Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: aindeoin

→ céadéaga

Chuaidh sé sin, an uair a bhí sé in a pháiste bheag ins na céad-déaga le convaidhlsiuns (convulsions). Ba mhinic nach rabh a fhios a imeacht nó a theacht dó. Chuir mé trí thuras air ag tobar Cholm Cille dhá dtugadh Dia biseach dó. Thug, míle buidheachas Leis Féin. Shrian sé as th'éis liostachais fhada. Sílim dheamhan áird ar na turais aige in a dheidh sin, aindeoin go mbíonn muid ag strócadh leis ag iarraidh air a gcur dó (dhe)

→ daingean

Is ar an lann atá an greim daingean istigh ins an bhfeirc, aindeoin gur beag an rud í

→ daoithiúil

Is daoitheamhail an duine é. D'iarr mé ceap air an lá faoi dheireadh, le tosach a chur ar mo bhróig, agus dubhairt sé nach raibh aon-cheap aige, aindeoin go raibh mé ag breathnú air istigh faoi'n drisiúr le mo dhá shúil, an puínte céadna. Faitíos go leasóchadh sé tada fúm: sin é an fáth nach dtiubharfadh sé dhom é. Thairgfeadh sé do dhuine é an uair nach dteastóchadh sé chor ar bith uaidh

→ daorbhasctha

Aindeoin a bhfuil de chlamhsán ag na daoine ní saoghal daor-bhasctha é an saoghal seo. Tá cearc an áil (fear na cloinne) ag fáil an oiread seo leath-chorónacha; tá giolla na leisce ag fáil "trifle" (beagán); tá an caracháinín de ghasúr a fheiceas tú ag imeacht agus a "bheaig" (bag) aige faoin a ascaill ag saothrú a chion féin (dhá phunt na Gaedhilge); agus annsin 'ar ndú (dar ndóigh) tá "pensions" thar a chéile ann. Má mharbhuigheann tú sionnach ar an saoghal seo gheobhaidh tú cineál eicínt pinsean, agus dar príosta is fhearr an aghaidh ort é ná ar chuid mhaith atá dhá fháil, mar hébrí céard a dhéanfas tada, bhí sionnaigh a chuir in aer ar chaoi ar bith. Mo laichín imighthe ó indé … ní saoghal daor-bhasctha é chor ar bith

→ dealaigh

Níl na ciarógaí dealuighthe go fóill, aindeoin an chaoi a chuir an dochtúr siúd ar an teach. Ó a rinneadh é sin leis, níor chuala mé aon-chr[...]g[...] ann ó shoin. Is cosamhail gur mharbhuigh sé iad. Shíl mé go dtiubharfadh sé froisín faoi na ciarógaí freisin, ach níor thug, nó má thug tá siad ar ais aríst

→ dealbh 2

Níl Domhnach dhár dhealbh an ghrian nach mbíonn sé ag an gCéad-Aifreann, aindeoin na deich mbliana agus cheithre fichid a bheith bailighthe go h-árd aige. Má tá féin, tá an oiread lúid ann fós agus a bhí an chéad lá ar thosuigh sé ag tarraint an phinsean.

+

→ déan 1

Is bean i dteannta anois í. Gheobhaidh sí fuighleach le déanamh agus aon-fhear a fháil choidhchin ó 'chaith an "t-ógánach" seo thoir i gcártaí í, aindeoin an fhad agus a bhí sé ag tabhairt chomhluadair di. Tá na fiacla curtha go maith anois aice. Ba cheart di a bheith go h-árd ins na déaga agus fiche

TUILLEADH (1) ▼

Nuair a leigeadh aice é, ní dhéanfadh sé a shlat chor ar bith. Thosuigh sé ag smúracht thart, ach shílfeá gur coimhigheas a ghlac sé léithe, nach ngabhfadh sé in a goire. Tarbh gan mórán maitheasa é sílim; aindeoin lán laidhre a thabhairt air.

