Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: braon

→ dabhach

Rug siad (na póilíos) ar dhabhach agus ar chupla pota suas annsin an lá cheana. Ach ní bhfuair siad aon-deoir de'n bhraon

→ dairt

Bhí sé thíos annseo thíos oíche aonaigh agus braon maith ins an gcoiric aige. Má bhí féin bhealuigh sé an teanga aige. Bhí ruibh na cainte ceart air. D'ionnsuigh sé an fear thíos faoi nach raibh sé ag pósadh. "Tá gabhaltas maith go leor agad" adeir sé "ach is gearr go mbí sé in a stupóig ort cheal a shaothruighthe. Breagh nach bpósann tú agus gan a bheith in do phlíoma annsin, isteach agus amach ag cothughadh an dá splainc sin. Gheobhfá bean dhá mbeadh sé de ghus ionnad fhéin í a iarraidh." Níor labhair sé ar a inghin féin, ach is ag baint dairteachaí aige sin a bhí sé. Bheadh sí le fáil ag an bhfear thíos ach a h-iarraidh. Is beag nach'r thiomain sé air í. Ach 'ar ndú mo léan ní chorróchadh cannda "gelignite" an fear thíos as an gcúinne

→ daoithiúil

Is beag duine a chonnaic mé cho daoithiúil le T. Sh. an mhaidin ar cailleadh í seo go ndéanaidh Dia grásta uirre. Chuaigh mé síos gur chuir mé in a shuí é go bhfaghainn braon fuisce len a leagan amach. Ní raibh cúntanás ar bith ann dhá bhfaca tú in aonduine ariamh, mara faoin a chur in a shuí é, nó eile. Tá a shliocht air: níor thaobhaigh mise ó shoin é, ná ní thaobhód más fada gearr a bhéas mé ar an saol

→ daor 3

Chuala mé go mb'éigin ceangal na naoi ndaora go daor agus go docharach a chur ar an bhfear dubh seo thuas ins an oíche Dé Domhnaigh. Bhí braon ins an stuaicín aige in áit a raibh sé thiar ag na cleamhnaidhthe, agus ar a theacht aniar dó, ba mhian leis a dhul suas agus píosaí pighne a dhéanamh de lucht an aird. B'éigin glaodhach ar cheathar len a cheannsú … Dar mo choinsias, ar a mhaga sin féin, b'éigin a cheangal. Bhí sé ag strócadh ag iarraidh a dhul suas. 'Ar ndú mo léan dá dteigheadh, gheobhadh sé froisín thuas. Siúd iad na diabhail chéadna nach mórán éisteacht' a bheadh aca leis

→ de

Sin braon (poitín) agus ní den díoghadh é ach oiread = ní hé an chuid is measa é

→ dealaigh

Ní dhealóchaidh na crochaillí seo liom nó go gcaithidh mé braon sean-fuisce. Sin é a chuirfeas aníos a bhfuil de réama síos i mbéal mo chléibh. Meastú cé'n dóigh ab fhearr dom anois a dhul dhá thóruigheacht

→ dealg

Dealg a chuaidh innte an lá cheana. Tá sí ag déanamh braoin anois, agus ní féidir baint léithe go mbeidh an seile déanta aice. Tá muid sáruighthe aige 'chuile oíche ag éagcaoineadh léithe

→ déan 1

Rinne an lot braon (seile, bracha, ádhbhar agus rl.)

→ déan le

Mara ndéanaidh sib réidhteach leis an mbraon fuisce sin, ní riarfaidh sé lucht na sochraide. Níl maith ar bith agaibh-se ann, mara ndéanaidh sib flaisc

→ deara

Céard a thiubharfadh an chlann faoi deara dhóib féin ach an rud a chonnaic siad an mháthair a dhéanamh. Níor thóig a máthair sin ceann as ól ariamh. Ba diachta do'n chlann inghean annsin, mara mbeidís féin ag baint braon as de réir mar a gheobhaidís deis. Dheamhan ceilteamas ar bith aca air anois. Ólann siad as coinne 'chuile dhuine é

→ dearg 1

Tá sé an-dearg as a cheannaghaidh. Níl a fhios agam nach bhfuil braon caithte aige

→ deoraí

Ní raibh a fhios ag deoruidhe an bhéil bheo go raibh an braon sin agam, mar níor chaintigh mé amach as mo bhéal air. Agus nach maith in a dheidh sin go raibh na póilíos indon breith thall orm. Níl tada ag dul uatha. Tá siad suas le 'chuile nídh

