Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: tús

→ fearacht

Chuala mé go raibh sé leis an gcailín aimsire a dhíbirt ach a bhfádh na gasúir scoile scíth. A fhearacht siúd, ba bheag a theastaigh sí uaidh ó thús deireadh go tosaigh, marach a chuid ealaoine. Nach raibh a ndóthain aca fhéin ann, má bhí fonn oibre orra

+

→ fios

Níl a fhios cés fhearr a thús ná dheire = ag roinnt ruda; b'fhéidir nach hé an té a gheobhfadh an deireadh a bheadh "ar deireadh".

TUILLEADH (1) ▼

Seól leat. Roinn amach orra é. Beidh mise luath go leór. Níl a fhios cés fhearr a thús ná a dheireadh

→ fleet

"Ó bhí mé cho haerach ar dtús agus gur ghéill mé do do shlí Dhá n-imíodh sé an méid sin san spéir leis an ngaoith Ní phósfainn anois thú dhá dteighinn ar "an bhfleet" Ach bainfidh mé arán as mo shláinte" (As "na Ba Cíara agus Bána")

→ freagair

Tá cloch an Mhioscáin le feiceál ag freagairt anois. Sin tús trágha = tá barr na cloiche seo — Cloch an Mhioscáin — ag nochtadh as an bhfarraige, mar tá sé ag trághadh

→ fán

Is fada a chaith mo pháiste ag dul i bhfán orm, ach ó atá sé agam anois ní leigfidh mé uaim é. Faghadh sé bean anois agus pósadh sé istigh san teach seo. Ní bhfuighidh aon-duine eile tús air

→ féar

Ná leig na beithigh isteach annsin go tús féir indeireadh an Earraigh

→ cabach

Ná bíodh tusa in do thús cainnte leis a' méid sin. Seachain a' mbeitheá chomh cabach a's go gcainnteochthá amach as do bhéal le seo thíos air.

→ calm

Maran a' preabadh atá an ghaoth is tús cailm é = tá sé ag dul ar chalm, mar 'indán's gur ag athrú a bheadh an ghaoth.

→ camán luatha

Níor facthas a leithide d'aimsir ó rugadh a' chéad-fhear. A's mara bhfuil ag Dia, ní tús ná deire dhi. Tá'n camán luaithe chomh gártha sa teine anocht, a's bhí sé oidhche ar bith le seachtmhain.

→ ceal 1

Déarfa mise suas leis a' smut aige, gurab é fhéin is cionntaighe ó thús deire go tosuigh, a's deanadh sé a rogha ceal di má's breagh leis.

→ cinnireacht

Ní bhfuair sé aon-chinnireacht as tús 'óige, a's tá a shéala air anois.

→ cleite

Níor iarr duine 'bith ort do chleite a chur sa gcainnt. Eatorrainn fhéin a bhí sé ó thús, deire, go tosuigh.

→ colgach

Mara raibh d'ughdar aige a bheith colgach, ach a' méid sin, inDomhnach 's furasta colg a chuir air. Dheamhan a bhfuil sé muise, ach in a thús. Sin é an méid.

→ cora

Ní theastócha aon-iomlucht uait — féadfa tú a dhul an charra — uair a' bith ó thús trágha amach, go dteighe sé ar thuileadh aríst.

+

→ cothromacan

Maran treáll a' bith atá a' bualadh na h-aimsire, dheamhan cothromacan síne a tháinic imbliadhna, ná cuid dhá theacht. Nach in a cithréabachaí atá an aimsir ar fad ó thús na bliadhna.

TUILLEADH (1) ▼

Mara dtige cothromacan síne na h-uaire ar sa saoghal seo, tá'n chéad saoghal eile roimhe, tús na breithe ag Mac Dé! Níorbh é cóir Dé é, mara gcuirtí peirfhiachaí eicínt air, a's an splíontaidheacht a's an spídeamhlacht a thug sé fhéin do thuille.

→ céatach 2

Is maith an dóigh fataí í sin' adeir N. leis an Dumhaichín. 'Dhá bhfágtaí cupla bliadhain bán í, as fasair mhaith feamuinn' builgínighe a's 'special' (cineál leasú siopa) a chur annsin uirthe, a's cur tús earraigh, dar mo choinsias a's bheadh an toradh chéadtach uirre. Dar sliabh bheadh'.

