Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: súil

+

→ fearacht

Bíonn slí agus seifte ag an muinntir sin soir chuile lá dhá n-eiríonn ar a súil, ní hé a fhearacht sin againne é

TUILLEADH (1) ▼

Bhí a shúile dúinte aige a fhearacht's dhá mba 'na chodladh a bheadh sé, ach ba bheag dhá chuid cluanaíocht é sin, mo léan

+

→ feithideach

Is gránna go deó an feithideach í péist an dá shúil dhéag! An bhfaca tú ariamh í?

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh an feithideach is aistí dhár leag mé súil ariamh air isteach faoi bhruach in íochtar Gharraí an Chladaigh an lá faoi dheireadh. Péist a bhí ann agus feirí siar uiliog air. Bhí sé fad crobh na láimhe. Thíos leis an ngaineamh ruadh a thaithíos sé, pérbith cén sórt feithideach é

→ fiar

Ní mór dóibh fiar a thabhairt dóibh fhéin inniu (báid). Ní thiocfaidís isteach díreach i súil na gaoithe. Tá sé in a lom gaoithe adtuaidh anois = a theacht isteach ar tír ag tornáil

→ fliche

Tá súil agam nach ngabhfaidh sé chun fliche ar chuma ar bith go mbeidh muide san mbaile

→ fliuch 1

Trí bhrat a d'fhliuchadh Oisín san ló le deora aithrí as a shúile

→ follasach

Tá sé sách follasach le feiceál agad, má osclaíonn tú do dhá shúil. Nach shin é annsin é!

→ freagair

Ní leigfeadh an faitíos dom cleas den tsórt sin a dhéanamh, faitíos go bhfreagródh Dia orm é. Ba bheag a shúil le Dia a bheadh ag duine ar bith a chuimhneódh ar a leithide de rud a dhéanamh — ba beag sin

→ freagairt

Bhí sé cho maith dom a bheith caite amach i bpoll an tslugaide annsin amuigh, ar scáth a bhfuair mé de fhreagairt. Dheamhan a shúil. Tháinig mac siúáin faoi dheireadh. Dúirt mé liom féin annsin go raibh sé in am a bheith ag glionndáil as

+

→ friochanta

Tá na súile an-fhreochanta aige bail ó Dhia air. Ní fhaca mé aon-pháiste ariamh in a aois is freochanta a bhfuil siad aige ná é

TUILLEADH (3) ▼

Má bhí sé ar meisce muis, bhí na súile an-fhreochanta aige. Ní raibh siad marbh in a cheann mar a bhíos siad scaití eile

Tá sé freochanta inniu thar mar a bhí sé inné. D'aithneóchthá ar a shúile é. Ní raibh spleódar ar bith inné ann. Ach diabhal mé go mbeadh an-mheas agam air inniu. Má tá fhéin, gabhfaidh sé rite leis aon-mhaith a dhéanamh. Droch-ghalra é sin

Tá sí cho freochanta len a bhfaca tú ariamh. Níl aon-cheo san teach nach leagfaidh sí a súil air, mara mbeadh sí istigh ach dhá nóiméad

→ fág ar

D'fhága an chloch ar leath-shúil len a ló é

→ fág i

Ní fhágfadh sé siúd súil in do cheann a dheárthair mo chroí

→ féar

Níor shiúil sé talamh ná féar aon-mhac is míádhasaí ná P. má bhíonn aon-deóir caite aige. Bíonn coinneal in a shúile nó go n-aimsighe sé duine eicínt

+

→ caidéis

Níor mhaith liom go bhfaigheadh an ceann céadna caidéis a' bith dhom fhéin ná do mo chuid. Deir siad go bhfuil droch-shúil aige.

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad gurb é S. Bh. ba chionntach léithe sin. Fuair sé caidéis di, gan aon-'bhail ó Dhia', a chuir uirre. Badh é ráidhte 'chuile dhuine go raibh droch-shúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ó'n lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair a's a muinntir a' strócántacht le na fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. a's é 'thabhairt 'un láithreach, go gcuireadh sé 'bail ó Dhia fliuch' uirre.

→ cailm

Tá súil agham nach bhfuil clóic ná cailm ort.

+

→ ceal 1

Ní bheadh súil le na mhaltraid agad ó'n amhus bradach — cheal fios, cheal stuaim.

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan coisméig 'bith aige, cheal amhairc. Ní fhaca tú aon-duine ariamh nach mbeadh spré eicínt in a shúile ach é, ní dhá roinnt leis é!

+

→ claonfhéachaint

Tá claon-fhéachaint i leath-shúil leis — an ceann deas sílim — ach tá'n tsúil eile ceart.

TUILLEADH (3) ▼

Tá claon-fheachaint ann, a's gealacán na súl le feiceál ar fad slán a' tsamhail.

Deir siad gurab é an t-ughdar atá le claon-fheachaint a theacht i bpáistí, má bhíonn siad i gcliabhán, in áit a mbeadh an ghrian a' teacht leathtaobhach orra(b). Baineann an solus stangadh as na súile. Ach dheamhan's móide a bhfuil sa méid sin, ach comhrádh daoine.

Shílfeá slán a' tsamhail, leis a' gclaon-fhéachaint atá i leath-shúil léithe, nach h-iad súile a chéile chor ar bith iad.

