Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: trí

→ fara

Ab é an sean-"bhicycle" sin. Beannacht Dé dhuit agus caith ar an bhfara é. Ar ndú, ní thiúrfadh sé sin trí choisméagachaí na trócaire thú

→ feadhain

Runnachaí ar fad a bhí san eangach. 'Chuile bhreac ar an bhfeáin aca. Diabhal mé go sílim go raibh trí chéad aige. Ba bhreá an dola éisc é

→ feadhnach

Thug an leoraí feánach diabhalta móna leis. Chuir sé trí fhód de mhaolóig suas. M'anam narbh fhuláir dó sé phunt deich a thabhairt ar an leoraí úd: gur ag fear an leoraí a bhí an bhantáiste in a dhiaidh sin

→ fearadh

Is fearadh do ghasúir an cócó seo. Bheidís thart dhá uireasa, agus cho deireannach agus a choinníthear ag an scoil anois iad. Leigtí amach ar bhuille an trí fadó iad = is maith nó is áirge do ghasúir é; it will have a good effect an children; it will benefit them; it is a great asset to them

→ fios

B'fhuide dhuit ná fios do shaoil an oíche siúd. Ghabhfadh an sioc a bhí ann thrí chlár daraí. Sháruigh muid í in a dheidh sin, buíochas le Dia

→ fliuch 1

Trí bhrat a d'fhliuchadh Oisín san ló le deora aithrí as a shúile

→ focal

Na trí rud is fealltaí: cois chapaill, fiacail madaidh nó focal duine uasail

→ folach 1

Is daor an ailím folach féin a cheannacht anois ní áirím mála. Deir siad go bhfuil málaí dhá ndíol inGaillimh ar thrí agus sé pínne

→ fortabháil

M'anam nach beag dom a bhfuil ag fortabháil orm cheana agus gan tusa a dhul ag cur tuilleadh orm. Cén chaoi a bhféadfainnse a bheith san áirdeall ar do chuid beithioch. Tá mo chuid fhéin ag déanamh cír tuaifill díom. Má ba leat féarach a cheannacht, bhí agad é a fháil in aice láthair: sin nó leigean dó ar fad. Bheadh bó trí lá báite nó bascha annsin thuas shul má gheobhfaí í

→ fothair

Tá féar agus fóthar aige sin, agus is beag an dochar dhó agus a gcuireann sé de mhúirín agus de leasú air. Thug sé suas le trí thonna amach as an bhfóidín i mbliana

+

→ fág ag

D'fhágfainn trí phíosa a bheith san ngarraí sin. Tá sin ann go réidh

TUILLEADH (1) ▼

D'fhága sé trí chárr feamainne ag an gcoca. Sin rud nach raibh ann muis

→ fág ar

D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín san gcúilteach é an lá sin. Thar éis an Aifrinn thug siad amach é, nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lár na mháireach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: "an Té a chruthaigh Neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh." Ba shin é an fear agad le fágáil i gcionn poitín!

→ fág i

Sílimse go bhfuil sé deich míle. Deir tusa nach bhfuil sé ach hocht míle go leith. Fágamuid in a hocht míle go leith é. Deir tusa go siúilfeadh bean trom trí mhíle san uair. Ach m'anam nar shiúil tusa aon-hocht míle go leith in imeacht dhá uair: gurbh fhada uait é

→ fág

Trí agus tuistiún ar scór uibheachaí. Sin é a d'fhágfadh dhá phínn ar an gceann. Ní taobh le dhá phínn a bhainfí dhíot muise dhá dteightheá dhá gceannacht san siopa

→ fágtha

Spreangaide fhágha de bhean í. Tá sí caolaithe ar fad. Ghabhfadh sí amach thrí chró snáthaide

+

→ fáinne

Bhreathnuigh sí thrí fháinne na feiceála agus chonnaic sí dubhachan na gcéata ag déanamh uirre i bhfad uaithe agus ní ingar di = sórt gloine eicínt; spy-glass nó telescope is cosúil (níor chuala mé é ach i scéalta Fiannaíochta)

TUILLEADH (1) ▼

Trí huaire a chuireas siad (na capaill) an cúrsa i bhfáinne san Rása mór i mBaile an Bhriota.

