Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: cosa

→ fág ag

Fágfaidh na bróga léasrachaí ar na cosa agad

→ féar

Ní fhásfaidh mórán féir faoin a cosa nó go n-innsighe sí an scéal sin do dhuine eicínt eile = duine a bhíos beó phianta go dteighe sé ag caint faoi scéal eicínt

→ cab

Rug sé ingreim caib air, a's thosuigh sé dhá streachailt. Marar fhob sé an tsean-fheasóg fhiannach a tharraingt amach as a ghéill as cosa i dtaca!

→ cailm

D'ól sé sé ghailleog as cosa idtaca, a's dheamhan a dhath cailm a chuir siad air = d'ól sé sé ghloine poitín go dlúth indiaidh a chéile a's níor chuir siad lá mairge air 'na dheidh sin.

→ cairín

Tá buaic mhaith a's cairthín urradhanta aice, ach shílfeá nach bhfuil aon-tapa innte as na cosa (capall)

→ carcair

Tá carcair de chailli(gh) annsiúd, a's chuirfeadh sí cosa beaga faoi na glasógaí le cainnt.

→ cora

D'imthigh na cosa uaithe sa gcarra, a's rinne sí cleas a' tradhaill síos 'san abhainn. Ba gheall le madadh báithte í, nuair a rinne mé an tárrtháil.

→ corradh

Tá sé corradh ar leath-chéad míle as seo do'n Ch. a's shiubhail mo shean-mháthair chuile mhíle coisméig dhe, in a cosa buinn! Siar go gceaduigheadh sí cailleach luibheannaí a chuaidh sí. Is beag a dhéanfadh anois é. Dheamhan aonduine!

→ cóipís

Chuirfeadh Seán céadna cosa beaga faoi na glasógaí, le teann cóipíse a's floscaí. Go bhfoire Dia ar aon-duine a chaithfeas éisteacht leis ar a' gceird siúd!

→ beann

Bhí sé 'chuile ordlach chomh h-éasca dhuit binn sléibhe a chorruighe le é siúd a chorruighe, nuair a chuireas sé cosa i dtaca air fhéin.

→ borradh

Bhí cosa idteannta air, ag iarraidh na leice a bhaint, ach chuile uair a d'árduigheadh sé í, thuiteadh sí aríst, mar ní raibh sé 'féadachtáil aon-bhorradh a chuir fúithe.

+

→ aer

Ní thaithnigheann na cosa gréine sin imbun an aeir liom. Tá sé tolgadh báistighe déarfainn.

TUILLEADH (1) ▼

Chonnaic sé an sonnda a' dul thairis; idir a' t-aer 'sa' talamh — a cheann ionann's buailte ar an aer aige, agus a cosa indáil le scríobadh na talmhana.

→ buadán

Tá'n putach sin thíos ag L. Mh. buailte suas as na cosa ar fad. Feicim é ag imtheacht, a's buadán ar leath-chois aige, a's an ceann eile craptha.

+

→ buail suas

Tá mé buailte suas, as na cosa ar fad le seal, ach dheamhan pian ná tinneas orm thairis sin = níl siubhal an bhealaigh ionnam ag mo chosa, ach dheamhan mairg orm thairis sin.

TUILLEADH (2) ▼

As na cosa a bhuailtear suas na sean-daoine i gcomhnuidhe

Má tá sé buailte suas as na cosa, dheamhan bualadh suas ar a theanga muis = tá neart le rádh aige.

→ buinne 1

D'ól sé trí slaidhbhear as cosa idtaca, a's ceann acab lán go buinne bruach. Isteach leis annsin, a's marar chuir sé fuaim le 'bádóirín Thír an Fhiaidh' castar leis é.

→ áibhéil 1

Chuirfeadh sé cosa beaga faoi na glasógaí lena chuid áidhbhéil = chuirfeadh sé scéal as a riocht le áidhbhéil; chuirfeadh sé malrait leagain ar scéal ar bith le neart áidhbhéil.

→ ailím

Is droch-ailím ag cosa daoine, é an cladach.

+

→ airde 1

Tá an capall 'sna cosa in áirde = ag rith ("galloping")

TUILLEADH (5) ▼

Chuaidh sé síos a' bóithrín 'sna cosa in áirde.

Bhain sí amach 'sna cosa in áirde = ní móide go raibh aice ach sodar roimhe sin.

Cuir 'sna cosa in áirde í; bain amach 'sna cosa in áirde í.

Ba mhaith liom 'fheiceál, cé'n t-imtheacht atá fúithe 'sna cosa in áirde.

Bhí cosa in áirde faoi; bhí sé a' rith 'sna cosa in áirde.

→ ardaigh

Ní árduigheann sé na cosa de'n talamh chor a' bith a's é siubhal.

→ ascar

Cuireadh é fhéin as ascar na diallaide, ach tháinic a' bhean óg a bhí ar cúlóig, ar a cosa ar a' talamh.

