Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: breith

→ fobhairne

Bhí mé uair ag fanacht le fear fobhairne a chuirfeadh an churach siar a chúnamh dhom, ach diabhal duine a bhí ag teacht. "Buailfidh mé fhéin faoi", adeirimse faoi dheireadh agus faoi dhó. "Rinne mé cheana é gan fear fobhairne ar bith". Ach m'anam má rinne narbh é an lá sin é. Dhá mbeadh breith ar m'aiféala agamsa agus mé leath cuain choinneóinn stuaim ar an bhfoighid, agus ní chorróinn as an áit a raibh mé. Bhí farraige ghárha ann agus an sruth i m'aghaidh

+

→ focal

Shíl sé sin go raibh sé ro-aigeanta le breith ar fhocal air. Ach feacha fhéin nach raibh sé sách beartuithe in a dhiaidh sin. Ní bhfuair sé comhaireamh na sop ar scáth an fhocailín fánach sin adúirt sé

TUILLEADH (2) ▼

Níl aon-chaibhnsiléara istigh inGaillimh indon breith ar fhocal uirre siúd. Tá fios a labhartha agus deis a cainte aice

M'anam gur beag nach ndeachaidh an sciorradh focail daor air. Ní fuláir do dhuine greim maith a bheith ar a theanga i gcúirt aige. Bíonn siad ag iarraidh breith ar theanga ort

+

→ follasach

Ní fhéadfaí gan breith air. Theigheadh sé ro-fhollasach ar an abhainn. Nar fhéad na maora é a fheiceál ag dul ann chuile phuinnte

TUILLEADH (1) ▼

Ní fhéadfaí gan breith air. Nach raibh sé dhá dhíol ro-fhollasach! An fear nach bhfaca sé ariamh thiúrfadh sé buidéal poitín dó cho maith leis an té a mbeadh sé in a dhá chuid déag leis

→ fágtha

Ní bhíonn rud óg ar bith cho fágha leis an naoineán. Breanaigh an t-uan, an laogh agus an searrach! Bíonn a gcosa déanta aca faoi cheann uair an chloig th'éis a mbreithe. Ach cáid a bhíos páiste ag tónachán agus ag lámhacán sul a dteaga siúl dó? Bíonn sé scathamh maith.

→ cleite

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh, ach breith ar Sheán Mh., idir chorp, chleite agus sciathán, a's é 'leagan istigh sa gcarr.

→ clochneart

Mo chuach annsin thú! Is agad atá an ghna(ithe) breith ar a' gcloich-neart, bail ó Dhia ort.

→ coilgneach

Tá na ceanna cruacháin sin an-choiligneach, le breith orra(b).

→ colg

Ní féidir breith ar bhod gorm le na bhfuil de chuilgní air, a's tá sé amhla le n'ithe. Is deacair solamar a' bith 'fhaghail air, le na bhfuil de chnámha ann.

→ cothromacan

Mara dtige cothromacan síne na h-uaire ar sa saoghal seo, tá'n chéad saoghal eile roimhe, tús na breithe ag Mac Dé! Níorbh é cóir Dé é, mara gcuirtí peirfhiachaí eicínt air, a's an splíontaidheacht a's an spídeamhlacht a thug sé fhéin do thuille.

→ cromnasc

Bhí cromnasc orra(b) uileag go dtí ceann amháin, ach ná raibh ann nuair a shíl mé breith uirre sin, nár imthigh sí as a' loc orainn! Ar gceann fine ní sháinneochadh aríst í.

→ crámhar

Tuige ar fhan tú amuigh do do chailleadh fhéin faoi'n gcramhar caca sin, a's neart breithe agad ar a' rud sin a dhéanamh lá eicínt eile.

+

→ críoch

'Séard a bhí le deanamh le na leithide sin, a chuirfeadh bean ó chrích a's ó rath, breith air a's bró-mhuilinn a chur faoi na mhuineál, a's é 'chaitheamh amuigh ar a' bhfeath mhóir. Bheadh sé sáthach maith aige, a's ro-mhaith — an bitheamhnach.

