Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: líon

→ dalba

Is dalbaí an puicéara sagairt é le theacht in a líon beag ná mór. Go bhfoiridh Dia ar an té a chaithfeas a dhul isteach chuige ag iarraidh tada. Chuirfeadh sé an Naomh Peadar thar barr a chéille

→ dallarán 1

Ní fhaca mé aon-dallarán ariamh ba mhó ná é ag dul chuig an scoil. Sháruigheadh sé an máistir ceart. "An bhfeiceann tú an ghruaig sin" adeireadh sé. "Ní raibh oiread agus ribe liath innte nó gur casadh thusa in mo líon"

→ dán

Má tá indán agus go dtiocfaidh sé timpeall sa saoghal go deo, go gcaithfidh sé a theacht in mo líon-sa, tiubharfaidh mise an freagra céadna air agus a thug seisean ar an mbean bhocht sin, mar ní thuilleann sé a mhalrait

→ de

"Deoch den uisce de bhárr na líne a mbáitear ann an líon" (as "Róisín Dubh". Bíonn an t-alt mar seo in áiteachaí nach mbeadh aon-tsúil leis)

→ deachmaíocht

Níl rud ar bith a bhfuil an oiread deachmaíocht ann leis an móin in a dheidh sin. 'Bhfeiceann tú a dteigheann amú dhi dhá cruachadh? Cár fhága tú an líonadh ar an lorry annsin agus an falú aríst, agus aithlíonadh agus b'fhéidir an tríomhadh líonadh. Bíonn sí mionnuithe go maith ach a mbíonn sí imBaile Átha Cliath ar chaoi ar bith

→ deán

Comhnuigheann an t-uisce igcomhnaí 'sa deán sin amuich ar an tsráid. Caithfidh mé a líonadh an geimhreadh seo chugainn má fhágann Dia an tsláinte agam

→ dearfa

Sílim nach bhfuil fear ar bith is dearbhtha dhom a dhul dhá líonadh aige (páipéar) ná an sagart. Maidir le na máistirí scoile sin bíonn pus orra leath na gcuarta má iarrtar tada orra.

→ dearg 1

Gheobhaidh sé dearg é má theagann sé in mo líon-sa go brách

→ deasaigh

Nuair a bhíos an teach deasuithe, bíonn sé mar a bheadh mogaill lín ann

→ deilbh 1

["Chuirf]idís an t-iarna timpeall ar an gcrann tochrais, agus bheadh an crann tochrais annsin ag teacht thar timpeall — an líon dhá thochras agus ag teacht leo ar cheirtlíní. É a dheilbh ar chrann ar nós flainín annsin. Chuirfí ag an bhfigheadóir é agus dhéanfadh sé píosa dhó … " (Sliocht as cuntas faoi'n líon ó m'athair)

→ deireanach

Níl trácht ag aonduine ar "boxty" ar na saoghaltaí deireannacha seo th'éis nach mbíodh siomsán ar bith ann fadó ach é. Ba bhreagh é freisin le bolg duine a líonadh

→ deisigh

Ba cheart duit an áit sin a dheisiú amach ceart: na clocha sin a bhaint, na logáin sin a líonadh agus crainte a chur ann

→ dia 1

Ba ghearr a bhí an "lorry" dhá líonadh go leigidh Dia slán na daoine!

→ dícheall

Thug sé mo dhicheall dom an malach feamainne sin a líonadh ag an láimh atá agam

→ dídean

Is olc an aghaidh ar an gceann céadna aon-dídean a thabhairt dó. Dhá gcastaí muid in a líon, is maith daoitheamhail a bheadh sé

→ díle 1

Tiocfaidh an díle feamuinne anois ar an ngaoith seo. Líonfaidh na caltaí isteach ar fad. Gheobhaidh mé an oiread anois agus a shean-leasóchas Garrdha Ú. Mh.

→ dingthe

Shílfeá go bhfuil an "bag" dingthe. Duine eicínt a shuidh air ins an mbus. Seadh go siúráilte. Duine ar bith atá ag traibhiléaracht mar sin aimsir na Nodlag, is deacair dó rud ar bith a thabhairt slán. Bíonn busannaí agus traentachaí líonta go drad.

→ díogha

Má tá tú ag iarraidh éisc ar foghnamh, ceannuigh trosc nó langa — iasc mór eicínt. Maidir le na runnachaí agus na faidhtíní sin, níl ionnta ach an díogha. Líonfaidís do bholg agus is ánnlann iad, mara mbeidh bealtuidheacht ar bith eile agad, ach má bhíonn, níl tú ach ag cur do ghoile amú len a dhul dhá n-ithe

→ diúltaigh

Déan deabhadh anois má rinne tú ariamh é. Is gearr nach léar duit do láimh. Tá an lá ag diúltú dhá sholus cheana, agus níl siar ná aniar ann an tráth seo bhliain. Dhá mbeadh an lorry líonta againn ó sholus, níor chás duinn é. Níl muid ag iarraidh fearacht Sh. Ph. Mh. a dhéanamh leis: spaidealach agus scrathachaí agus clocha a thabhairt dó de shiubhal oíche!