+

→ bealach

Is iomdha punt a tháinic isteach sa teach ó thús bliadhna, ach 'ní leithe bealach 'na coille ná 'un a fágála'.

TUILLEADH (3) ▼

Is mór is fiú dhuinn tús a' bhealaigh (tosach, toiseach a' bhealaigh) a bheith dhínn (tharainn) ar aon-chor.

'Sé Seáinín a bhí as bealach. Dheamhan siúite a' bith a bheadh ann, ó thús, marach é; ach tuille gheár do'n diabhal (do'n chlampar, tubaiste de'n mhíádh etc) aige, mara bhfuair sé garbh é, as a dheire = 'sé Seáinín a bhí contráilte, nó in a chionn-tsiocair, nó in a thús-scéil leis an achrann, ach fuair sé faoi na forbhaí é, shul dhá raibh an t-achrann thart, a's níl mise in a dhiaidh sin air.}}

Tú fhéin a bhí as bealach, faoi'n achrann ó thús. Níl aon-mhaith dhuit a bheith ag iarraidh an milleán a bhualadh thall ar an té údan eile chor a' bith.

→ crochaille

Tá mo phíobán calcuighthe ag crochaillí an tslaghdáin. Shílfeá go mbeadh sé in am aige feasta a dhóthain a bheith bainte aige asam. Ach ní tús ná deire dhó, mara bhfuil ag Dia.

+

→ críoch

Dheamhan baile a mbeidh an bhean sin istigh air, nach baile reicthe é. Tá sí indon Crígh Mhuire a chur thrídh na chéile, a' seadú scéalta, a's a' tarraingt anuas sean-síothmálachaí a bhí fadó an lá ann. Dheamhan beirt ar a' mbaile seo, nach a' maslú a chéile atá, 'chuile ré soluis, a's is ise is cionntach leis, ó thús deire go tosuigh.

TUILLEADH (1) ▼

Is olc a' chríoch a' bheidheas air sin fós, tús na breithe ag Mac Dé. Dheamhan duine dhá ndéanfa an éagcóir nach bhfoillseocha Dia É Fhéin air, luath nó mall. = is olc a' deire a bheidheas aige sin fós (gheobhfa sé anbhás, bás le droch-thinneas, déanfa sé do-ní air fhéin, tiubharfa sé droch-chor dó fhéin, beidh an anachain ar a thí, go ngiorruighe sí leis etc.), ach níl muide ag dul imbarr A bhreitheamhnas ar Dhia. Nar leige Dia go rachadh! An té a ghníos eagcóir, tuiteann dioghaltas Dé air má's fad gearr go dtí é.

→ biathú

Chaith sé biadhú beag sneachta i dtús oidhche, a's shioc sé thar cíonn annsin. Ba gheall le gloine an bóthar ar maidin. Ní shiubhailfeadh na cuit (cait) é, bhí sé chomh sleamhain sin.

+

→ breá

Sé'n lóistéara breagh sin istigh agadsa is cionntaighe leis ó thús, deire, go tosuigh.

TUILLEADH (2) ▼

Marach a' nathuighdeoir breagh seo amuigh, ní bheadh focal arrannta a' bith ann ó thús fhéin.

Maidhc breagh seo thíos a bhí in a thús scéil leis, ach is beag de'n mhilleán a shroich dhó, in a dheidh sin.

→ agair

Nach bhfuil fhios agad go maith gur ágru(igh) Dia ar dhuine, anshógh mar sin a leigean air fhéin — tús na breithe ag Mac Dé.

→ aiféala

Níl do chuid aithmhéala ach in a tús = greamócha an aithmhéala dhuit faoi rud eicínt a rinne tú, nó adubhairt tú, agus go mb'fhearr leat gan a dhéanamh ina dhiaidh sin.

→ aiféalach

Tá'n Chearc sin an-aithmhéalach. Nuair a shíle(ann)s tú í 'bheith dhíot, níl tú ach ina tús (cearc = influenza)

→ buail ar

É fhéin a bhí in a thús-scéil leis, a's ná féachadh sé leis a' milleán a bhualadh thall ar aon-duine eile.

→ buille

Níor buaileadh buille mhaide ann, ó thús, deire go tosuigh.

→ ainm

Ní fhéadfadh sé aon-deagh-chríoch a bheith air, tús na breithe ag Mac Dé, agus a liachtaighe uair a bhfuil 'ainm tugtha síos le chuile mhíádh.