→ déanach

Aindeoin a raibh aca annseo scathamh, sin í an ceann deireannach déidheannach anois. Chuaidh scaipeadh orra anonn agus anall. Ní bheadh grásta Dé agad 'san teach seo nach dtiubharfaí uait é

+

→ déanta

De dhéanta na fírinne, phósfainn í an uair sin, ach ní raibh sí féin sásta, aindeoin gur shíl 'chuile dhuine gur mise a chuir suas dise, ach ní mé

TUILLEADH (1) ▼

'Siad an mhuintir thiar déanta é. D'aithneochthá an truisle cheana féin ann, aindeoin nach bhfuil sé thar naoi nó deich de bhlianta. Agus ar thug tú faoi deara cho buidhe bealuighthe, agus atá sé

→ deas 1

Is deas óg an fear a fuair sí aindeoin bun-aois mhaith a bheith aice féin

→ deascán

Ba bheag an dioscáinín a bhí ar a shochraíde, aindeoin gur dhligh 'chuile dhuine ins an tír sochraíde dhó. Ach sin é an chaoi

→ déidín

Dhá bhfágtaí capall ro-fhada gan rud len ithe, thuitfeadh déidín aice. Thuit déidín ag capall le N. Th. fadó an lá. 'Sé mo ghéar-chuimhne iad a fheiceál thuas in a h-éadan ins an gcró. Bhí 'chuile dheis aca léithe, ach chinn orra in a dheidh sin. Bhí an giall craptha ar fad, agus as sin ní fhágfad sé. Leagha na bhFíonn ní dhéanfadh aon-mhaith di … is cosamhail gur fágadh ro-fhada in a troscadh í, aindeoin go mbadh "set" (dream) iad a thugadh an-ghiollaidheacht do'n rud a bhíodh aca. Ach rinneadh éagcóir uirre ar chuma eicínt — rinneadh sin

→ deireadh 1

Nach maith nach hé S. a bhí ar deireadh. Aindeoin gur caracháinín é, tá gabhail na gaoithe ann

→ deoin

Mara ndéanaidh sé dhá dheoin é, déanfaidh sé dhá aindeoin é = déanfaidh sé dhá dheoin nó dhá aindeoin é (fc. aindeoin)

→ deoraí

An deoruidhe féin as S. Gh. ní raibh ar an tsochraide, aindeoin go raibh sí dlighte dóib uiliog. Ní fhéadfaidís gan cloisteáil fúithe mara bhfuil an codladh céadtach orra ar fad

→ dia 1

'Gcuiridh Dia an t-ádh ort! Má bhí siad sin ag troid muis, aindeoin cho mór agus a bhí siad le chéile, tá cor le theacht ar an saol!

→ diabhaltach

Nach diabhaltach, aindeoin a bhfuil de chaint aige nach raibh cur ar a shon féin ann. Ní cheal muise nach mór a bheadh le rá ar an teallach annseo aige.

→ dícheall

Ní raibh bord feamainne bainte agam th'éis mo dhichill, aindeoin gur fhan mé ann, nó go raibh sé ag tuileadh in mo mhullach. Ní bheadh duine ach dhá mheath fhéin leis an bhfáisín dona údaidh.

→ díocas

Bíonn díocas ar an aineoluidhe i gcomhnuí, go dteagaidh sé isteach ar an obair. Glacann sé é féin go réidh annsin, agus is fearrde é freisin é. Aindeoin a bhfuil de dhíocas air seo thíos, is suarach le rádh an fhoghail atá déanta aige le dhá lá. Diabhal mé dá mbadh gasúr a bheadh ann go mbeadh an oiread céadna déanta aige

→ díocasach

'Sé a bhí díocasach ag dul ag baint mhóna imbliana. An té a d'fheicfeadh ag dul suas é agus é feistighthe amach, déarfadh sé go ndéanfadh sé cat agus dá rioball. Ach dheamhan mogal a rinne sé ariamh, aindeoin gur chaith sé trí lá ann, ach tuairim agus trí fhad an tighe seo a scrathadh. Do Sh. Th. ab éigin an mhóin a bhaint

+

→ díol 2

Ní raibh díol na sochraide d'airgead aige féin aindeoin a raibh de cháil airgid amuigh air.

TUILLEADH (5) ▼

Tá díol a freastail go maith aice. 'Tuige nach mbeadh. Agus aindeoin sin, tá an béal bocht uirre i gcomhnuí. Ag caitheamh in a dhiaidh atá sí anois, nach bhféadann sí an carr a chur ar na bóithrí ag saothrú. Ní mór le cuid de na daoine a dhá láimh a chur timcheall ar an saoghal ar fad

Cé mhéad, meas tú, a chuaidh an gamhain? Coróin thar mar a thug sé air, aindeoin ar thug sé de bheathú dhó ó a cheannuigh sé é. Fuair sé díol a náire ceart air

Tá faitíos orm gur tú féin díol an mhagaidh an "turn" seo, aindeoin a mbíonn dá fhonn ort fhéin a bheith ag magadh faoi 'chuile dhuine eile = tá tusa ag iarraidh a bheith ag magadh faoi dhaoine eile ach tá a leath fút féin an babhta seo

'Sé an díol magaidh is mó ins an tír é anois. Bhí sé an-chríonna, má b'fhíor dó féin agus níorb fhéidir imeartas air. Agus ba deacair a dhíol de bhean a thabhairt dó! Aindeoin an méid sin, rinne siad siúd nead in a chluais, nó gur bhuail siad air í: bean atá cho sean leis an gceo agus í caoch agus bacach, agus gan cianóig ruadh de spré aice.