→ dlaoi

"Bheidís dhá bhualadh ar an talamh in a dhlaoitheachaí, nó go ndéanfaidís a lagachan le tuairgín lín — na dornáin scaoilte istigh aca ar an urlár. Nuair a bheadh sé lagtha thugaidís leo é agus d'fhaghaidís cathaoir agus leagaidís ó dhlaoi go dlaoi ar shlinneán na cathaoireach é, agus iad dhá bhualadh le slis scuitseála agus sceamhadh ar 'chaon taobh di mar a bheadh bois maide rámha. Bhaineadh an scuitseáil an síol agus eile as" (giota as cuntas faoi'n líon a fuair mé ó m'athair)

→ dlúth 1

"Cosamar an lín: barrach. Sin é an rud a bhaineas an tlú gairmid as an líon. Shníomhtaí an bharrach le túirne olla, agus dhéantaí snáth di. Inneach a ghnídís de'n bharrach, agus annsin dlúth olla a chur air, agus é a dheilbh, agus aige a dhéanamh dhó (dhe) agus a thabhairt chuig an bhfigheadóir len a fhigheachan. Dheanfaí píosaí dhó ar nós flainín. Nuair a bhíodh fighte dhó, ghnítí súsaí dhó le caitheamh as do chionn 'san leabaidh. 'Sé'n t-ainm a bhíodh ar na súsaí sin "líon agus olann". B'fhearr ceann aca ná trí phluid. Bhídís buille garbh ach má bhíodh fhéin, dhá mbeadh ceann aca ar an leabaidh, thiocfá le pluid amháin agus é." (giota as cuntas faoi'n líon ó m'athair)

→ dóigh 1

Chuaidh sé síos tigh J. le páipéar "dole" a líonadh. Diabhal bréag muis narbh olc an dóigh. Chreidim dheamhan smid scoláireacht' i bpluic aon-duine dhá bhfuil annsin ach an oiread leis féin. Shílfeá ins an míádh, go mbeadh duine eicínt ní ba ghoire do láthair dhó len a líonadh ná an baile seo. Ach cheapfainn go (gur) le grádh do'n chuartaidheacht a chuaidh sé ann

+

→ doirb 1

Nach diabhlaí nach líonann na beithidhigh sin aige agus iad ag ól an uisce sin atá ins an lochán mór. Tá sé beo beithidheach le doirbeachaí. Ní bhfuigheadh beithidhigh eile a leath-oiread tsiocair agus bheidís líonta 'chuile lá ins an aer. Ach an té a mbíonn an t-ádh air féin, bíonn sé ar a chat agus ar a mhadadh. Chonách sin air! Ní mór linn dó

TUILLEADH (2) ▼

Má tá sí líonta ní doirb a ghlac sí. Níl doirb ag gabhail le na garrantaí siúd agus ní raibh ariamh. Rud eicínt eile atá uirre. Teigheadh sé faoi dhéint dhochtúr na mbeithidheach agus ná leigeadh sé 'un moille é ach an oiread

Tá na puill chriathraigh sin faoi dhoirbeachaí as cnáimh éadain, ach dheamhan thairis sin de dhochar ionnta. Dhá mbeadh an-spalpadh ann 'san samhradh, d'ólfaidís deochannaí ionnta, ach ní líonann siad an-mhór in a dheidh sin. Scaithtí. Teigheann sé an-dona do chuid de na beithidhigh, thar a chéile

→ dol 1

Bhí an líon ag an dream sin as Gaillimh a bhí ag saghdadh na h-abhann anuiridh. Chuala mé gur thug siad dhá chéad bradán leo d'aon-dola amháin. Nach beag an rath atá ar do lucht aitheantais, nach mbuailfeadh amach oíche eicínt agus an cleas céadna a dhéanamh. Ba chuma dóib cé'n chaoi a dtiocfadh an bhliain in a dhiaidh

+

→ dolaíocht

Bhuail muid amach ag dolaidheacht le líon scríbe. Bhí an-áirdeall ag na maora ar an abhainn an t-am céadna ach dhá fheabhas dhá raibh siad ar a maidí, thug muid as cionn leathchéad uatha. Níor dhroch-dhol ar bith é aon-uair an chluig amháin

