cosa (63)
→
daingean
Tá cosa idteannta air annsiúd cho daingean agus nach gcuirfeadh tonna púdair — tada leis — as é
→
damnaigh
Ní fhéadaim a dhul soir i mbéalmhachaí an bhaile seo thoir beag ná mór nach bhfuil mé damnuighthe aige ag cur cumaoin' orm agus do mo tharraint isteach i dtighthe ósta as cosa idtaca. Ach is maith atá a fhios agamsa céard atá ag goilleamhaint ar an mbuachaill sin
→
danra
Ní raibh de chailleadh chor ar bith ar an mbarr uachtair. Diabhal mé go raibh, agus an mhóin roint sceithteach féin — briosc adéarfá. Ach an uair a theann mé síos ins an mbarr láir agus ins an mbarr íochtair, bhí sí danra a dhearbhráthair — danra. B'éigin dom cosa idtaca a chur orm féin ar an mbínse, leis an sleaghan a chur thríthe. Rinne an barr íochtair puca críochnuighthe dhíom
Diabhal an féidir go ndaoirseochaidh siad tuilleadh. Má dhaoirsigheann muis, fágtar annsin aca féin iad agus imigheadh muid ins na cosa buínn. Is iomdha fear maith ariamh a mb'éigin dó imeacht ins na bonnaidheachaí
→
daol
Ó rud eicínt nar thaithnigh leis anois a fuair sé an daol sin muis. An inghean atá ag cur a cosa uaithe aríst ag iarraidh a dhul go Sasana. An t-am deire a ndearna sí Sasana a shamhailt leis, bhí sé ag dul ins na fraghthachaí go ceann míosa, agus thagadh daolanna an diabhail ann dhá gcainteá (gcaintightheá) ar aonduine a bhí i Sasana leis. Tá sé caithte in a cheann críochnuighthe aige gur indiaidh Ph. Mh. atá sí ag dul ann; agus 'chuile eallach aige ach é sin
→
dealbh 2
Theagadh sé thíos againne 'chuile oíche dhár dhealbh an ghrian, nó gur buaileadh suas as na cosa é faoi dheireadh, agus go mb'éigin dó fanacht istigh. Má ba fliuch fuar an oíche, theagadh sé. Sílim nar loic sé an oíche féin ar feadh scór blianta …
→
dealg
Níl aon-lá ins an aer nach bhfuil na cosa buailte suas aca le deilgne. Bíonn muid ag iarraidh orra na bróga a choinneál orra, ach níl aon-mhaith aca ann in a dheidh sin go ngreadaidh siad ins na buinn. Tá a shliocht orra
+
→
déan 1
Tabhair cead dó a shlat a dhéanamh. 'Ar ndú' ní ag iarraidh é a chur suas uirre as cosa i dtaca a bheitheá. Tabhair ionbhadh dó. Tiocfaidh an-tsearrach uaidh sin
TUILLEADH (4) ▼
Is diabhlaí nach bhfuil aon-tsiúl ag an laogh sin fós. Shílfeá nach mbeadh an fhad sin air go mbeadh na cosa déanta aige. Ní cheal muis nach bhfuil sé ag ól bhainne é. Ólann sé taoscán an bhuicéid dhá cheann de ló
Nach beag an mhoill a bhíos orra in a dheidh sin nó go mbíonn na cosa déanta aca, théis cho lag agus a bhíos siad. Chonnaic mé uainín meirbh a bhí againn annseo an bhliain cheana, agus ní raibh siad déanta aige go ceann coicíse, ach má sea ba donacht a bhí dhá dhéanamh air. Ní raibh lúd ar bith ionnta go ceann fada
Ar chuala tú faoin gcailligh siúd a h-iompraíodh go dtí an roillig. Ba gearr go raibh na cosa déanta aice, nuair a theann an faitíos léithe. Deir siad é: nuair is crua don chailligh caithfidh sí rith