TUILLEADH (1) ▼

Is olc a' chríoch a' bheidheas air sin fós, tús na breithe ag Mac Dé. Dheamhan duine dhá ndéanfa an éagcóir nach bhfoillseocha Dia É Fhéin air, luath nó mall. = is olc a' deire a bheidheas aige sin fós (gheobhfa sé anbhás, bás le droch-thinneas, déanfa sé do-ní air fhéin, tiubharfa sé droch-chor dó fhéin, beidh an anachain ar a thí, go ngiorruighe sí leis etc.), ach níl muide ag dul imbarr A bhreitheamhnas ar Dhia. Nar leige Dia go rachadh! An té a ghníos eagcóir, tuiteann dioghaltas Dé air má's fad gearr go dtí é.

→ cuach

Chuach sé suas M. seo amuigh, le fuisce a's bladaireacht, a's dheamhan a chos nach ndeacha in éindigh leis. Dhá mbeadh breith ar 'aithmhéala aige, b'fhada uaidh a d'fhanfad sé, ach caithfe an dithcéille féin a bheith ann, arsa tusa.

→ beo 1

Má's leat breith beo air, níl noiméad moille le deanamh agad. Tá sé ar a chailleadh ó mhaidin indiu.

→ bogán

Tá an chearc sin a' breith bhogáin ó tháinic an bhliadhain.

+

→ brabach

Ag iarraidh a bheith a' breith braba(igh) ar dhaoine i gcomhnuidhe a bhío(nn)s sé.

TUILLEADH (1) ▼

Shíl sé brabach a bhreith orm, a's an focal adubhairt mé 'fhastú.

→ breallach 2

Má's a' forcabhás ar na cearca briollacha sin, atá tú le uibheachaí a bhreith, tá faitchíos orm, gur beag an éadáil a bheidheas aghad dá mbárr.

→ brád

Nach ciotach a chaithfeadh an brád báistighe sin breith orainn ar a' mbóthar.

→ agair

Nach bhfuil fhios agad go maith gur ágru(igh) Dia ar dhuine, anshógh mar sin a leigean air fhéin — tús na breithe ag Mac Dé.

+

→ aiféala

Ní raibh breith búnn (bonn) báis agad ar bhean a fhaghail, agus anois ó tá sí agad, tá tú in aithmhéala = b'fhada leat go mbeitheá pósta, agus anois thárla pósta thú, is mó an dúil a bheadh agad a bheith scaoilte aríst.

TUILLEADH (13) ▼

Dhá mbeadh breith ar m'aithmhéala agam, ní chuirfinn araoid ar bith air = tá aithmhéala anois orm, gur chuir mé chuige ná uaidh.

Dhá mbeadh breith ar 'aithmhéala aige anois, is fada amach as (an teach, cumann etc) a d'fhuireochadh sé.

'Baistfe mé do leanbh dhuit le congnamh Dé; agus dá mbeadh breith ar m'aithmhéala agam, badh leat mé fhéin' (Sliocht as amhrán — "Is deas an sagairtín é stór mo chroidhe")

Níl gar dhuit a' cainnt anois, nuair nach bhfuil breith ar t'aithmhéala agad.

Breagh nach raibh breith ar t'aithmhéala agad, nuair a rinne tú é = déarfaí seo le duine adéarfadh é féin, nach ndéanfadh sé rud áithrid eicínt, dá mbeadh breith ar 'aithmhéala aige.

Tá breith ar t'aithmhéala agad, anois agus ná déan aríst é = déarfaidhe é le duine, adéarfadh nach ndéanfadh sé rud eicínt a bhí sé th'éis a dheanamh, dhá mbeadh breith ar 'aithmhéala aige.

Is mairg nach mbíonn breith ar aithmhéala aige

Dhá mbeadh breith ar a n-aithmhéala ag na daoine, is beag a dhéanfaidís (a dhéanfaidhe) as a' mbealach.