→ cleite

Dhá gcuirtheá i gcleite é, d'fhéadfá fabhairt a chuir faoi shúil a' chapaill.

→ cliar

D'airigh mé clochar a' teacht aníos imbéal mo chléibh aréir, a's bhuail cliar mé, a's dheamhan bréag nar shaothruigh mise an oidhche. Bhí sé 'na hóró lae, shul ó thuit mo dhá shúil ar a chéile.

+

→ cobha

Tá cabh ar a súil.

TUILLEADH (2) ▼

Nach hé an chaora agad é, go dtiocfadh cabh ar a shúil!

Is furasta aithinte an chaora 'mbeidh an cabh uirre. Bíonn na súile marbhánta aice, a's scamall anuas orra(b). Deanann sí comhnú freisin mórán in aon-ghiodán amháin.

+

→ coinicéar

Teirigh ar shúil a' choinicéir a's ná leig isteach é a fhleasca(igh)

TUILLEADH (3) ▼

B'fhéidir dhá ndúintí súile na gcoinicéar sin, go n-eireochadh cupla coinín linn, atá a' taithiú thart ins na crícheannaí seo le goirid.

Dhá gcuirtheá súil ribe ar a' gcoinicéar sin thiar, ní bheitheá d'uireasbha coinín.

Coinicéar mhór mhillteach í, gan slacht gan cuid súl a' bith. Is mór a' t-iongnadh gur phós sé chor a' bith í, fear chomh breagh leis.

→ coinnleoireacht

Ní fhágann an solus aon-spré amhairc 'na súile. Má bhíonn tú a' coinnleoireacht, dheamhan ort ach a' solus a dheasú isteach leo(b) a's fadhb nó fladhpar a thabhairt uait annsin.

→ colg

Bhí sé istigh annsiúd i súil na h-áfaighe a's colg air; fé'int a dtiocfadh aon-ghadhar isteach chomh fada leis. Dheamhan bealach le é sin (broc in áfach) a chur amach, ach neart deataighe a chuir faoi'n tsrón aige. Chaithfeadh sé treabhadh nó tiomáilt (tiomáint) a dhéanamh annsin.

→ comaoin

An té a dhéanfadh cumaoin de'n tsórt sin do dhuine, níor cheart duit do shúile a dhúnadh air. Ach cé'n neart a bhí agham air, a's an té a bhí in mo bhuil. Ní cheideonainn ar a dtug tonn ar tráigh é.

→ conán

Dheamhan cor a' bith sa gconán sin. D'fhéadfá méir (méar) a chuir faoi na shúil, a's ní bhainfead sé leat. Ach in Domhnach, níl a' dearbhráthair eile mar sin: tá sé sáthach anglánta.

→ cíosaigh

Bhí cupla budóg ar féarach agam aige, anuiridh, a's tá sé thar am é 'chíosú leis. D'aithneochainn ar a bhruas 'chuile áit dá gcasann sé liom, go bhfuil sé súil leis, agus leis a' gceart a dhéanamh, d'fheilfeadh sé é 'thabhairt dó, lá 'bith feasta.

→ baile

Dheamhan a' gcreidfinn ó bhéal a' tsagairt gurb é a rinne é, marach go bhfaca mé le mo dhá shúil fhéin é! Anois céard a déarfá le Gaillimh a's gan ann ach baile beag! Ach cá bhfágfadh sé é? Dheamhan lá ariamh, nach raibh a dhreám luath-lámhach (tugtha do'n ghaduidheacht).

+

→ bealach

Tá a theach ar shúil a' bhóthair, a's níl fear bóthair ná bealaigh dhá dteigheann soir ná siar, nach aige istigh atá.

TUILLEADH (6) ▼

Tá'n teach ar a' ndeis aca(b), ó thárla é bheith ar shúil a' bhóthair. Tarraingeann an ceannuidhe mála ann ag iarraidh lóistín na h-oidhche, fámuirí a' cur tuairisc a' bhealaigh, 'gaedhilgeoirí' ag iarraidh nathuidheachta, a's chuile chineál duine dhá dteigheann a' bóthar.

Is fadó an lá a scaoilfinnse bealach léithe in a rogha áit, ach is measa leis a' tsean-bhean í, ná gealacán a súl, a's ní mian léithe cead a' bhealaigh a thabhairt di chor a' bith.

Sé'n rud is luath (lughar) liom beo, duine a bheith imbéal a' bhealaigh rómham, a' súil le tuairisc.

Chaithfead sé go gcoinnigheann sí as mo bhealach, arae ó'n lá ar iarr mé mo phunt uirre, níor leag mé súil uirre, imbealach ná indearmad ariamh ó shoin.

Buaileadh suas faoi bhealach é, a's b'éigean dó a dhul isteach i dteaichín a bhí ar shúil a' bhóthair, go leigeadh sé an oidhche thairis ann.

Ní dhúinfeadh sé a shúile ar dhuine, a's feiceadh sé an t-anshógh air, ach tá'n bealach eile leis, mar sin fhéin. Tá sé 'baint a dhá luach amach ar chuile mhíle nídh dhá bhfuil istigh in a shiopa.

→ beann

Tá sé neam-mothui(gh)theach, anglánta leis a' té nach bhfuil beann aige air, ach a’ té a bhfuil, ní dhúinfe sé a shúile air.

→ cnigín

Thug sé crigín idir a' gob 's a' tsúil dó.

súil (50+)