Agus chroch siad an fear sin! Ba shin é an díol trócaire ba mhó aca uile go léir. Agus gan a fhios an ndearna sé ariamh é. Agus níl siad ag daoradh cuid mhaith eile, aindeoin gur furasta a aithinte gurb iad a dhéanas an choir. Fear Chiarruidhe sin cuirim igcás …

+

→ diúltaigh

Ar chuala tú faoi'n Naomh Pól? Chuala, cho maith liomsa. Bhí tú ag éisteacht leis an sagart dhá rádh. Dhiúltaigh an Naomh Pól an peacadh, aindeoin nach raibh fear ar bith ba mheasa ná é roimhe sin. Ach d'fhoillsigh Dia É féin air …

TUILLEADH (1) ▼

Níor tháinig sé go raibh an lá ag diúltú de'n tsolus, aindeoin gur cuireadh pearúl air a bheith annseo ó ló mhór. Ach mo chreach mhaidne, bhí maith ann go deimhin!

→ dligh

Ghreamuigh sin di féin agus dhá cineál — an biadán. Ach níor dhligh mise ná aonduine in mo theach a cuid biadáin di, agus níor chumaoin di a dhul ag caint mar sin orainn aindeoin ar chuir muid de bhainne aici — ní dhá mhaoidheachtáil uirre é — ó thús bliana. Ach 'sé an té nach dtiubharfadh uisce na bhfataí di, a bhíos molta aice sin i gcomhnuí agus an té a ghníos an mhaith uirre, níl meas na muice aice air

→ dlíodóir

Níl aon-dligheadóir istigh i nG. is fhearr ná é sin, aindeoin nachar chaith sé lá ariamh ag an scoil

→ dlisteanach

'Sé M. an mac dlisteanach. Mac tabhartanais é an mac eile. Ach roínn an t-athair an oighridheacht leis in a dheidh sin. Thug sé an oiread dó agus a thug sé dhá mhac dhlisteanach. Aindeoin go ndearna sé an "mistake", bhí sé díreach cneasta

→ do- 2

Diabhal a bhfaca mé aon-uisce ariamh cho do-théighte leis sin aindeoin go bhfuil caor theine faoi

→ doicheall

B'fhurasta a gcur amach aindeoin a raibh d'fhaitíos ag na daoine rómpa. Níl áird aca siúd ar thada ach a ngna féin a dhéanamh. Shuidh an sagart óg thíos ar an teinteán th'éis an Aifrinn mar a dhéanfadh fear de'n bhaile. Ní raibh call duinn a leath-oiread téisclim ná anró a chuir orainn féin, ach bíonn duine ag iarraidh 'chaon tsórt a bheith ar deil in a dheidh sin. Is minic doicheall mór 'ar ndú' ar bheagán fearthainn. Mo chreach mhaidne ghéar muis, dhá mbadh ag M. Ph. a bheadh an sagart, 'sí nach gcuirfeadh an easonóir uirre féin. "Tá sé cho maith aige-san agus atá sé againn féin" adeir sí "an trip" deireadh. Sin í an cailín agad!

+

→ dóigh 1

Má's maith an dóigh é breagh nach gcuireann sí a h-inghean ann agus gan a bheith dhá buachailleacht annsiúd níos fuide. Ach ní chuirfidh. Aindeoin a bhfuil de mholadh aice ar an áit, is dona léithe é in a dheidh sin, agus tá sí ag tnuthán go bhfuighidh sí fear níos fhearr di. Ní bheadh an saoghal suas len a cuid cluanaidheacht' sin, in a dheidh sin

TUILLEADH (1) ▼

D'fhéach sé 'chuile artha — dóigh agus ath-dhóigh — le cluain a chur ar an mbean ach thug T. J. uaidh í ina dheidh sin agus uiliog. Shaothruigh 'chaon duine aca go maith í — shaothruigh sin. Ach níorbh fhiú an tairbhe an trioblóid. Níl aon-straoill de bhean ag teacht isteach ag an bpobal is mó ná í indiu, aindeoin an giodam a bhí fúithe agus í in a cailín óg

→ dóirt

Dhóirt an laisc bhradach a raibh de "mheangeals" ins an mála amuigh ar an tsráid, aindeoin go bhfuil mo theanga caithte agam ag rádh léithe a ndóirteadh thoir ins an scioból. Aon-mhaith amháin a bheith le cuid de na daoine!