Seomh (seo) é (cuirtear an fhuaim v isteach annseo idir an dá ghuth) an scéal (an leathrann) i gcomhnuidhe — 'dá mbeadh breith ar m'aithmhéala agam!' — breagh nach gcuimhnigheann sibh ar sin agus sib a' déanamh an rud as an mbealach

Dá mbeadh breith ar m'aithmhéala agamsa, ba bheag an luath agam an tuairt sin a thabhairt orm fhéin = dá mbeadh 'fhios agam gur mar 'bhí 'bhí, ní bheadh baol orm a dhul ar an aistir sin.

'In a dhiaidh feicthear do'n Éireannach a leas'. Dhá mbeadh breith ar m'aithmhéala agam anois, ní ionnsóchainn siar faoi Chonamara beag ná mór = ní rachainn go Conamara chor ar bith, dhá mbeadh 'fhios agam gur mar 'bhí a bhí.

Dhá mbeadh breith ar m'aithmhéala agam, ní thiocfainn do mo mheath fhéin leis an obair sin dubh bán ná dubh buidhe = ní chuirfinn an trioblóid orm fhéin, ná ní chuirfinn mo chuid aimsir' amugha léithe.

Dhá mbeadh breith ar aithmhéala aige anois, dheamhan a chos a thaobhóchadh teach an cheoil ariamh

→ buadán

Is beag a' mheas a bhí aige ar mo chuid buadáin-sa, ach dhá mbeadh breith ar 'aithmhéala aige, ní thiocfadh sé fhéin amach dá bh'uireasbha, a's ar baineadh de threascairt as ar a' leic oidhre.

+

→ buail faoi

Má eirigheann leis breith isteach chor a' bith ort, tá tú buailte faoi aige, ar ionntú an tsuip.

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhearna sé, filleadh ná feacadh ach breith air, a's é 'bhualadh anuas faoi'n talamh.

→ buail roimh

Dhá mbeadh breith as dá roghain agam air, b'fhearr liom bualadh romham, a's shaothróchainn mo bheatha in áit eicínt, arae tá'n áit seo a' gabhail i m'aghaidh ar fad, ní ceasacht ar Dhia é. Ach níl aon-ghoir agham corruighe, ingeall ar a' tsean-bhean.

+

→ buail

Caoinfe sí anois, má tá sí buailte, ach deir siad, 'nuair a bhíos an gáire dhá dhéanamh, go mbíonn a' caoineadh dhá bhreith'.

TUILLEADH (1) ▼

Bhuail uathbhás é, a's ní raibh breith bonn báis aige, go mbeadh an féar coctha, faitchíos báistighe = tháinic falrach 'un oibre air, a's níor fhan foighid a' bith ann, go raibh an féar in a chocaí aige, ar fhaitchíos go dtiocfad sé 'na bháistigh air.

+

→ buille

Is tútach a' cleas d'aonduine breith ar chloich, le buille feill a thabhairt d'aonduine

TUILLEADH (1) ▼

Ní fhéadann fear na h-áite seo aon-bhuille marbh a leigean in a chuid oibre aon-uair. Ní túisce obair críochnuighthe ná 'bheidheas cruadhóg eicínt eile a' breith air.

→ búilleach

Marach gur chas Dia aníos thú, bheinn in mo bhúilleach ag na cupla uan sin. Tá mé ag iarraidh breithe orra(b) le na gcoisceadh (féach "coisceadh")

→ ailím

Is contabhairteach an ailím a bheith lúitéis le madraí, agus gan fhios agad nach breith ort a dheanfaidís

→ ainm

Ní fhéadfadh sé aon-deagh-chríoch a bheith air, tús na breithe ag Mac Dé, agus a liachtaighe uair a bhfuil 'ainm tugtha síos le chuile mhíádh.

→ aire

Dhá mbeadh breith ar aithmhéala aige anois, thiubhradh sé aire dhó fhéin ó thús = d'fhanfadh sé amach as an anachain nó as a' gcontabhairt etc.

breith (50+)