TUILLEADH (1) ▼

Dá seaduigheadh sé an chochallóireacht, bheadh rud dá barr aige, agus ní istigh ar thóin an phríosúin a bheadh sé indiu. Ach bhí an iomarca saint' ins an airgead aige agus chuaidh sé ar dholaidheacht agus sin é a d'fhága a chosa nighte. Is beag is ionann an faire atá ar na srutháin agus an faire atá ar an abhainn. Ní chorróchadh an t-éan — ní áirighim fear agus líon aige — ar an abhainn, nach mbíonn sé braithte ag na maora, nó mara mbíonn is furasta dóib scéala a fháil air

→ dólámh

Chonnaic mise iasc glas istigh annsin thíos bliain. Bhí líonta cléithe agus camógaí agus 'chaon tsórt againn in a n-éadan. Tháinic siad aníos cho fada faoi dheireadh agus faoi dheoidh, agus nach raibh ort ach seasamh 'sna locháin, agus a bheith dhá gcaitheamh thart suas ar an talamh tirm le dóláimh. Ní fhaca mé a leithide de chaoi orra ariamh. Tá sin anois cheithre bliana fichead go h-am seo

→ dornán

Is furasta dhó obair a dhéanamh agus nach mbíodh dhá dhornán aige is 'chuile bheart dhá dtarraingigheadh sé. Ní hé sin do P. é. Ní in a dhornáin a líonadh sé an beart, ach in a stucaí

+

→ drad

Líon an ceitil go drad anois. Beidh tae ag teastáil ó'n gcuid eile freisin

TUILLEADH (3) ▼

Líon an pionta sin suas go drad. Tiocfaidh taoscáinín eile ann.

Bhí tigh Sh. líonta go drad. Ní fhéadfá filleadh ná feacadh a dhéanamh ann. Is dóigh gur dhíol sé an domhan bráthach óil indiu. Bhí an-mhathsluagh ann

Ná teirigh go drad leis an bpíopa sin dhá líonadh. Tá smúdar beag annseo agam a chuirfeas mé in a uachtar

+

→ dradlíonadh

Tá drad-líonadh maith ar an mála; nó: tá an mála drad-líonta = tá sé líonta ionann agus go drad, nó go béal

TUILLEADH (9) ▼

Bhí mála drad-líonta móna ag teacht anuas aige trathnóna. Duine eicínt a thug dó é de ghrádh diadha

Bhí an cléibhín drad-líonta aice le faochain

Bhí a raibh de photaí gliomach ar na bráideannaí sin amuigh drad-líonta indiu. Ba diabhaltaí an foracún aca a bhí ag curachóirí na h-áite thiar

Tabhair drad-líonadh ar an mbosca sin agus caith thuas aice é, má's rud é a chuirfeas ó bhánrán í. Tá sí ag fáil cuid is mó ná a thug sí dhuinn.

Bhí drad-líonadh maith ar an áit ag an gcéilidhe deireadh a bhí ann. Dheamhan a mbíodh aon-bhrigh daoine ann le fada roimhe sin

Ní raibh sé drad-líonta ná baoghal air agam an geábh deireadh, ach chinn orm a bhailiú an geábh roimhe sin in a dheidh sin

Tá drad-líonadh maith ar an scioból siúd aige le coirce. Diabhal mé gur shíl mé nach raibh mórán coirce aige chor ar bith imbliana, ach is cosamhail go bhfuil in a dhiaidh sin

Cuir drad-líonadh ar an mbuicéad sin anois. Ní fuláir do'n laogh siúd neart bainne. Laoighdín éidtreorach é

Teaga leis anois. Tá sé drad-líonta agad. Níl maith ar bith a chur thar béal

→ dreas 1

Bhuailtí dreasannaí móra air annsin soir fadó, ach ní bhíonn a aghaidh ann chor ar bith anois. Buaileadh an oiread air oíche amháin agus a bhuailfí ar dhual lín, agus diabhal mé go ndeachaidh sé ann aríst in a dheidh sin

→ droimín

Bhí bó againn annseo agus 'sé an t-ainm a bhí uirre druimín. Togha bó bhainne a bhí innte. Líonfadh sí cíléar le bainne dhá ceann. Ní fhaca mé a sárú ó shoin, ná ní dóigh go bhfeicfead ach oiread

+

→ dual 2

Ní mór do'n tsnáth lín a bheith in a dhuailíní len a dhul sa seol = ceann an tsnáithe a cheangal suas agus slat nó maide a chur thríd. Déantar le snáth ar bith é a bhíos sa seol ach go gcaithfidh sé a dhul thríd an tslinn agus thríd an ughaim idtosach sul a gcuirtear ar an ngarmain é

TUILLEADH (10) ▼

An bhfaca tú ariamh dual lín dhá bhualadh. Chaithtí é a bhualadh ar nós coirce le na cuilg a bhaint as

Buaileadh an oiread air agus a bhuailfí ar dhual lín = fuair sé túirne Mháire

Buailfidh mé an oiread ort agus a bhuailfí ar dhual lín mar a n-éirighidh tú as do chuid aisiléaracht'.