→ dólom

Tá siad bocht dólom anois le na cianta, aindeoin go bhfuil sé ráidhte go raibh fuigheall na bhfuigheall aca roimhe seo. Sin é an chaoi: thíos seal agus thuas seal

→ Dónall

Diúltaigheamuide dhó. Ní fhéadfainn a rádh leisce na bréige indiu ná an lá sin, ab é a rinne é, aindeoin go raibh sé leagtha air. Ach chuaidh sé go daor ormsa ar aon-nús (nós). "Hébrí cé a ólfas é, 'sé Domhnall a íocfas é" mar adeir an fear fadó

→ dorú

Chuir mé isteach oibreachaí an chluig uilig ceart facthas dom, agus bhí sé ag imeacht, agus aindeoin sin tá sé as dorugha aríst

→ drámh

Nach bhfeiceann tú gurb air féin atá an drámh anois, aindeoin ar chaith sé dhá dhúracht ag déanamh diabhála (díobhála) ar dhaoine eile. Má's feall fillfidhear, adeir siad

→ drandal

Bhí beithidheach istigh ann ar dhéanamh cuit. B'áithbhéalta an beithidheach é, igcosamhlacht. Bhí sé cuibhrighthe istigh annsiúd i mbosca. Marach go raibh; dhéanfadh sé mísc. Chuaidh mé féin suas go dtí an bosca agus chuir mé bannlá(mh) de mo theanga amach faoi. Dhá bhfeictheá an dranntán a tháinic air, agus nocht sé a dhranndal agus thosuigh sé ag stealladh smugairlí mar 'bheadh easóg ann. Dar príosta is beag a thaithneochadh liom a bheith in aon-pháirc leis dá mbeadh cead a choise aige … Bíodh a fhios agad gurb é an beithidheach is mó é dá dtug mé sunntas annsiúd dó, aindeoin a raibh aca ann.

→ draoi

Bhí an draoi feola marbh ann an tseachtain seo caithte, ach fuaduigheadh ar an toirt í. Aindeoin cho daor agus atá sí — agus níl spóilín ar bith is daoire ná í — tá daoine indon a ceannacht 'na dheidh sin. Tá an draoi airgid ag teacht isteach i gcuid de na tighthe de bharr Shasana

+

→ droim

Aindeoin a laghad toirt' agus atá ann, tá tuirsiú do dhroma in a dhiaidh sin ann

TUILLEADH (1) ▼

Aindeoin ar tharraing sé de dhlighe agus de chlampar ariamh faoi'n riasc sin thuas, níl aige anois ach leithead a dhroma dhe. Nach mairg a bheadh teann, a Thighearna agus gan do shaoghal ach gearr!

→ droimscoilte

Roinn muid an lucht feamuinne druimscoilte — leath ag an duine. Dheamhan crann ná crann a cuireadh air. Thug mé breith a's dhá roghain do Sh. Rinne sé roghain go díreach ar an leith a thiubhar[fainn] féin dó, dhá bhfaghainn breith mo bhéil féin. Níor leasuigh mo chuid-se ach an dá chúl thoir de gharrdha Dh. Fh. agus an cúl ó dheas. Bhí scaipiúch bheag d'fhuighleach agus chaith mé isteach í ar an bpóicín sin thiar le h-aghaidh "mangols". Leasuigh cuid Sh. Garrdha na C. dó agus an T. Á. Ba mhó an drabhlás a bhí in a chuid-seisean ar chuma eicínt, aindeoin go ndearna muid an dá leith druimscoilte di mar atá mé th'éis a rádh leat

+

→ dubh 3

Dubhuigheann siad congnamh maith de "phíosa" talmhana 'chuile lá aindeoin go ndéanann siad a gcuid freastail féin. Ach is suarach an t-iongnadh é! Bíonn siad amuigh leis an scairt-mhaidin agus ní scuireann siad go mbíonn an dubh ar an oíche. B'fhurasta do 'chuile dhuine dubhachan a dhéanamh dhá dteigheadh sé di cho dubhshlánach sin — as cosa idtaca. Ach fágfaidh siad in a ndiaidh é cho maith leis an té a ghlacfas an saoghal go réidh!

