan snáth éadaigh a fhágáil thuas ar a chraiceann. Is diabhluidhe an t-iongantas nach bhfeicfeadh duine eicínt dhá dhéanamh é

+

→ diurnaigh

Dhá mbeitheá ag marbhú mairt ní bhreathnóchadh sé ort ach dhá diúrnadh sin aige 'chuile oíche san aer. Shílfeá go mbeadh náire fhéin air, agus lucht na gcuart ar fad ag breathnú air, ach dheamhan náire muis, ná fios aige céard í

TUILLEADH (1) ▼

Rug sí orm i lár na sráide agus phóg sí agus dhiúrn sí mé as comhair na tíre. Ní thiubharfainn deoir fhola le náire. Cé'n bhrigh nó gur thosuigh sí ag caint: "a mhac mo chol-ceathar, a mhac mo chol-ceathar nach bhfaca mé leis an fhad seo … ". Mo choinsias agus dar m'anam, níor tháinic aon-lá ariamh mar é ar shlata an bhaile mhóir, agus cáir ar 'chuile fhear

→ dligh

Mo chreach-mhaidne muise, níor dhligh an diabhlánach sin tae ná arán a fháil ins an teach seo, agus níor chumaoin daoib a dtabhairt dó ach an oiread, dhá mbeadh aon-fhuil ionnaibh. Níl cuimhne ar bith agaibh ar an uair a raibh sib fhéin thíos aige-san agus ar leig sé amach sib agus déidín tuithte agaibh leis an ocras. Ach sin é. Marach a bheith gan náire dhó is fada amach ó'n teach seo a d'fhanadh sé. Ach is fear gan náire é ar aon-chor.

+

→ dochar

Is beag an dochar duit náire a bheith ort = tá (air) agad náire a bheith ort; tá ceart agad náire a bheith ort; tá údar náire agad, bíodh náire ort nó na bíodh; is suarach an t-iongnadh dhuit náire a bheith ort.

TUILLEADH (2) ▼

Is beag an dochar duit náire a bheith ort ag leaduidheacht istigh annsin lá breagh samhraidh i leabaidh dhuit a dhul amach igcíonn do chuid oibre. Meastú an bhfuighidh tú beatha ó Neamh annsin ar do ghugaide!

Is beag an dochar di náire a bheith uirre ag imeacht in a rúisc cho mí-chuíbheamhail ar bhóithrí annsin síos. Ba chóra di go mór luaith bhuidhe na seachtaine a chur amach ins an mbaile

→ doghrainneach

Bhí muid ag baint roinn fheamuinne annsin thíos an bhliain cheana. Bhí P. L. in éindigh linn. Ó thárla go mba stráinséara í, chreidim gur bhain sí cupla dosán thar teorainn. Dar príosta d'eireochadh sé dhuinn féin sáthach éascaidh má's muid atá ag baint ariamh ann. Tháinig an gheabhróg siúd aniar agus gob uirre. Chuir sí stiúir ropaireacht' uirre féin. Ní raibh an oiread náire ariamh orm as comhair an strainséara agus eile. Thairg muid di a dhul agus an oiread céadna a bhaint orainn. Thug muid breith a béil féin di. 'Sí atá dórainneach ceart. Diabhal bréag!

→ doicheall

M'anamsa má thaobhuigheann an duine uasal sin an teach seo feasta gurb í fáilte an doichill a bhéas roimhe agus ní thuilleann sé a malrait. Is beag an dochar dhó náire féin a bheith air: ag teacht isteach i dteach ar bith leis an méid a chloiseas sé ann a tharraingt go dtí an chéad duine eile agus a dhá oiread a chur air. Sin í a cheird muise. Nach gránna an béas é ag buachaill óg. Fhobair mise an oíche cheana muise — marach gur casadh S. isteach — an bhróig a thabhairt dó. Ach bhí cás agam a dhul ag tosuighe siúite ar bith agus S. istigh

→ dóigh 1

Tá sí caillte le cás agus náire faoi'n deis atá ar an athair ag imeacht — in a dhóigh mhagaidh ag an tír. Deir tú leis a tháinic abhaile as G. an oíche faoi dheireadh agus cóiste cínn faoi, agus é ag rádh le 'chuile dhuine dhá raibh ag castáil leis go raibh inghean Lord C. len a phósadh, ach nach bpósfadh sé í mara dtugadh a h-athair an teach mór di. Sin é an "óinseach" agad

→ dóigh 3

Ní shin poll dóighte chor ar bith ar a chóta. Mara bhfuil le casadh leis ach go mbadh gliomadóir é, is beag atá le casadh leis. Ní údar náire ar bith d'aonduine a bheatha a shaothrú

→ Domhnach

InDomhnach féin is beag an dochar duit náire a bheith ort ag caitheamh a leithide de chaint. Nach bhfuil a fhios agad go maith gurb shin dearg-bhréag. Ní tada eile é

+

→ don

Ná raibh don h-iaraí ort mara beag an dochar dhuit náire a bheith ort ag fiafraí rud den tsórt sin.