Shílfeá théis a bheith in a luighe gan cor ná car san bplástar sin (óthar eitinne) ar feadh dhá bhliain go mba mhaith an scathamh go mbeadh a cosa déanta aríst aice, agus bíodh arann fhéin ionnta. Ach deir siad go raibh siúl aice an lá ar baineadh as an bplástar í. Moladh go deó le Dia, is mór a bhíos ag cuid de na daoine le dhul thríd
→
deascán
Is gearr ó nach raibh duine as an dioscán indon siubhal cho fada leis an ngort, ach tá siad bainte as a gcleachta le cupla bliain — tá sin. Má fhaghann siad cupla bliain eile de, diabhal mé go mbeidh na cosa sáthach acluidhe aca aríst
→
deasú
Gearr an dris fhireann sin. Is olc an éadáil ag cosa í sin — is olc sin! Sin é anois an deasú uirre! Ní stróicfidh sí aon-duine níos mó
+
Tá na cosa deireadh buailte suas aice
TUILLEADH (3) ▼
Tá rud eicínt uirre igceann de na cosa deireadh
Dhá bhfeictheá í ag eirghe ar a cosa deireadh
Shílfeá nach bhfuil aon-tapa mhór innte as na cosa deireadh ar chaoi ar bith
+
→
deis
Chonnaic tú an deis a bhí ar chois an asail ar maidin. Bhí sé ag imeacht ar thrí cosa. Casadh i ndroch-phas eicínt aréir é — mara in iothlainn Mh. é. Ní bheadh carghas ar bith aige sin é a dhonú
TUILLEADH (2) ▼
Is caillte an deis atá mar sin air ag imeacht ar thrí cosa. B'fhéidir dhá mbeireadh sib air agus breathnú ar an gcrúib go mbeadh a fhios agaibh céard atá ag goilleamhaint air
Chuirfeadh sí cosa beaga faoi na glasógaí ag caint. Mo léan géar nach aice atá an teanga ar a deis. Bheadh sé fánach ag mo leithide-sa a dhul ag coinneál cabaireacht' léithe
→
deo
Go deó go dtumaidh tú na cosa sin i bpoll criathraigh, beidh siad sin (criogáin) ag pléidh leat
→
dia 1
Tá sé bac-lámhach ó bhruínn. Agus dheamhan a bhfuil thairis sin de theantás aige ar na cosa ach oiread. Go deimhin is duine le Dia é, go bhfoiridh Dia orainn!
→
diaidh
Níl dorus ar bith indon seasamh léithe. Pé'r bith caoi ins an domhan a gceangluighim í, ionnsuigheann uirre ag dul indiaidh a tóna, nó go bhfaghaidh sí leigean ar an dorus. Tiubharfaidh sí na cosa deireadh annsin dó, agus chaithfeadh sí an oíche ar fad dhá chiceáil nó go mbrisead sí é ar uain nó ar éigin
+
Bhí caoirigh againn annseo "trip" (uair, babhta) ar an sliabh, agus tháinig siad uair eicínt anuas i mbarra garbha Sh. Mh. Nach diabhaltaí díbheirgeach anois a bhí sé agus gur bhuail sé seidhrín ar 'chuile cheann beo aca. Níor thug muid faoi deara iad ariamh go raibh na cosa i gcruth tuitim dhíob. Céard déarfá leis an mbitheamhnach sin. 'Sé is mó mailís ar an mbaile sin. Fear a chuirfeadh seidhrín ar do chaora nach raibh sé cho maith dhó a dhul agus a dícheannadh in éinfheacht. Badh é ba ghnaoidheamhla dhó
TUILLEADH (1) ▼
