Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: braon

→ fraiseach

Ná déanaighidh fraiseach den bhraon fuisce sin anois. Is maith an rud riar a thabhairt dóibh. Tá a gceart i dhá ghloine.

→ framsáil

Shílfeá go bhfuil an capall ag framsáil air. Tá an braon mór inti sin = ag gearramansaíocht; ag fuiléimneach le fonn macnais nó siúil

→ freagair

Bíonn siad — na J.annaí — ag iarratas i gcomhnaí! Ba shin é a gceird ariamh fhéin. Nuair a bhí mise ar an mbaile sin, bhíodh muid sáraithe aca: gráinnín salainn, braon bláthaí, ioscaidín tae, uibhín chirce … M'anam gurb é atá ag féithiú leo muis. Den sonas a achainí, adeir siad, ach den donas a bheith dhá freagairt.

→ fág

Tá an braon ionad cheana féin, agus gan tú as an gcóta cabhlach fós. Mise i mbannaí! Cá bhfágfá é? Ba dual do do chineál an braon a bheith ionta.

→ cailm

Tá braon maith ar bord aige, ach má tá fhéin, dheamhan cailm air, an bealach a dhéanamh abhaile.

→ ceal 1

Ní cheal a shaothruighthe atá ort-sa, a dhuine bhoicht, mara bhfagha tú braon óil. Shílfeá nach leigfeadh an náire dhuit a bheith ag imtheacht a' súdaireacht a's a' sclaibéaracht mar tá tú. Tá do cháil faoi'n tír.

→ coilgneach

Nach hí an eorna a bhíos cuiltheach, coilgneach thar a' gcoirce. Is suarach a' t-iongnadh gur aisti a déantar an braon broghach fhéin. = tá coirce, mín seachas eorna. Ní iongantas a' bith gur as eorna a déantar poitín (an braon-broghach = tús a' phota, na 'féins'. Tá sé láidir a's borb thar a' gcuid eile. Deir siad gur nimh é).

→ cosnochta

Diabhal a' féidir gur fataí cosnochtuighthe a fuair sib! (D)ar ndóigh thug sí braon bainne nó bealthuidheacht eicínt dhaoib leo(b).

+

→ baile

Ná samhluigh an baile sin liom thar aon-bhaile. Fhobair go bhfaghainn bás leis an ocras istigh in a cheartlár, a's ní fhaca mé an té a thairgeochadh braon tae dhom 'na dheidh sin.

TUILLEADH (1) ▼

Crap do chuid féir, maran leat amlughadh a thabhairt dó. Tá'n braon ar ghort a' bhaile.

→ bannaí 1

Ní rachfainn i mbannaí ort fhéin, nach n-ólfá braon freisin.

→ beann

Tá braon anuas leis a' mbinn thiar.

+

→ coiric

Tá braon sa gcoirric (sa gcoirricín) aige = tá braon ar bord aige; tá braon 'sa gcírín aige; tá braon óil caithte aige.

TUILLEADH (6) ▼

Tá braon maith sa gcoirricín aige anocht de bharr an aonaigh.

Dheamhan a' féidir go bhfuil braon sa gcoirric aige aríst indiu. Níl sé 'tógáil ceann a' bith as an ól ar an aimsir seo.

Is minic a bhí braon sa gcoirricín againn fhéin, a's b'éigean duinn é' iomchur. InDomhnach is dathamhail an scéal é, má fhéadann duine tosuighe a' briseadh a's a' réabadh, 'chuile uair a n-ólfa sé cupla pionta 'pórtair'!

Tá braon sa gcoirricín aice, a's ní feairrde a coirricín é = ní maith atá an t-ól ag (d)ul di; tá sé a' cur seachmaill uirre.

Ní fhanann cor a' bith ann, má bhíonn aon-bhraon 'sa gcoirricín aige. Is diabhluidhe aisteach a theighea(nn)s an t-ól do dhaoine thar a chéile.

Dheamhan baoghal a bheadh air a mhacsamhail de chleas a dhéanamh marach go raibh braon sa gcoirricín aige.

→ crochaille

Ní ghearrfadh tada na sean-chrochaillí géara seo anois, ach a' braon broghach = badh é tús a' phota an buachaill aca(b)!

→ beos

Ól a’ braon tae seo, a's cuirfe sé beodhas ionnad. Tá ceart agad a bheith seactha leis a' bhfuacht.

→ bior

Fan as a bhealach sin, má bhíonn aon-bhraon caithte aige! Bíonn bior air, go mbaine sé achrann as duine eicínt.

→ boigréis

Nuair a theann a' braon leis, bhain sé amach 'un boigréise, a's ghlu (ghlaoidh) sé ól dhá raibh sa teach.

→ breallach 2

Tá braon ann ó cheannuidhe eicínt, a's chomh briollach stiallta, a's a bhío(nn)s sé Domhnach a's Dálach chomh maith le chéile = bhí ceannuidhe eicínt ar a shinnsir etc; is de bhunadh[bh]ar ceannuidhe é.

