Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: beó

→ feithideach

Ní leigfeadh aonduine beó an feithideach sin amach san ngarraí agus gan a fhios aige nach hé a chailleadh a dhéanfaí ar an iomaire

→ fiar

Ní chodlódh aon-duine beó néal in éindigh leis ar leabaidh. Sén chaoi a síneann sé é féin ar fiar = treasna ó chois na leabthan go dtí an cúinne is fuide uaithe sin ag a ceann

→ fiolladóir

Faraor dóite deacrach nach mise a bhí ag éisteacht leis, agus ní imeódh sé uaim cho saor sin. An fiolladóir bradach a bhfuil an tír creachta aige, agus a dhá luach ar chuile mhíle ní istigh in a shiopa, agus déarfadh sé in a dheidh sin gurb é atá ag coinneál leath na ndaoine beó! Nar ba gán measa a bhéas sé!

→ fios

Tá sé in am fios a dhul (a chur) ar a hinín. Mara dteighe, agus go beó, ní bhéarfaidh sí beó uirre

→ fortabháil

Is deacair dó freastal do chuile rud agus a bhfuil ag fortabháil air. Ní teallach atá sé a thógáil ach dhá theallach. 'Ar ndó' ní bheadh clann na deirfíre beó chor ar bith dhá uireasa

→ fothair

Beatha go beó, nó an sagart! Tá tuitim feóir ionam leis an ocras

→ fág le

Fágaim le m'uacht agus le m'anam go bhfuil mé reiche beó beithioch aice!

+

→ fág

Fág seo amach annseo go beó! Is roighin thú

TUILLEADH (2) ▼

Fág seo amach annseo leat a chodaí asail! Go on! Fág seo adeirim! Go on will you! Fág seo go beó!

'Ar ndó' ní dhéanfadh aon-fhear beó an cleas a rinne sé ach é fhéin, ach cár fhága tú an tseafóid agus an leibideacht?

→ fáideog

Déan bráideóg fhíógaí agus gabhfaidh muid ag coinnleóireacht. Tá na crícheannaí sin siar beó beitheach le smólaigh agus lonta dubha

+

→ féar

Fan beó a chapaill, agus gheobhaidh tú féar = deaghghealladh ach nach gcothóidh sé duine gan cur leis; geall rud do dhuine agus maireadh sé ar a rogha caoi uaidh sin amach; bíodh foighid agad agus ná fuasaoid d'easbaidh agus tiocfaidh gach rud ceart uair eicínt amach annseo

TUILLEADH (3) ▼

Tá tusa ar dhruim (ar mhuin) na muice, ach cén chaoi a mairfidh daoine eile. Fan beó a chapaill agus gheobhaidh tú féar! M'anam gur deas é do chómhrádh

Beidh an saol go maith fós ach foighid a bheith againn, adeir sé. Foighid! Fan beó a chapaill agus gheobhaidh tú féar! Níl a fhios aige sin cáil an bhróig ag luighe ar aonduine eile, agus is rí-chuma leis

Fiafraím díot, cén chaoi a ndéanfaidh muinntir na háite seo an saol a ríochan, nó go ndéantar a bhfuil tusa a rádh. Fan beó a chapaill agus gheobhaidh tú féar, ab ea. Mar a chéile sib ó sháil go rínn. Tá sibse cho dona le dream ar bith eile

→ beo 1

Beidh saoghal maith ann fós, an té a mhairfeas beó (a bheidheas beo) len' fheiceál.

→ feamnaigh

Sí an cheird is luar liom beó a bheith ag feamnadh. Tá sí an-tsraimlí. Níl snáth ar mo chraiceann nach bhfuil fliuch báite, de bharr mo lae agus gan baol ar bith orm a bheith réidh léithe fós

→ feitheamh

Má bhíonn tú ag fanacht go bhfagha tú fáill anoir annseo air sin, sé féithiú an tsionnaigh ar mhagarlaigh an tairbh agad é. Dheamhan a chos sin a chuirfeas a chloigeann anoir thar bhéal an bhóthair sin an dá lá agus a bhéas sé beó

→ fiachadh

Dhá mbeadh scrublaíocht ar bith ann mar mháistir scoile, ní ag dul ag fiachadh ar an dílleachta sin a bheadh sé. Ach tá sé siúd beó droch-mhúinte. M'anam gurb é a chuma sin atá air

→ fiann

Tá Seán anois in a Oisín indiaidh na Féinne. Níl beó dhá raibh ann ach é féin

→ fonn

An bhfeiceann tú an fear sin thoir san ngarraí. Feacha an stolladh rómhair atá air! Nach gcuirfeadh sé fonn oibre ar fhear ar bith beó!

→ fostaigh

Rud ar bith dhá mbeidh ag imeacht, ní beó iad gan a fhastú ar fad dóibh féin

+

→ fraigh

Chroch mé san bhfraigh (/frəi/) í (speal). Bainfidh mé bliain eile aisti más beó buan na daoine

TUILLEADH (1) ▼

Má theagann S. sna fraghachaí dar m'anam duit go mbeidh scéal agad air. Níl duine ar bith beó is preabaí ná é. Speirfeadh sé thú cho héascaidh agus a bhreathnódh sé ort. Mo chomhairle dhuit: ná bac leis

→ frithchantal

Ná cuir chuige ná uaidh. Tá frith-chantal eicínt air na laethantaí seo. Níl sé cho gealgháireach agus a bhíodh sé. An bhreac-aimsir is dóigh. Chuirfeadh sí cantal ar dhuine ar bith beó. Níl lá seasta ar bith ag teacht

→ fruisín

Tugann sé froisín achrainn don bhean anois agus aríst, nuair a chinneas chuile dhuine eile air. Ní beó é gan a bheith i gcomhnaí ag sceaimhínteacht.