Duine an-díbheirgeach é. Bhí mé lá annseo ag an dorus ag dul amach le cuid an chapaill agus cé a thiocfadh aniar an bóthar chugam ag spaisteoireacht nach é (ach é). Ní raibh a dhul ar m'aghaidh ná ar gcúl ugam (agam). Bhí mé ingreim. "Ní theigheann tusa ag an Aifreann a Ph." arsa seisean. "Ní theighim le gairid a Athair S." arsa mise. "Ní airighim ar foghnamh. Tá mé buailte suas as na cosa ar fad." "Níl aon-bhualadh suas ort le do chuid oibre" arsa seisean go beo droch-mhúinte. "Is beag a bhéarfadh orm snuim (snaidhm) de'n mhaide seo" — bhí maide láimhe aige — "a thabhairt ar na h-uileannachaí dhuit agus bheitheá buailte suas as na lámha cho maith le na cosa annsin." M'anam gur dhubhairt, agus go ndéanfadh. Bíodh 'chuile dhuine ar a shon féin air siúd. 'Sé an sagart is dóroinnighe agus is díbheirgighe é dhá bhfaca mise le mo linn féin ar chaoi ar bith
→
díol 2
Rinne sé an oiread iarratais, agus é dhá eiteachtáil is 'chuile áit agus go mbadh díon déirce leis bean ar bith a fháil ins an deireadh, dhá mbadh inghean ceannuidhe "reaigeannaí" féin í. Shílfeá go raibh a dhóthain teacht i láthair ann muis, agus a dhíol bráigill air, le go mbeadh mná ins na cosa in áirde in a dhiaidh. Ach thug siad uiliog fuath dhó hébrí cé'n fáth a bhí leis
→
dírigh
A bhfuil d'arm faoin domhan ní dhíreochadh an reanglachán siúd. Tá sé crotach ó Dhia agus ó'n saoghal. Dhá leathchéad nachar mhór a chur siar faoi'n a mhuinéal i gcruth agus go gcuirfí dronn siar air as cosa i dtaca. Mara ndírigheadh sin é, bheadh sé fánach a bheith ag iarraidh é a dhíriú. Sílim go mb'fhearr é a fhágáil len a anshógh féin. Tá sé in a chamalóid ro-mhór len a dhíriú choidhchin
→
díth
Tá sé ag cinnt air poistín ar bith a fháil, agus ní de dhíth cainte é ach oiread. Chuirfeadh sé cosa beaga faoi na glasógaí le teann cainte
→
dó 1
Níl dóghadh teine leath cho dona le dóghadh uisce. Cneasuigheann an dóghadh tine gan aon-stró mar is dóghadh glan é, ach is drochlot é an dóghadh eile. Bíonn an oiread learsachaí (leasrachaí) agus puchóideachaí in a dhiaidh agus gur mór an tseanmóir é. Níl a fhios agam féin an bhfuil aon-rath le teanga an tsionnaigh ar dhóghadh. Níl cinneadh léithe ar lot ar bith eile ar chaoi ar bith. Sí an cailín í le deilgne agus fleascannaí a thabhairt as cosa agus as lámha
→
dochtúr
Dochtúirí na cruinne ní thiubharfadh aon-fhuarú dom, nó gur tarraingigheadh amach í as cosa i dtaca. Is fada a chaith sé ag cragairt (cnagairt) agus ag criongán léithe shul a fuair an teannachair aon-ghreim uirre (bun d'fhiacail) ach nuair a fuair, fuair sí crúscadh
Má tá doicheall aice leat, tá rud agadsa le déanamh: a dhul amach thairti agus do phort feadghaile thuas agad, mar a bhíodh ag B. Ph. Sh. 'chuile uair dá gcastaí an bhean leis, an t-am a raibh siad in árachaí a chéile. Diabhal focal bréige ann. Port cho croidheamhail agus a chuala tú ariamh. Dhá mbadh aon-bhean eile faoi'n domhan í, sciorrfadh na cosa uaithe ag damhsa leis
+
→
domhan
Fir an domhain agus ní bhainfidís feanc as nuair a chuir sé cosa idteanta air féin, ach é in aon-ghróigín amháin annsiúd
TUILLEADH (1) ▼
Tá fuacht an domhain 'sna cosa orm ó d'fhliuch mé mé fhéin ar maidin
→
dóthain
Breagh nar fhan sí in a dóthain lá agus gur chas Dia in a dóthain í. Ach ní fhanfadh. Bhí sí ro-aerach agus an iomarca fonn-amach uirre. Sin é a d'fhága a cosa nighte
→
drandal