→ aire

Dhá mbeadh breith ar aithmhéala aige anois, thiubhradh sé aire dhó fhéin ó thús = d'fhanfadh sé amach as an anachain nó as a' gcontabhairt etc.

→ ceap amach

'Séard tá mise a cheapadh amach, nar iarr sé í ó thús, deire go tosu(igh)

→ áirc

Bheadh an Áirc déanta agad ó thosuigh sé, agus dheamhan cosomhlacht tús na deire fós air.

+

→ Fionn 1

Le sioc tús oíche a dhíol Fíonn na bróga (agus le sioc deireadh oíche a cheannuigh sé aríst iad) = ní buan é an sioc tús oíche; má shiocann sé tús oíche, beidh báisteach ann roimhe mhaidin. Bhí a fhios ag Fionn nach mbeadh gádh le na bróga aige agus sioc tús oíche a bheith ann, ach leis an sioc deireadh oíche, thuigfeadh sé go raibh an aimsir ag dul ar chrúas

TUILLEADH (3) ▼

Caithfidh sé tuairt roimhe mhaidin. Is furasta aithinte air é. Sioc tús oíche i gcomhnaí. Le sioc tús oíche a dhíol Fíonn na Bróga

Le sioc tús oíche a dhíol Fionn na Bróga agus le sioc deireadh oíche a cheannuigh sé aríst iad. Sin é a fhearacht ag an oíche anocht é. Tiocfaidh sé in a bháistigh. Bhí glaisriú seaca caite aige anocht shul a ndeachaidh an ghrian faoi. Tá sé ar a táirm fós, ach m'anam gur ag sioc as smúit atá sé anois. Smúit bháistí í sin. Níl oiread agus an réalt ar an aer.

Is aisteach na goití atá an aimsir seo a chur di fhéin. Níl oíche ar bith nach mbíonn sioc ann in ucht am suipéir agus báisteach as sin go maidin. Tá sé amhla aríst anocht. Cho siúráilte leis an saol déanfaidh sé scáird eicínt anocht aríst. 'Ar ndú' le sioc tús oíche a dhíol Fíonn na Bróga. Ní raibh néal ar bith air. Bhí a fhios aige nach cruas a bhí air

→ féithigh

Dar príosta dhá mbeadh a chuid ag féithiú cho maith le chuile dhuine agus atá sé leis sin, ní bheadh mórán ag casaoid. Dhá mba lachain a cheannódh sé, rithfidís leis. Is gránna an rud do dhuine mar sin a bheith ag ceasacht. Agróidh Dia air é, tús na Breithe Aige Féin!

→ imigh

Leannán liom an chasacht chéadna, ach cuirfe mise ag imtheacht í agus teannadh léithe, feadh's mé 'faghail pionta de thús an phota ó Johanny Pheaits Éamuinn = tá an chasacht do mo shíor chothú, ach cuirfe mé deifir ag imtheacht uirre, chomh maith agus gheobhfas mé pionta de thús an phota ó J. Ph. É.

→ imirt

Bhí mé istigh le tús na h-imeartha = nuair a thosuigh an imirt (cártaí nó airgead nó cnaipí etc.)

→ iontach

Is iongantach fada a d'fhás na mangols sin. Tá siad in a mbuinneáin ó thús bliana = rinne siad luirgne nó cosa móra fada; "rith" siad.

→ isteach

Aindeoin go raibh mé a' déileáil ann, ó thús bliadhna, dheamhan a shúil (a dhath, oiread na frighde, an oiread a's d'iomchurochthá ar do bhois etc) a fuair mé isteach = bhí mé a' ceannacht mo chuid earraidhthe ann ó thosach na bliadhna, ach níor tugadh tada de bhronntanas dom.

→ íochtar

Tús na breithe ag mac Dé, ach mara dteighe sé go h-Íochtar Ifrinn, níl baoghal ar bith ar aon-duine eile.

→ fiach 2

Níor tháinig aon-uair ariamh mar thús an Mhárta seo. Bhí dhú nae trí (a dhó nó a thrí) de laetheanta ann agus chuirfidís an éig ar na fiadha dhubha. B'íontas gur mhair bó ná gamhain leis

→ folach 2

Ní dhearna sé aon-chur i bhfalach ar an crainnte. Chonnaic mise an scian bheag idtosach a chiotóige, agus d'fhuagair mé "tús láimh an dá chrann" ar an gcárnán thoir

tús (50+)