→ bruach

Ná líon a' cupán go bruach, mar is maith liom braon maith bainne a chuir ar a' tae.

→ bríthín

Bhí sé in a bhrighthín óg, ó chuaidh an braon sa gcurraic aige.

+

→ aer

Tá'n duibhthean ag bun an aeir (ag íochtar an aeir); tá sé dubhachan ag bun an aeir. Is gearr uainn a' braon.

TUILLEADH (1) ▼

Níl deoir as aer anois; níl braon, sileadh, snig, as aer anois" = níl sé a' báisteach.

→ buail ar

Bhí sé a' coimhlinnt ag iarraidh an féar a bhualadh ar a chéile, sul a mbeireadh an braon air.

→ buailteach

'Sé is buailtighe beo, má bhíonn aon-bhraon sa gcoirricín aige.

→ buinne 1

Tá'n braon a' dul isteach idir a' dá bhonn. Airighim an fhraigh-fhliuchas ar mo chois. Ach ní bheidh mé mar sin feadh's mé a dhul go dtí an baile mór. Gheobha mé gréasuidhe eicínt a chuirfeas buinne leathair innte dhom.

→ buinneán 3

Is gártha an buinneán de ghlór a bhío(nn)s aige, nuair a bhío(nn)s braon sa gcírín aige. Chloisfeá thiar adtuaidh é. Is beag a' dochar dhó tinneas cinn fhéin a bheith air, a's an bhúithreadhach a bhío(nn)s aige.

→ ailleog 1

Is breagh uaidh ailleog a chuir as, má bhíonn aon-bhraon istigh aige.

→ aireachas

Dhá mhéad aireachais dhá bhfuil air, baineann sé braon as ingan fhios ina dhiaidh sin = dhá mhéad an t-áirdeall atá air, ólann sé braonachaí ingan-fhios, aindeoin sin.

→ aire

Tá sé ro-aireach ar fhéin ar fad. Ní túisce braon imbéal na gaoithe, ná fheicfeas tú rithte isteach sa teach é

→ airigh

D'airigh mé an braon a bhí i ladhaircín mo choise ag dul i bpoll mo chluaise, leis an olc a bhuail mé.

→ airí

Dhá mbeadh póilíos 'na h-airidhe ann, dhéanfadh sé siúd, an braon cruadh.

→ anachain

Craith braon uisce coisreacan in aghaidh (i mbéal) na h-anachain = craith é indorus na gaoithe

+

→ anuas

Tá braon anuas air = braoinín 'báisteach anuas'.

TUILLEADH (2) ▼

Stopfa an stráca sin fhéin an braon anuas.

Buaileadh braon báisteach anuas idir a' gob 's a' tsúil orm.

→ ardaigh

Árduigheann a' braon cruadh an coiricín aige = cuireann sé thar bharr a chéille é.

+

→ fiuch

An teine a chorraí! Ní gádh dhuit tada dhá shaothar sin! Dhá mbeitheá ag corraí na cuifí sin go trathnóna (móin), ní thiocfadh aon-lasair uirre. Dia dhá réiteach! Ní bheidh fiuchadh ná deide ag mo bhraon uisce go faoithin. Cupla sean-bhriocán a bhí agam annsin le níochán

TUILLEADH (1) ▼

Cuir aníos braon uisce ar an bhfiuchadh annseo

→ flaisc

Is corr uair a níos sé é, ach an uair a níos, déanann sé flaisc. 'Ar ndú' an bhainis sin a bhí ar an inín aige, fhobair go gcáillfí daoine ann. Bhí im agus spunógaí ag dul imbéal Bh. sin thoir, agus gan fios arbh imeacht nó a theacht dó, len a raibh caite den bhraon chruadh aige. Síleadh go gcaithfí fios a chur ar an dochtúr

→ fosaíocht

Má tá aon-bhraon fuisce ann nach diabhlaí an fhosaíocht atá orra leis nach roinneann amach é. Beidh lucht na tórra(imhe) imithe ar ball, agus gan duine ar bith len ól

→ fostaigh

Má bhíonn braon ar bith caite aige, is duine an-neamúch é. Níl neart agad smid a rádh nach bhfastóidh sé é … Ag ollúchan achrainn 'deile?

→ francaithe

Cár eirigh an t-ól leis aréir meastú? Go deimhin, níl aon-ghnatha d'aon-ól aige, ná ag fear ar bith atá cho franncuithe leis. Tá marú duine air, ar an dá luath agus a mbeidh braon caite aige

→ iompair

Ní comhluadar ar bith an té nach bhfuil indon braon a iomchur.

→ istigh

Tá braon mhaith istigh aige = tá braon sa gcorraicín aige; tá braon ar bord aige; tá braon maith ólta

braon (50+)