'Sé dranndal an mhagaidh a bhí ar 'chuile dhuine dhá dhream ariamh. Chonnaic mise a athair — P. Mh. agus a uncail R. Ph. — agus chabálfadh 'chaon dhuine aca thú le deagh-chaint. Ní raibh scéal ná amhrán aca, ach an nathuidheacht bheag sin. Ach chuirfidís cosa beaga faoi na glasógaí leis sin féin
→
draoi
Tá an draoi gaothtaireachta aige agus gan cur leis ar bith. Chonnaic mé ar an ngaisce sin thoir tighe S. Ph. anuiridh é. Dhéanfadh sé cat agus dá rioball. Bhí sé ag baint achrainn as cosa idtaca as mac L. Bhuail J. na P. isteach. Níor fhan smid aige ar an toirt
Tá sí ag imeacht mar sin agus a cuid eochraí imbarr an dubháin aice, ach ní rachainn imbannaí, nach gcodluigheann sí ar chuasnóig dhreancaidí 'chuile oíche 'sa leabaidh, in a dheidh sin. 'Ar ndú' ar chuala tú ariamh é: ceann cíortha a dhíolas na cosa
Ar na drochóirí dhó féin a bhuail sé faoi'n "mótar" sin. Tá daoine ann le h-aghaidh "mótars" ach m'anam narbh eisean é. Níl aon-mhaith ag talmhuidhe a bheith ag comórtas le buicíní maran leis féin a chuid talmhana a chaitheamh in aer agus ceird a dhéanamh de'n mhótar. Ach maidir le 'bheith ag iarraidh an dá thráigh a fhreastal m'anam go bhfuil sé fánach aige. Sin é an rud a d'fhága cosa Ph. nighte ach ní raibh aon-ghoir ag aonduine a dhul ag cur chomhairle air: "a chomhairle féin do mhac dhanardha" adeir siad.
Chuaidh sé tharm féin agus rinne sé droichead díom. Dheamhan deoir de'n phórtar a thairg sé dhom, th'éis go raibh sé ag cur muigín dhe ar J. Th. a bhí le mo thaobh. Cosa fuara a bhí siad a thabhairt orm féin, faoi rádh agus go ndeachaidh mé ann gan chuireadh
+
→
droim
Dair leat is gearr an t-achar é, ach in a dheidh sin agus uiliog bhí an lá thar druim nuair a bhí mé ins an mbaile. Ach níl tapa ar bith fanta ins na cosa agam le goirid. Diabhal mé an uair a bhíos na beithidhigh seolta suas go dtí B. Sh. agam 'chuile lá go mbím séidthe, agus tabhair séidthe air scaithtí. Tá mo chuid coisidheacht-sa anois ar iarraidh, ní ag ceasacht ar Dhia é
TUILLEADH (1) ▼
Is maith a chruthóchas S. Ch. nó cuirfidh an coinnleoir de mhac sin aige de dhruim tighe é dhá mhéad í a dheis. Tá sé in ainm agus a bheith ag dul in a dhochtúr ach sin í an dochtúireacht eile. An uair a bheadh aige a bheith istigh ins an gColáiste 'sé an áit a mbíonn sé thíos i bpárlús J. in éindigh le bean na mbrístí, ag cur óil uirre as cosa idtaca. Is maith an dóigh dhó a bheith ar an gceird sin! Deirim leat nach bhfágfaidh sé bonn bán ar a athair, sin nó tá airgead in a chocaí beaga aige
→
drúcht
Chuir mé aithne uirre go minic gan a dhul amach san drúcht d'uireasa a bróga. Ach b'aon-mhaith amháin dom é. Ritheadh sí amach sna cosa buinn i gcomhnaí
+
→
duailín
Thug sí cosa ar duailín dó. Sin é an chaoi ar thug sí abhaile é = suidhe aniar ar ghualainn duine, agus cos ar gach aon-ghualainn ar sliobarna aniar
TUILLEADH (4) ▼
Ag iarraidh cois ar duailín a dhéanamh atá tú. Dar fiadh ní bhfuighidh tú a chead muis. Meastú an bhfuil rud ar bith ar m'aire-sa ach cosa ar duailín a thabhairt duitse th'éis mo lae.