→ fuadar

Fudar mná atá fút! Is furasta aithinte ort é. Ní bheitheá cho beó ar do chois ag dul i dtráigh fheamainne

→ fínigh

Tomás Sh. Ara a dhuine tá sé ag déanamh fíniú san gcréafóig le fada an lá. M'anam go sílím gurb dhá bhliain go ham seo a cuireadh é. 'Cheap tusa go raibh sé beó fós

→ siodmhagadh

Ní beó é gan a bheith ag siod-mhagadh faoi chuile dhuine, agus gan acmhainn ar bith aige fhéin. Is minic amhlaidh é a mh'anam

→ faobhar

Chaithfeadh an léana féir sin an faobhar ab'fhearr beó

→ feall 1

Tuilleadh ghéar den diabhal aige anois! Ba bheag an scruball a bhí aige fhéin an fear bocht sin thiar a mharú. É a mharú a rinne sé scáth ar fhága sé beó dhe. Sé cóir Dé é anois gur eirigh an cleas céanna dhó fhéin. Más feáll filleann

+

→ floscaíocht

Tá an fhloscaíocht bhéil sin breá go leór! Ag moladh na mná anois nuair atá sí san gcréafóig. Ní dhéarfadh muinntir na mná muis, go raibh seisean in a dheagh-cheann di, agus í beó

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan dochar ann, ach a bhfuil de fhloscaí mar sin aige. Níl fear ar bith beó is túisce a dhéanfadh soilíos duit ná é. Ach is deacair do dhuine stuaim a choinneál ar an bhfoighid scaití ag éisteacht leis ag floscaíocht

→ foighid

Dheamhan bréag nach raibh foighid agad le na gasúir sin ó mhaidin. Sháróidís aonduine beó len a gcuid gleó agus sclamhaireacht

→ folach 2

Dheamhan falach beó den bhráithlín sin thuas le chéile anois

→ fuil 2

Fuil leat go beó agus teirigh ag glaoch air

→ fulaing

Is beag an fhulaint atá aice. Mara dteagadh ach iasc beó in a cois, bheadh sí cho hanshóiteach, agus dhá mba ag saothrú báis a bheadh sí

→ fód

Sé an fód beó an fód atá an-fhada síos san gclaise: an fód nar corraíodh cheana

+

→ fiacail

"Shuidh Peadar ar leac leathan abhann (dhomhainn?). Tháinig Críost as a chionn. 'Céard tá ort a Pheadair? 'Ó 'Thiarna, m'fhiacail atá tinn'. 'Eirigh a Pheadair agus bí slán; ní thusa amháin ach a maireann beó. Coinnigh an artha seo (in) do cheann, agus ní bheidh dae (doigh) fhiacal ort aríst go deó" (sin leagan amháin ar artha na ndoigheachaí fiacal)

TUILLEADH (1) ▼

Labhair sé faoin a fhiacla, agus ní thuigfeadh aon-fhear beó é = labhair an-íseal, agus an chaint a changailt

→ fuacht

Seán seo thoir! Ní fhaca mé an teas ag breith ar an bhfuacht aige (air) aon-lá ariamh. Beo bocht a bhí sé, agus beó bocht atá sé, ní dhá roinnt leis é!

→ fuar 2

Míle buíochas le Dia nach bhfuil croí agam cho fuar agus atá agad-sa. Dhá mbeadh, b'fhearr liom san talamh ná beó

→ deacair 1

Mo bhrún agus mo dheacair nach ndeachaidh mé ann gan méir a bhaint de mo shróin. Dhá dteighinn bhéarfainn beó air

+

→ deacrach

Faraor ghéar dheacrach nach mbriseann sé a smut leis. Ní beó é gan a bheith ag iarraidh a dhul amach

TUILLEADH (1) ▼

Faraor ghéar dheacrach má bhain mé aon-fhód ariamh di. Feacha an aimsir sin! Nach gcuirfeadh sí carghas ar aonduine beó! 'Chuile lá ag baint fhearasbarr dá chéile

→ deasaigh

Ní dheasaíonn sibse na tithe cho minic agus a dheasaíos muide iad. Ach níl aon-chrúóig agaibhse leis. Tithe ceann slinne is mó atá amach an taobh se'agaibh-se anois. Siad is fhearr sógh freisin. Chuirfeadh na sean-tithe ceann tuí seo thar bharr do chéille tú dhá ndeasú chuile bhliain beó

→ donacht

Donacht as air! Donacht a bhíos air chuile lá beó

→ dá

An dá lá is beó mise aríst ní fheicfidh tú annseo mé (an dá lá agus a bhéas mé beo, an dá lá agus an fhad agus a mhairfead) = choichín

beó (48)