→ fascalach

Dar príosta ghabhfadh fascallach maith san ngloine a fuair sé, agus d'ól sé trí cinn aca as cosa i dtaca. Dheamhan fear eile san teach dhá gcaitheadh an oiread in éindigh nach mbeadh tomhaiste. Ach dheamhan aithne deóir a bhí air

→ feamainn

Cosa feamainne: cineál luibhe a bhíos i ngarrantaí. Bhaintí í le linn ghanntann an tobac, thriomuithí í, agus chaití i leabaidh tobac í. Tugtar cosa préacháin freisin uirre

→ foscadh

Shílfeá go mbeadh fascadh ionad thairis sin. An rud nach dtóigfeá as an lathach cuireann tú cosa faoi, agus innsíonn tú don tír é. Ní den chuibhiúlacht a bheith ar an gceird sin

→ fíneáilte

Ní bhíonn an ghlib sin suas ón a sála ar chaiple fíneáilte chor ar bith: caiple rása, nó caiple a mbíonn cosa fada orra. Tá sí (an ghlib) ar an gcapall sin amuigh againne. Tá agus claimhreach dhiabhalta

→ fóin

M'anam muise go bhfuil an maide sin ag déanamh fóinte (ag fóint) dhomsa ó a buaileadh suas as na cosa mé

+

→ imigh ó

Bhí na cosa ag imtheacht uaidh, le lagar ocrais = é sgrútuighthe leis an ocras.

TUILLEADH (1) ▼

Bhí na cosa ag imtheacht uaidh ag dul ar an mbainis, ach ní imtheochaidís leath chomh maith uaidh ag dul chuig a chuid oibre = bhí an-fhonn go deo ar a dhul chuig an mbainis, ach ní hé an oiread sin funn a bhí air a dhul ag obair

→ imigh

Bhí an slaghdán céadtach orm agus chuir mé ag imtheacht as cosa i dtaca é le neart sean-fuisge = ní raibh aon-fhonn ar an slaghdán imtheacht, ach chuir an fuisge ag imtheacht de'n bhuidheachas é.

→ intreacht

'sna cosa atá an ínntreacht aige agus ní sa gceann (déarfaidhe le daimhseóir maith é).

→ ith

Bhí sé ag ithe as cosa idtaca = bhí sé ag ithe leis, ocras air no dhe; ag ithe go beo, sgioptha.

→ íochtar

Má's leat íochtar trágha a bhaint, ní fhéadfa tú a bheith chomh triollata sin ar na cosa = má tá fút an fheamuinn atá ar an gcuid is fuide amach de'n tráigh a bhaint, caithfe tú do chosa a fhliuchadh.

→ fuacht

Tá creathadh fuaicht orm sna cosa (as na cosa) = tá mé an-fhuar sna cosa

→ fuachtán

Tá mé ciapha ag fuachtáin atá orm. An tráth seo de bhliain i gcomhnaí a bhuaileas siad mé. Tá siad ar na cosa agus ar na lámha agam. Níl bliain ar bith nach mbím foirghe aca

+

→ fuar 2

Fanadh cosa fuara amach = dream a thiocfadh ag bainis nó a leithide gan cuireadh

TUILLEADH (2) ▼

Cosa fuara a bhí frén a chéile ann. Bhí an teach ag cur thar maoil leó

Ní cosa fuara muid, ach sén dá mhar a chéile é. Ní bhfuaireamar ach cuireadh casáin

→ fuascail

Ní thiúrfaidh aon-cheo fuascailt dom ar mo thart ach cheithre phionnta as cosa i dtaca

→ daingean

Tá cosa idteannta air annsiúd cho daingean agus nach gcuirfeadh tonna púdair — tada leis — as é

→ damhsóir

Tá cosa an daimhseora aige

→ damnaigh

Ní fhéadaim a dhul soir i mbéalmhachaí an bhaile seo thoir beag ná mór nach bhfuil mé damnuighthe aige ag cur cumaoin' orm agus do mo tharraint isteach i dtighthe ósta as cosa idtaca. Ach is maith atá a fhios agamsa céard atá ag goilleamhaint ar an mbuachaill sin

→ danra

Ní raibh de chailleadh chor ar bith ar an mbarr uachtair. Diabhal mé go raibh, agus an mhóin roint sceithteach féin — briosc adéarfá. Ach an uair a theann mé síos ins an mbarr láir agus ins an mbarr íochtair, bhí sí danra a dhearbhráthair — danra. B'éigin dom cosa idtaca a chur orm féin ar an mbínse, leis an sleaghan a chur thríthe. Rinne an barr íochtair puca críochnuighthe dhíom

→ daoirsigh

Diabhal an féidir go ndaoirseochaidh siad tuilleadh. Má dhaoirsigheann muis, fágtar annsin aca féin iad agus imigheadh muid ins na cosa buínn. Is iomdha fear maith ariamh a mb'éigin dó imeacht ins na bonnaidheachaí

cosa (50+)