Ní haigh-deá atá sé a iarraidh ach cosa ar duailín. Suas leat ar an mbord mar sin, agus tiubharfaidh mise dhuit é. Seol leat
Tá an bhean siúd aige cho beag agus go bhféadfadh sé a tabhairt is 'chuile áit agus a cosa ar duailín. Is beag an stró a bheadh air: feithideach claoidhte caithte í
Bhí fear mór annseo thíos sa "show," agus 'sé'n obair a bhíodh air ag tabhairt cosa ar duailín do na gasúir uiliog. Bhíodh a mh'anam ag sodar timpeall an gharrdha leo, agus 'chuile dhuine atá ag iarraidh marcaidheacht a fháil air. Tarraingigheann 'chuile ealadhain na pighneachaí chreidim
→
dubh 3
Dubhuigheann siad congnamh maith de "phíosa" talmhana 'chuile lá aindeoin go ndéanann siad a gcuid freastail féin. Ach is suarach an t-iongnadh é! Bíonn siad amuigh leis an scairt-mhaidin agus ní scuireann siad go mbíonn an dubh ar an oíche. B'fhurasta do 'chuile dhuine dubhachan a dhéanamh dhá dteigheadh sé di cho dubhshlánach sin — as cosa idtaca. Ach fágfaidh siad in a ndiaidh é cho maith leis an té a ghlacfas an saoghal go réidh!
Diabhal mé go bhfuil sé ag cur dubh oidhre as cosa i dtaca. Beidh reólach ar bhóithrí amáireach.
→
duine
Muis ní raibh ná aon-duine dhár tháinic ar a chine ariamh in a dhuine uasal. Daoine uaisle anuas de lota na gcearc! Ach dhá ndéanadh floscaidheacht dóib é, bhí siad indon cosa beaga a chur faoi na glasógaí
+
→
dúrúch
Tá dúthruach ar an mbó sin ag imeacht. Chaith sí an claidhe amach as an ngarrdha indiu. As go bráth léithe síos an bóthar agus fhobair gur mharbhuigh mótar í ag ceann an bhóithrín. Leag sí an bhearna isteach i gclaidhe T. Sh. agus chuir sí na beithidhigh thrín a chéile. Dheamhan comhnú a rinne sí annsin go ndeachaidh sí ins na cosa in áirde bóithrín an chladaigh agus chloisfeá thiar adtuaidh í ag géimneach. Chas D. Sh. Mh. aníos aríst í agus bhí sí ag ionntú soir an bóthar marach go ndeachaidh mé roimpe agus a cur aníos go teach. Shíl mé idtosach gur dúthrúach dárach a bhí uirre ach dheamhan glaedh ná a dhath a bhí léithe. Thug mé chuig an tarbh í, ach ní dáir ar bith a bhí uirre. Fuighleach a thug sé le déanamh dhom coinneál léithe ar an mbealach anuas, agus marach scuraichín le S. Mh. A., bheadh sí bailighthe soir an bóthar aríst orm thar éis mo dhichill. Sin í an diabhlánach agad. Bhí an dúthruach céadna anoir aríst uirre — ag rith, ag géimneach agus ag gabhail dhá tóin in áirde. Ach dar brigh an leabhair ach a bhfuair mise istigh ar an tsráid í, thug mé cró dhi, agus fanóchaidh sí annsin go n-athruighidh sí béasa. [Dheamhan] greim le n-ithe a thug mé di ó shoin, ná cuid de ghreim. B'fhéidir go mbainfeadh an t-ocras an dúthruach di. Mara mbainidh, bainfidh neart maide di é. Tá an clampar ar bhó ar bith aniar as Conamara céadna
TUILLEADH (1) ▼
Diabhal a leithide de dhuthruach agus atá uirre sin. Ní dhearna sí aon-chomhnuí ó mhaidin ach ar an dúthruach sin síos agus suas an pháirc, go sílfeá gur greidill dearga a bhí len a cosa. Sin í an cailín agad! Séard atá uirre anois an uair nar fágadh i ngarranta an chladaigh í. Tá sí an-cheanamhail ar gharrantaí an chladaigh. Má mhaireann di ar an duthruach údan dheamhan a cos a chomhnóchas go n-imthighidh sí as an bpáirc. Ach tá sí réidh le garrantaí an chladaigh go Samhain seo chugainn aríst
Meastú ar eirigh aon-ghortú de'n chapall. Tá sí ag dul amach uiliog ar cheann de na cosa tosaigh