bun (50+)
→
fága
Ní bheadh aon-ghnatha ag aineólaí bualadh faoin bhfarraige inniu. Théis nach bhfuil aon-ghála ann, tá bun aice; agus fágannaí diabhalta ann. Ní bheadh aon-stró ar churachóir mhaith. Ach 'ar ndó' ghabhfadh curachóir maith amach dhá scréachta dhá mbeadh sí
→
cobha
Cimín cnuic ab fhearr dóib an t-am seo 'bhliadhain. Ní hé an dubhrabhán sin agadsa an áit ab fhearr liom caora a fhaghail anois. Tá sé bun-fhliuch a's ní bheadh fhios aghad nach cabh a bhuailfeadh iad ann.
→
colg
D'airigh an madadh easóg nó luch ann, arae chuir sé colg ar fhéin, a's d'ionnsuigh air a' smóracht, a's a' sméaracht faoi bhun a' chlaidhe.
+
→
cora
An Charra Bheag (réidh-dhroichead atá ann), Carra na gCaorach, An Charra Bhreac, Carra idir Dhá Dhoire, Carra Bhun na h-Abhann, etc. (ainmneacha carraidheachaí atá ar abhainn a' Spidéil)
TUILLEADH (1) ▼
Is mise atá a' saothrú an tsaoghail ag carra mhór ghág atá ar mo láimh i mbun na méarachaí. A's feicthear dom go bhfuil trálach a' teacht orm, in aice sin.
Sa múnla céadna — in a chíosáinín mar sin — a fheicea(nn)s muide é ó rugadh muid. M'anam gur cheart dó bun-aois mhaith fhéin a bheith aige anois.
+
→
baile
'Tosach buin a's téagair, a's an baile mar a chéile' = leagan i gcártaí, a's cluithche nó bun dhá thionnscailt as a' nuadh.
TUILLEADH (3) ▼
'Tosach buin é — 'tosach buin a's téagair' adeir sé, 'as an baile mar a chéile.
'Tosach buin a's téagair' aríst é, a's an baile mar a chéile'.
Chreidim go bhfuil sé 'in a thosach buin a's téagair, a's an baile mar a chéile aríst'.
+
→
bealach
Cuir bun ar a' mbealach mara bhfuil fhios agad cheana é. = mara bhfuil eolas a' bhealaigh aghad, cheana, cuir tuairisc faoi.
TUILLEADH (2) ▼
Marach a fheabhas a's shuidh mé 'na bhun, ní bheadh díol a' bhealaigh agham chor a' bith= marach an tíoghbhus a rinne mé le mo chuid airgid, a's an bharainn a chuir mé air, ní bheadh díol an aistir agam, chor ar bith.
Má thugann tú a mbealach fhéin do ghasúir, suidhfe siad in do bhun, ar fad.
Ba deas slachtmhar a' bhean í, a's féacha an sórt fear a fuair sí faoi dheire — cráisiléad mór bun-aosta, a's boilgín chomh rithte air le sac arbhair. Ach chreidim hébí (pe'r bith) cé'n chaoi 'raibh sé, nó nach raibh sé, go raibh bruighshléacht a's bráigíll air. 'In diaidh an tsolamair a bhío(nn)s a' grádh'.
→
cuilín
Cá mbeadh a' ballséire do do thabhairt indiu ag iascach! Nach bhfuil a' cuan fré chéile in a chuilíní bána. Deirimse leat go bhfuil sé bun-gharbh go leor ar a' bhfairrge indiu.
Tá sí sin chomh cruadh chomh cunntasach, a's go dtiocfad sí go bun-an-amhgair leat faoi phighinn. Fuair mé scór uibheachaí áil uaithe annseo anuiridh. Bhí uibheachaí dó a's trí pighne an uair chéadna, a's ní raibh agam ach dhá scilling a's dhá phighinn. Chuir mé an gasúr síos chuice aríst leis a' bpighinn a d'fhan orm, a's meastú nar ghlac sí í! Is iomdha 'leithide nach nglacfadh.
→
beo 1
Chomh luath a's a tháinic siad isteach ó shnámh, tháinic siad aníos i mbun na dúirlinge, a's thosuigh dhá n-ionnfairt fhéin sa ngaineamh beo. Dheamhan snáth a bhí orra(b) ach an oiread leis an oidhche a (ar) rugadh iad.
→
beo 2
Dheamhan a raibh de shiocair ariamh aige, ach bun eicínt a dhul i mbeo na h-iongan — sa ladhairicín — a's shéid sí suas, go raibh sí an aoirde sin slán a' tsamhail. B'éigean do na dochtúirí í bhaint dhe, arae dubhairt siad, go dtiocfadh a' droch-adhbhar suas thríd a' láimh, fré chéile.
Sin í an imirt agad, mo chreach! An bhainrioghan a leigean isteach biorach, faoi fhear falamh, a's an bun a' gabhail amach.