→ díle 1

An uair a bhí an Díle ag dul thar an Domhan adeir siad, chaith sé dhá fichead lá ag báisteach gan aithdeal ar bith, agus bhí dhá fichead galún is 'chuile bhraon di. Ní raibh a dhath féin de'n domhan leis — oiread agus méid leithphighne féin

→ díocas

Ba mhór an chontabhairt é. Ó d'eirigh an braon ins an gcoirricín chor ar bith aige, bhí díocas air go sáitheadh sé duine eicínt. Bhí mé féin ag iarraidh 'chuile dhroch-arm dá bhfaca mé — sceanna agus pící — a chrapadh as a bhealach, ach 'ar ndú' ba ghearr air siúd arm a fháil dá mbaintí amach ceart é.

→ díreach

Tháinic sé sin díreach ar chine É. Mh. Cheal nachar chuala tú é ag déanamh gaisce as ariamh. M'anam go ndéanann an uair a bhíos aon-bhraon caithte aige

→ diúg

Nach deas uaithe gailleog fuisce a dhiúgadh! Bí ag faire uirre go bhfeicidh tú an chaoi a mblaisfidh sí di agus a mbainfidh sí braon aisti. Shílfeá gur tsiocair bháis di chuile bhlogam ach dar fiadh ní leigfidh sí uaithe í go bhfalmhuighidh sí í in a dheidh sin

→ diúilicín

Tugaighidh braon bainne do'n diúilicín sin thoir, nó ní bheidh sé beo seachtain ó indiu. Ní fhaca mé laogh ar bith ariamh nach bhfuil biseach ar bith [air] ach mar é. Níl lán do ghlaice fós ann th'éis go bhfuil sé ionann agus ráithe d'aois

→ dochar

Rinne a mhéir braon. Leig sé í. Shílfeá go raibh cneasuighthe di. Bhí ainfheoil ag teacht i mbéal an ghearrtha taobh amuigh. Ach rinne sí seile in ath-uair. Droch-sheile. Leig sé aríst í. Má leig féin níl ag cneasú dhi. Is méir bhocht í. Tá ábhar i gcomhnuí innte, ach dair leat féin nach bracha é in a dheidh sin. Mar dteighidh sé roímpe gan mórán achair, fiachfaidh (féachfaidh) sí é, mar tá an dochar istigh innte fós

+

→ dochtúr

Caithfidh mé braon a bhaint as an dochtúr = caithfidh mé mo mhún a dhéanamh

TUILLEADH (1) ▼

Ag dul ag baint braon as an dochtúr atá sé anois

→ doicheall

Shíl muid nach mbeadh aon-seamaide féir ag gabhail linn nach mbeadh in a aoileach an uair a thosuigh sé ag caitheamh corr-bhraon. Bhí cion chúig choca mhóinfhéir istigh ar an iothlainn agus gan slam dó (de) buailte as cionn a chéile againn in áit a raibh muid ag iarraidh na garrantaí i bhfad ó láthair a thárlú isteach sul a dtosuigheadh muid ag cocadh. Is muid a bhí in anchaoi ceart, ach feacha míle buidheachas le Dia gur imigh sé thart gan faice a dhéanamh. Ar chuala tú ariamh é: is minic doicheall mór ar bheagán fearthainn

+

→ dóigh 1

Ní h-olc an dóigh poitín chor ar bith é tigh S. Mh. B'annamh leis a bheith falamh pé'r bith céard is cor dó ar an saoghal seo. Mara n-eirighidh aon-bhraon leat ann, déarfainn leat do shúil a bhaint dhe. Gabhfaidh sé righte leat aon-deoir a fháil ar a mhalrait

TUILLEADH (1) ▼

D'iarr sé braon fíona mar dhóigh dhe nach bhfuil sé ag ól, agus go n-ólfadh sé an chloch íochtair de Ghaillimh. Ach bhí leisce air a ól as comhair an tsean-lánamhain in a dheidh sin. Ach badh aon-chás amháin dó é. Is maith atá a fhios aca sin céard is cor dó

→ dóigh 2

Is dóigh liom ó'n lasadh atá ann go bhfuil braon ins an gcoirricín aige

+

→ dóigh 3

Dar príosta, is suarach an t-iongnadh na barrannaí a bheith dóighte agus an t-achar atá sé ó a fuair siad aon-bhraon báistighe. Feicim an sean-chur atá annsin thoir agam ag seargadh. Níl an cur óg leath cho buailte leis, ach tá a bhfuil de chur óg agam i ngiodáin ghleannacha, agus bheadh a bheagán nó a mhórán fliucháin aige

TUILLEADH (1) ▼

Ní éadáil mhaith é sin a ól. Tá sé dóighte ar fad. 'Deile cé'n chaoi a mbeadh sé agus a theacht ó Ph. Níor mhinic leis an braon ar foghnamh a bheith aige — níor mhinic sin

→ dorchaigh

Nuair a bheadh an t-éadach indáil le bheith bruithte san dath, chaithtí braon beag máistir síos air le go ndorchódh sé an dath (dathúchán).