TUILLEADH (1) ▼

Mo dhona agus mo dhóirne ort le cleas a dhéanamh! Is beag an dochar dhuit náire bhruithte a bheith ort, ach níl, mar níl aon-náire ag siúl leat ná tada dhá shórt

→ doscúch

Tá an bhean óg sin cho doscudhach le aon-fhear indo thír. Dhá gcloistheá í sin ag cur síos ar a ndearna sí i Sasana, chuirfeadh sí gruaig do chinn in a seasamh. D'innis sí thíos gan cás gan náire an oíche cheana, faoi'n gcaoi ar bhuail sí féin agus bean eile aniar, saighdiúr Meriocánach a bhí ag iarraidh a dhul in éindigh leo gan bhuidheachas. Ach ní tada é sin le h-ais ar innis sí …

→ dream

Dream gan náire iad agus a dhul ag déanamh a leithide de chleas

→ drisíneach

Ní bheadh aon-ghoir agad é sin a thabhairt in áit ar bith tá sé cho cantalach drisíneach sin. B'fhéidir gur tosuighe ag gol agus ag gárthaighil a dhéanfadh sé agus thú a náiriú. Ní bheadh sásamh ná séanadh air mara dtugainn chuig an Aifreann é Domhnach annseo imbliana, agus ní cheideonainn ar a bhfaca mé ariamh é an uair a bhí sé déanta agam. D'áitigh air ag blaodhach agus ag blaidhriúch, gur thug sé aghaidh an tséipéil orm. Ní thiubhrainn deoir fhola le náire

+

→ droim

Bhí an bheirt sínte síos ar dhruim na trágha agus iad dhá n-ionnfairt féin ins an ngaineamh, agus gan falach orra ach an oiread leis an oíche ar rugadh iad. Shílfeá go mba bheag an dochar dhá leithidí sin náire a bheith orra, ach dheamhan náire muis, ná cuid de náire. Is feasach dóib go maith nach n-aithneochaidh na daoine iad

TUILLEADH (1) ▼

Aire dhuit! Tá sé thuas in éadan an "jug". Ólfaidh sé dhá dhruim é shul a fhéadfas aonduine é a thógáil uaidh. Níl cás ná náire fanta ann … Tá sé ólta aige anois, ach ní raibh ann ach an teirgéis déarfainn. "Jug mór fada agus bainne i bhfad siar," mar adeir an ceann eile

→ dual 2

Thug sé seo thuas dual na druinne do'n chliamhain an oíche faoi dheireadh. Tháinic an cliamhain aniar ag iarraidh an chapaill air, ach sílim i leabaidh an chapaill a fháil go raibh an tseamair Mhuire aige nach bhfuair sé rud a mbeadh cuimne aige air. Ach thuill sé é. Ba bheag beag an náire a bhí air agus a thaobhachtáil chor ar bith, agus a ndearna sé de mhailís cheana air

→ dúbail

Ara céard atá tú a dhéanamh? Dúbail an beart sin, nó an leigfeadh an náire dhuit an ghlaicín sin a thabhairt 'na h-iothlann?

→ dubh 1

Tá do chosa an-dubh: is mór an náire dhuit é nach mbuailfeá baslach orra

→ dúlaí

Is dóigh gur fadó cheana nachar ól sé aon-deoir tae agus cho dúlaidhe ann agus a bhí sé. Líon mé an muigín dó go buinne bruach ach má líon féin ní raibh aon-fhuighleach in a dhiaidh … Tá an náire caithte igcártaí ar an saoghal seo

→ dúradán

Níl de leigheas ar an dubhradán sin anois ach a dhul go dtí bean eicínt a bhfuil bainne cíche aice agus blighfidh sí cuid de'n bhainne isteach faoi an tsúil agad, agus is beag an dubhradán a fhágfas sin innte deirimse leat. Is minic a chonnaic mé daoine dhá dhéanamh fadó, agus le goirid féin an uair a bheadh súil bhocht aca … Náire. Cé'n sórt náire. Ní minic fear náireach éadálach ar chuala tú ariamh é … Mara dteighidh, fág mar sin í, agus feicfidh tú féin air go dtiocfá ann ar ball dá mbeadh breith ar t'aithmhéala agad

→ téigh ag

Chuaidh ag an ocras ar an náire, agus bhuail mé isteach idteach i leathtaobh an bhóthair agus d'iarr mé greim bidh in onóir Dé. "Níl aon-ghreim cháca bruithte ins an teach" adeir suaróigín bheag a bhí ann

+

→ téigh ar

Deir tú leis a casadh orm i mbéal an tseoil. Ní raibh a dhul ar mo chúl ná ar m'aghaidh agam ach seasamh suas ag caint leis. Shíl mé go gcainnteochadh sé ar an lampa 'chuile phuínte, ach dheamhan caintiú. Tharraing mé féin chuige é faoi dheireadh le neart náire

TUILLEADH (1) ▼

Chuaidh náire air, nuair a chonnaic sé an mháthair ag dul i gcoinne na bhfataí, agus ghread leis é féin ann

→ téigh thar

Níl ag dul fúm ná tharm ach castáil uirre sin, nó go gcasaidh mé léithe an chaint a chaith sí fúm. An rálach bhradach is beag an dochar di náire a bheith uirre a dhul ag caitheamh a leithid de chaint faoi dhuine ar bith

náire (84)