TUILLEADH (1) ▼

D'fhan siad thuas annsin go raibh an cheapach dubhuighthe aca aindeoin go raibh siad dhá gcaidhleadh le sneachta. Dheamhan duine ar na mbaile nach raibh na bonnaidheachaí le splainc aige, agus iadsan i muinín a gcroidhe agus a gcruite ag deargadh talmhana

→ dún

Bíonn sé amuigh leis an réalt, agus ní fheicfidh tú isteach é ach le dúnadh na h-oíche. Dheamhan mórán dhá shlacht ar a gharrdha in a dheidh sin, shílfeá. Níl sé amach as an gcúl ó dheas fós, aindeoin é a bheith ag cur ann le coicís. Dar príosta dhá gcaithinn leis mar atá seisean, agus bheadh an baile dubhuighthe agam ó a thosuigh sé

→ dúnárasach

Nach hí atá dúnárusach anois nach n-innseochadh duit go raibh sí ag dul ag pósadh, aindeoin cho mór le chéile agus a bhí sib. Tá béasa na gC. aice

→ dúradán

Is diabhaltaí grinn é. Bhain sé dubhradán a bhí istigh faoi shúil an mhadaidh amach aréir aindeoin nachar léar do dhuine ar bith é ach dó féin.

→ dúshlán

Chonnaic mise é ag tógáil gró mór mar sin i súil a dhá láimh, agus ag cur a ingne mar sin faoin a dhrad, agus [ag] caitheamh an ghró thar chúl a cinn gan a ordóga a bhaint as a bhéal. Ba é dubhshlán a raibh ann é a dhéanamh, aindeoin go raibh fir a raibh meas aca orra féin ann

→ téigh ag

Aindeoin cho mór agus atá sé léithe, ní chaithfeadh sé cianóig ruadh uirre. Bhí sé inG. annseo lá agus thug sé isteach i dteach bidh í. "Cé mhéad a thiocfas dhá dhinnéar orm" adeir sé leis an gcailín. "Coróin" adeir sí. "Agus dhá chupán tae" adeir sé, "leath-choróin" adeir sise. Shiubhail sé amach aríst. Ní leigfeadh an crádhas croidhe dhó dhá chupán tae féin a sheasamh. Nuair a chuaidh an crudh ar an tairnge, chuaidh ag an gcruas ar an ngrádh airsean. Is fada dhó a shaoghal ar chuma ar bith agus an cion atá ar an airgead aige

→ téigh amach

Gabhfaidh an chaint amach de t'aindeoin. Ní bheadh a dhath maitheasa dhuit a bheith ag iarraidh rud a cheilt. Faightear fios ar 'chuile shórt. Sin é a cheapaimse ar chaoi ar bith. Chuaidh seafóid eicínt amach annseo uair go raibh tighthe nua le leigean amach ar phighinn ins an tseachtain, agus bhí tír agus talamh ag an mbeairic ag cur buinn ar an scéal lá'r na bháireach

→ téigh ar

Teigheann tonna go leith uirre 'chuile lá a mbíonn sé inG. ag carraeracht, aindeoin nach bhfaghann sí len ithe uaidh ach cuid an bheagáin

→ téigh do

Tá sé an-tsáruigheach. Is mian leis a bheith ag dul duit i gcomhnaí, nó go gcuirfidh sé faoi ndeara dhuit a chomhairle a dhéanamh de do dheoin nó de t'aindeoin. Ní maith le duine a bheith francuighthe, agus de ghrádh an réidhtigh ghéillfeá dhó, ach dheamhan géilleadh a dhéanfas mise níos mó. Thug sé i dtromásc mé cupla uair le goirid, agus fhobair mé rud a bheith ar a shon agam

→ téigh i

Ní raibh ag dul síos len athair fhéin 'chuile lá ariamh ach a dhul ins na fir mhóra. Bhí sé cho suimeamhail le pisín chuit. Ní raibh ariamh aige, aindeoin sin ach ag mianadóireacht idir dhá leachta thiar annsiúd

→ téigh thar

Bhí damhsaí ag dul faoi agus thairis ariamh agus aindeoin sin, sílim dheamhan coisméig (coiscéim) aige. Níor thug sé faoi deara dhó féin a dhul ag aon-damhsa ariamh. B'fhearr leis istigh ag saghdadh faoi shean-riadairí agus ag fáil spraoi orra

aindeoin (59)