Shílfeá gur dual lín a bhí aige leis an lascadh a bhí aige air

Tá máistir annsin thoir agus dheamhan aithne air nach duail lín a bhíos aige le na gasúir, leis an ngreadadh a thugas sé orra

Cé'n sórt bualadh atá agad ormsa. Dheamhan aithne ort nach dual lín ata agad ann!

Ní bhuailfeá a leath-oiread ar dhual lín agus a buaileadh air sin, ach má buaileadh féin ba bheag an mhaith sin. Níorbh fhéidir an ámhailleacht a bhaint as

Sin é agad annsin anois é, agus lasc leat é, mar a dhéanfá le dual lín. Dheamhan an miste liomsa anois, má ghiorruigheann tú leis. Bíodh a mhilleán ort féin

Marbhuigheadh é sin ariamh. Fuair sé an oiread de chartadh uatha sin soir, agus nach mbeadh capall ní áirighim duine beo in a dhiaidh. Nach mbíodh sé mara bheadh dual lín aca, agus 'chuile dhuine agus a iarraidh féin air, agus 'nuair a bheadh duine réidh leis, d'ionnsóchadh an ceann eile é.

Diabhal aithne air, nach dual lín é an "bicycle" aige le na h-iarrantaí atá sé a thabhairt dó. 'Chuile uair dhá mbuaileann an cantal é gheobhaidh an "bicycle" pléisc

→ duántacht

Níl aon-bhradán ann anois, nó má tá 'sé cuid an bheagáin é. Tá siad árduighthe leo ag dream na Gaillimhe le na líonta móra. Cé'n mhaith dhuit a bheith ag caint? Chaith mé dhá oíche anuiridh le dubhántacht aimhris i bPoll na h-Easa. Dheamhan a shúil a thug mé as ach ceann. Agus m'anam go raibh siad ann! Ach ní bhuailfeadh aon-cheann mé. Shílfeá gur fios a bhí aca

→ dúil

An roisín sin a d'ith mé scaithín ó shoin, bhain sé an dúil asam go bhfeicidh tú an trathnóna. B'fhearr do dhuine a bhéilí a chaitheamh go breagh ceart, ná a bheith ag ithe leidhcí mar sin 'chuile phuínte. Líonann siad do ghoile, ach mar sin fhéin ní bhíonn duine sáthach aca

→ duine

Chuaidh sé thart leis an tobac ó dhuine go duine, nó gur líon 'chuile fhear a phíopa as

→ dúisigh

Dheamhan cuma máistir scoile chor ar bith air siúd. Níl ann ach codladh in a dhúiseacht ag imeacht. Deir siad go líonann na malraigh a chuid pócaí le miarógaí (méarogaí). Níl ceann-chruim ar bith orra ar aon-chor ó a tháinic sé ann

→ dúlaí

Is dóigh gur fadó cheana nachar ól sé aon-deoir tae agus cho dúlaidhe ann agus a bhí sé. Líon mé an muigín dó go buinne bruach ach má líon féin ní raibh aon-fhuighleach in a dhiaidh … Tá an náire caithte igcártaí ar an saoghal seo

→ dún

Tá an píopa seo dúinte ar a chéile uiliog cheal a charttha. Caithfidh mé scian mhaith ghéar a fháil, agus a shnuigheachan amach. Mara ndéanad, cinnfidh orm a líonadh go goirid

→ dúradán

Ní raibh maith ná maoin leis ag obair. Bhí muid thiar annsin thiar ar bhóthar Sh. Chuaidh mé faoi bharra leis. Luchtuigh siad an barra duinn beagán thar an gceart, má's leis-sean a fhéachaint é, nó nar thug siad faoi deara é agus iad dhá líonadh. Chuaidh mé féin in a ceann agus eisean ingabhal an bharra. Dheamhan a corruighe de'n talamh a dhéanfadh sé, dhá gcuireadh sé an dubhradán dubh a bhí ar a phutóig amach léithe. 'Ar ndú, b'fhéidir go mbadh bheag dá chuid rístidheacht' é ach an oiread le scéal

→ téigh do

Ní theigheann na fataí ro-mhaith dhom agus sin é an fáth nach ndrannaim leo. Líonann siad suas mé agus caithim an lá ag brúchtaighil in a ndiaidh. Cuireann siad coiliocam orm scaithtí freisin

→ téigh go

Teirigh go beairic leis an bpáipéar sin. Theastóchadh a líonadh

→ téigh le

Is mór an díol-truaighe í gan duine ar líon na gCríostaidhthe aice le súileoig fhataí a chur. Ba mhór an trócaire do bheirt nó triúr agaibh a dhul cupla lá léithe agus an póicín fataí siúd a chur di. Ní bheadh sib aon-chupla lá leis chor ar bith

líon (67)