→
bior
Cor in aghaidh an chuir, bun-ughdar na gangaide, a's bior in aon-tsúil = na trí rud a bhí mac a' duine uasail a iarraidh ar inghin a' Ghobáin Saor i leagan amháin dá'r chuala mé de'n scéal sin
→
bocht 2
Is mairg a leigfeadh a rún le bocht ná nocht. Ar chuala tú ariamh é: is mairg a leigfeadh a rún le bun an chlaidhe, go seasadh sé ar a bhárr.
→
boigréis
Ba chóra dhuit a dhul go bun an angair (amhgair?) leis, a's gan é thabhairt dó faoi na luach. Ach cá'r fhága tú an bhoigréis? = dhíol sé an rud a bhí aige saor, dar leis a' té 'bhí 'cainnt, mar gheall gur airigh an ceannachthóir an buille bog ann. Bhí aige leagan ar a' gceannochthóir chomh maith in Éirinn a's d'fhéad sé, a's gan an rud a bhí aige a leigean uaidh ar shlat-mhargadh.
+
→
bruach
Bíonn an easca sin bun-tirm go maith sa samhradh. Well bheadh sí in araidheacht í 'shiubhal. Ach sa ngeimhreadh, ní shiubhailfeadh an fiadh í. Bíonn na fiodáin atá innte, a' cur thar bruach (féach fiodáin).
TUILLEADH (1) ▼
Bhí sí luchtuighthe aige bruach ar bhruach leis a' tslat buird. Ba mhór liom fhéin faoi dheire a raibh sé a chuir innte, arae bhí sé bun-gharbh, a's clag-fhairrge ar ghob an Bhranntra. Ach dheamhan maith a bhí dhom ann. 'Is mór a' lá a bheidheas ann' adeir sé 'nó beidh mise indon fairrge a mharuidheacht'. Is beag a' stró(bh) a bhí air.
+
Bhí sé bun-shúgach de bharr béiréistí.
TUILLEADH (1) ▼
Chuirfeadh sé margadh go bun an angair (amhgair) do dhuine, as ucht é a thabhairt ar a' mbéiréiste = dhéanfad sé a dhícheall rud a fhaghail ar shlad-mhargadh dhuit, ach fios a bheith aige, go bhfaigheadh sé cuireadh a dhul ag ól an bhéiréiste.
Dheamhan snáth istigh faoi chaolach a' tighe agham anois, ach bun-éadaighe, a's sean-bhriocáin. Beidh mé in mo seó' (show), má chaithim a dhul i láthair na ndaoine
+
→
aer
Ní raibh le feiceál agam go bun an aeir ach daoine.
TUILLEADH (5) ▼
Tá an ghrian ag bun an aeir anois, agus is gearr go dteighe sí faoi.
Caithfe sé go bhfuil sé siar go maith sa lá, mar tá'n ghrian ag bun an aeir.
Tá'n duibhthean ag bun an aeir (ag íochtar an aeir); tá sé dubhachan ag bun an aeir. Is gearr uainn a' braon.
Ní móide go ndeanfadh sé brígh báistighe. Tá sé 'gealachan aríst ag bun an aeir.
B'fhurasta d'aithinte ar a raibh de shaighneáin trathnóna aréir ag bun an aeir, go raibh an tuairt seo air.
Bhuail sé roimhe, nó go raibh neoin bheag, a's deire lae ann, an capall ag gabhail ar scáth na cupóige, a's an chupóg a' gabhail do'n Domhan Soir. Chonnaic sé i bhfad uaidh a's ní ingar dó; botháinín beag, nach raibh bun-chleite isteach ná barr-chleite amach air, ach aon-chleite amháin a' déanamh fasca a's dídin dó (as sean-scéal — "An fear gearr glas")
+
→
buail
Mara bhfuil bualadh an Rí agad, is bun-amuigh é, arae, tá'n cíonán agam annseo.
TUILLEADH (1) ▼
Mara bhfuil a bhualadh sin agad, is liom a' bun.
+
→
buille
Chuirfeadh an ceann céadna an chluain mhaoineach ar an nGaduidhe Dubh, le teann imeartais, a's bladair. Mar sin, ná faghadh sé aon-bhuille bog ionnad, ach teirigh go bun an-eangair (amhgair?) le do mhargadh.
TUILLEADH (1) ▼
Duine a' bith a' n-aireocha siad siúd aon-bhuille bog ann a' glaodhach óil, suidhfe siad in a bhun. Dheamhan sileadh a thiubhrainn dóib, dá dtuiteadh a' teanga amach asta(b) le dúil ann.
→
buta
Fuair sé bun-bhuta maith fataí isteach uaidh = thug sé buta maith go leor, fataí in aisce dhó.
+
→
amach
Is tú a leig an bun amach.
TUILLEADH (5) ▼
'Sé do dhó salach a leig an bun amach.
Níor cheart duit mé 'bhualadh agus 'fhiosacht duit go raibh an bun ag (dh)ul amach.
Dhá mbeitheá gan Pádraic a leigean isteach biorach, choinneo(chth)á an bun gan a dhul amach.
Má leigeann tú an bun amach, le do chuid faillighe an babhta seo, íocfa tú ann.
Ní lomfainn, marach go raibh an bun ag dul amach.