Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: braon

→ dabhach

Rug siad (na póilíos) ar dhabhach agus ar chupla pota suas ansin an lá cheana. Ach ní bhfuair siad aon deoir den bhraon

→ dairt

Bhí sé thíos anseo thíos oíche aonaigh agus braon maith sa gcoirice aige. Má bhí féin bhealaigh sé an teanga aige. Bhí ruibh na cainte ceart air. D'ionsaigh sé an fear thíos faoi nach raibh sé ag pósadh. 'Tá gabháltas maith go leor agat,' adeir sé, 'ach is gearr go mbí sé ina stopóig ort cheal a shaothraithe. Breá nach bpósann tú agus gan a bheith in do phlíoma ansin, isteach is amach ag cothú an dá splainc sin. Gheofá bean dhá mbeadh sé de ghus ionat fhéin í a iarraidh.' Níor labhair sé ar a inín féin, ach is ag baint dairteachaí aige sin a bhí sé. Bheadh sí le fáil ag an bhfear thíos ach a hiarraidh. Is beag nár thiomain sé air í. Ach ar ndóigh mo léan ní chorródh canta gelignite an fear thíos as an gcúinne

→ daoithiúil

Is beag duine a chonaic mé chomh daoithiúil le T. Sh. an mhaidin ar cailleadh í seo go ndéana Dia grásta uirthi. Chuaigh mé síos gur chuir mé ina shuí é go bhfaighinn braon fuisce lena leagan amach. Ní raibh cuntanós ar bith ann dhá bhfaca tú in aon duine ariamh, mura faoina chur ina shuí é, nó eile. Tá a shliocht air: níor thaobhaigh mise ó shin é, ná ní thaobhód más fada gearr a bheas mé ar an saol

→ daor 3

Chuala mé go mb'éigean ceangal na naoi ndaora go daor agus go dochrach a chur ar an bhfear dubh seo thuas san oíche Dé Domhnaigh. Bhí braon sa stuaicín aige an áit a raibh sé thiar ag na cleamhnaithe, agus ar a theacht aniar dó, ba mhian leis a dhul suas agus píosaí pínne a dhéanamh de lucht an aird. B'éigean glaoch ar cheathar lena cheansú … Dar mo choinsias, ar a mhagadh sin féin, b'éigean a cheangal. Bhí sé ag stróiceadh ag iarraidh a dhul suas. Ar ndóigh mo léan dá dtéadh, gheobhadh sé fruisín thuas. Siúd iad na diabhail chéanna nach mórán éisteachta a bheadh acu leis

→ de

Sin braon (poitín) agus ní den díogha é ach oiread — ní hé an chuid is measa é

→ dealaigh

Ní dhealóidh na crochaillí seo liom nó go gcaithe mé braon seanfuisce. Sin é a chuirfeas aníos a bhfuil de réama síos i mbéal mo chléibh. Meas tú cén dóigh ab fhearr dom anois a dhul dhá thóraíocht

→ dealg

Dealg a chuaigh inti an lá cheana. Tá sí ag déanamh braoin anois, agus ní féidir baint léithe go mbeidh an seile déanta aici. Tá muid sáraithe aige chuile oíche ag éagaoineadh léithe

→ déan 1

Rinne an lot braon (seile, bracha, ábhar srl.)

→ déan le

Mura ndéana sibh réiteach leis an mbraon fuisce sin, ní riarfaidh sé lucht na sochraide. Níl maith ar bith agaibhse ann, mura ndéana sibh flaisc

→ deara

Céard a thabharfadh an chlann faoi deara dhóibh féin ach an rud a chonaic siad an mháthair a dhéanamh. Níor thóg a máthair sin ceann as ól ariamh. Ba diachta don chlann iníon ansin mura mbeidís féin ag baint braon as de réir mar a gheobhaidís deis. Dheamhan ceilteamas ar bith acu air anois. Ólann siad os coinne chuile dhuine é