→ dreach

Sin iad thuas ag T. Mh. na budógaí a bhfuil an dreach orra. Mise imbannaí dhuit nach gcomhnóchaidh an braon i logán an droma aca sin mar a bhíodh sé ag comhnú ar bheithidhigh Ch. 'Sé an scéal é, ní bheadh call dó sin a dhéanamh ach a gcoinneál istigh ins an gcró agus gan ghiollaidheacht ar bith a dhéanamh orra, agus bheidís ramhar slachtar aige in a dheidh sin. Tá an míádh ann do dhaoine agus an t-ádh do dhaoine eile mar adeir S. G.

→ driog

Ar an dá luath agus ar ól mé an phasóid, b'éigin dom an tsráid a thabhairt orm féin. Shíl mé go raibh múisc do mo bhualadh ach chinn orm aon-cheo a chur aniar. Séard a thosuigh ag teacht orm driogannaí in mo phutógaí agus aníos i mbéal mo chléibh! Diabhal i bhfad gur airigh mé mar a bheadh snadhmannaí ag teacht ar mo phutógaí ar fad. Tugadh deoch uisce agam ach dheamhan fuascailt a rinne sin orm ach oiread. 'Bhfuil a fhios agad céard a rinne maith dhom ins an deire. Gráinne salainn a chaith mé siar. 'Sé a d'ionntuigh mo ghoile. Má's poitín a bhí ann badh é an braon is measa a rinneadh ariamh é. Féans a bhí ann. Dheamhan a mhalrait

→ driúillín

Bhí 'chuile bhraon di cho mór agus go raibh sí ag cur driúillíní ar an abhainn. Ba ghriodánta an bháisteach í.

+

→ drochbhraon

Tá droch-bhraon ann = an braoinín salach; droch-cháilíocht eicínt is dual dó (olc, feall, gangaid, aicís agus rl.)

TUILLEADH (1) ▼

Tá an droch-bhraon is chuile dhuine ar an bhfeáin aca sin

→ dual 2

Teastóchaidh tuilleadh duail agus baibíní l'aghaidh na círe siúd maran lib an braon a bheith i gcomhnaí as an maide mullaigh agaibh

→ dubh- 5

Tá méir liom dubh-thinn. Déarfainn go bhfuil sí ag déanamh braoin

→ dúch

Buidéal dubhaigh; braon dubhaigh

→ dúchas

"D'fheicfeá braon faoi shúile an chuit amanntaí: deir siad gurb shin é an dúchas" (ó m'athair)

→ duifean

Déanfaidh sé braon eicínt báistí. Tá an duifean imbun na gaoithe. = an ghaoth agus an dúachan san gceáird chéanna

→ dúil

Thug sí braon tae dhom agus bhain sé an dúil asam go ceann tamaill eile

→ dúradán

Tháinig múisc orm agus shíl mé go gcuirfinn aníos an dubhradán dubh d'íochtar mo phutóige. Is olc é an braon broghach ag duine. Ach beidh a shliocht air. Is fada aríst go ndrannaidh cuid againn leis — diabhal bréag nach fada

→ téigh ar

Chuaidh sé ar dhamhsa aréir rud nach bhfaca mé a dhéanamh ariamh cheana é. Braon a bhí ar bord aige is dóigh = thosuigh sé ag damhsa

→ téigh do

Ní fhéadfadh sé seo gan a dhul go maith duit. Togha braon é. Breathnaigh ar an tsúilín atá air. Ní shin é uisce salach Bh. L. chor ar bith ach scoth an ghráinne eorna. Is ola do do chroidhe a mhic ó é sin a ól

→ téigh le

D'eile cé leis a mbeadh sé ag dul ach le muintir a athar. Tá an braon mór ann bail ó Dhia air. Cuirfidh sé sin taobhach ar dhaoine ach a dteagaidh aois dó. Searradh bó (buadh?) agus biseach ort, a mhaicín!

braon (42)