→ dearg 1

Tá sé an-dearg as a cheannaghaidh. Níl a fhios agam nach bhfuil braon caite aige

→ deoraí

Ní raibh a fhios ag deoraí an bhéil bheo go raibh an braon sin agam, mar níor chaintigh mé amach as mo bhéal air. Agus nach maith ina dhiaidh sin go raibh na póilíos in ann breith thall orm. Níl tada ag dul uathu. Tá siad suas le chuile ní

→ díle 1

Nuair a bhí an Díle ag dul thar an Domhan adeir siad, chaith sé dhá fichead lá ag báisteach gan aiteall ar bith, agus bhí dhá fichead galún i chuile bhraon di. Ní raibh a dhath féin den domhan leis — oiread agus méid leithphínne féin

→ díocas

Ba mhór an chontúirt é. Ó d'éirigh an braon sa gcoirricín chor ar bith aige, bhí díocas air go sádh sé duine eicínt. Bhí mé féin ag iarraidh chuile dhrocharm dá bhfaca mé — sceana agus pící — a chrapadh as a bhealach, ach ar ndóigh ba ghearr air siúd arm a fháil dá mbaintí amach ceart é

→ díreach

Tháinig sé sin díreach ar chine É. Mh. Cheal nár chuala tú é ag déanamh gaisce as ariamh. M'anam go ndéanann nuair a bhíos aon bhraon caite aige

→ diúg

Nach deas uaithi gailleog fuisce a dhiúgadh! Bí ag faire uirthi go bhfeice tú an chaoi a mblaisfidh sí di agus a mbainfidh sí braon aisti. Shílfeá gur tsiocair bháis di chuile bhlogam, ach dar fia, ní ligfidh sí uaithi í go bhfolmhaí sí í ina dhiaidh sin

→ diúilicín

Tugaidh braon bainne don diúilicín sin thoir nó ní bheidh sé beo seachtain ó inniu. Ní fhaca mé lao ar bith ariamh nach bhfuil biseach ar bith air ach mar é. Níl lán do ghlaice fós ann, théis go bhfuil sé ionann is ráithe d'aois

→ dochar

Rinne a mhéir braon. Lig sé í. Shílfeá go raibh cneasaithe di. Bhí ainfheoil ag teacht i mbéal an ghearrtha taobh amuigh. Ach rinne sí seile in athuair. Drochsheile. Lig sé aríst í. Má lig féin níl ag cneasú dhi. Is méir bhocht í. Tá ábhar i gcónaí inti, ach dar leat féin nach bracha é ina dhiaidh sin. Mura dté sé roimpi gan mórán achair, fiachfaidh (féachfaidh) sí é, mar tá an dochar istigh inti fós

+

→ dochtúr

Caithfidh mé braon a bhaint as an dochtúr ─ caithfidh mé mo mhún a dhéanamh

TUILLEADH (1) ▼

Ag dul ag baint braon as an dochtúr atá sé anois

+

→ dóigh 1

Ní holc an dóigh poitín chor ar bith é tigh S. Mh. B'annamh leis a bheith folamh pé ar bith céard is cor dó ar an saol seo. Mura n-éirí aon bhraon leat ann, déarfainn leat do shúil a bhaint dhe. Gabhfaidh sé rite leat aon deoir a fháil ar a mhalrait

TUILLEADH (1) ▼

D'iarr sé braon fíona mar dhóigh dhe nach bhfuil sé ag ól, agus go n-ólfadh sé an chloch íochtair de Ghaillimh. Ach bhí leisce air a ól os comhair an tseanlánúin ina dhiaidh sin. Ach ba aon chás amháin dó é. Is maith atá a fhios acu sin céard is cor dó

→ dóigh 2

Is dóigh liom ón lasadh atá ann go bhfuil braon sa gcoirricín aige

+

→ dóigh 3

Dar príosta, is suarach an t-ionadh na barrannaí a bheith dóite agus an t-achar atá sé ó fuair siad aon bhraon báistí. Feicim an seanchur atá ansin thoir agam ag seargadh. Níl an cur óg leath chomh buailte leis, ach tá a bhfuil de chur óg agam i ngeadáin ghleannacha, agus bheadh a bheagán nó a mhórán fliucháin aige

TUILLEADH (1) ▼

Ní éadáil mhaith é sin a ól. Tá sé dóite ar fad. Deile cén chaoi a mbeadh sé agus a theacht ó Ph. Níor mhinic leis an braon ar fónamh a bheith aige — níor mhinic sin

→ dorchaigh

Nuair a bheadh an t-éadach i ndáil le bheith bruite sa dath, chaití braon beag máistir síos air le go ndorchódh sé an dath (dathúchán)

→ dreach

Sin iad thuas ag T. Mh. na bodógaí a bhfuil an dreach orthu. Mise i mbannaí dhuit nach gcónóidh an braon i logán an droma acu sin mar a bhíodh sé ag cónú ar bheithígh Ch. 'Sé an scéal é, ní bheadh call dó sin a dhéanamh ach a gcoinneáil istigh sa gcró agus gan ghiollaíocht ar bith a dhéanamh orthu, agus bheidís ramhar slachtmhar aige ina dhiaidh sin. Tá an mí-ádh ann do dhaoine agus an t-ádh do dhaoine eile mar adeir S. G.

→ driog

Ar an dá luath is ar ól mé an phosóid, b'éigean dom an tsráid a thabhairt orm féin. Shíl mé go raibh múisc do mo bhualadh ach chinn orm aon cheo a chur aniar. Séard a thosaigh ag teacht orm, driogannaí in mo phutógaí agus aníos i mbéal mo chléibh! Diabhal i bhfad gur airigh mé mar a bheadh snadhmannaí ag teacht ar mo phutógaí ar fad. Tugadh deoch uisce agam ach dheamhan fuascailt a rinne sin orm ach oiread. An bhfuil a fhios agat céard a rinne maith dhom sa deireadh. Gráinne salainn a chaith mé siar. 'Sé a d'iontaigh mo ghoile. Más poitín a bhí ann, ba é an braon is measa a rinneadh ariamh é. Féans a bhí ann. Dheamhan a mhalrait

→ driúillín

Bhí chuile bhraon di chomh mór agus go raibh sí ag cur driúillíní ar an abhainn. Ba ghreadánta an bháisteach í

→ dual 2

Teastóidh tuilleadh duail agus baibíní le aghaidh na círe siúd muran libh an braon a bheith i gcónaí as an maide mullaigh agaibh

→ dubh- 5

Tá méir liom dubhthinn. Déarfainn go bhfuil sí ag déanamh braoin

→ dúch

Buidéal dúigh; braon dúigh

→ dúchas

"D'fheicfeá braon faoi shúile an chait amantaí: deir siad gurb in é an dúchas" (ó m'athair)

→ duifean

Déanfaidh sé braon eicínt báistí. Tá an duifean i mbun na gaoithe — an ghaoth agus an dúchan sa gceaird chéanna

→ dúil

Thug sí braon tae dhom agus bhain sé an dúil asam go ceann tamaill eile

→ dúradán

Tháinig múisc orm agus shíl mé go gcuirfinn aníos an dúradán dubh d'íochtar mo phutóige. Is olc é an braon broghach ag duine. Ach beidh a shliocht air. Is fada aríst go ndranna cuid againn leis — diabhal bréag nach fada

→ téigh ar

Chuaigh sé ar dhamhsa aréir rud nach bhfaca mé a dhéanamh ariamh cheana é. Braon a bhí ar bord aige is dóigh — thosaigh sé ag damhsa

→ téigh do

Ní fhéadfadh sé seo gan a dhul go maith duit. Togha braon é. Breathnaigh ar an tsúilín atá air. Ní hin é uisce salach Bh. L. chor ar bith ach scoth an ghráinne eorna. Is ola do do chroí a mhic ó é sin a ól

→ téigh le

Deile cé leis a mbeadh sé ag dul ach le muintir a athar. Tá an braon mór ann bail ó Dhia air. Cuirfidh sé sin taobhach ar dhaoine ach a dteaga aois dó. Searradh bó (bua?) agus biseach ort, a mhaicín!

braon (39)