→ fálach

Breathnuigh ar na claidheachaí faitíos na fálach thuas. Tá an bhrotuinn sin thíos taithithe ag an gcladach d'acht agus go háirid, indiaidh feamainn dearg, agus leagfaidís bearna ann ar an bpuinnte. B'aisteach go dtáinig siad (na beithigh) anois le trí lá indiaidh a chéile. Marach go bhfuil bearna leagha ann, ní chorróidís as an ngarraí

→ féarach

Dheamhan a fhios cé a bhuail é, ach ba é J. B. a fhobair an féarach a íoc. Chaith na póilíos trí lá in a éadan dhá cheisniú

→ caidhl

Bhí caidhl de phíosaí trí-pighne a's de phighneachaí len' ais. 'Sé a chrap leis a raibh (de airgead imeartha) ar a' mbord anocht.

→ carraeireacht

Giorrócha an carraeracht leis as a dheire. Is olc é tuaradh na maidne a mhic ó, go mór-mhór ag sean-fhear dona, atá 'tarraingt ar na trí scóir.

→ ciste

Tháinic neach go dtí é trí oidhche imbéal a chéile, a's dubhairt sé leis go raibh ciste faoi chac mada sa bPáirc Eirbh, ach fear de mhuinntir Droighneáin a thabhairt leis, dhá thóruigheacht. Dheamhan caidéis a chuir mo shean-athair air, ní ba mhó. Tá'n ciste 'san áit chéadna fós.

→ clochneart

Má tá an mhuc sin deich gclocha ar a cois, 'sé a cloch-neart é. Bíod sé buidheach, má fuair sé chúig phunta uirre. Chonnaic mise muca thoir ar an aonach indiu, a raibh dhá chloich a's trí clocha aca(b) uirre, agus is beag le cois na cúig phunt a chuaidh siad.

→ clóic

Tá sí trí bliadhna a's cheithre fichead, a's má tá fhéin, níl de chlóic fós uirre, ach nach bhféadann sí aon-cheo a léigheamh. Tá a h-amharc tugtha uaidh.

→ coimhthíoch

Tháinic na trí seachtmhainí nó'n choicís seo 'caitheadh an-choimhightheach, agus sé is dóigh anois, go mbainfe sé an ghealach seo as. Cá'ide go dteighe sí amach, nímé?

→ cosúlacht

Déanfa sí sin an-rúisc mná, sin nó tá sí fhéin a's a cosamhlacht in aghaidh a chéile. 'Bhfeiceann tú an síneadh atá fúithe cheana fhéin, a's gan í ach trí déag nó ceathar déag.

→ cuideáin

Níl ar ar gcuid cearc ach éanachaí coideáin 'chuile lá 'san aer. Tá na trí theach eile imbéal a' doruis againn, a's tá na cearca a' déanamh imirce 'chuile ré soluis. Sé'n chaoi mbíonn sé amanntaí, cinneann orainn iad 'aithneachtáil thar a chéile. Ach arsa tusa, 'ní ghabhann caraid cuid a chéile'.

→ céatach 2

Sin é 'raibh an codladh céadtach air, marar dhúisigh sé in imtheacht trí chéad bliadhain.

→ bannaí 1

Fuair sé fear a' tighe seo, mar 'bhí sé ina phleota, ar sheol na braiche le dhul imbannuidhe air, faoi dheich bpunt sa mbeainnc, trí bliadhna sa taca seo. Meastú ar íoc sé leithphighinn ruadh ariamh dhe, 'gur thosuigh an beainnc a' cur leitreachaí (ch)uig an gceann seo, a's a' strócántacht leis faoi'n íoc? Ní mórán dá fhonn a bhí air, 'íoc an uair sin fhéin.

→ cniogaide

Is fánach a' chriogaide a' ghortóchadh duine ar a' tsúil. An tsúil, an ghlúin a's an uillinn, na trí áit nach bhfuil fulannach ar thada.

→ coigéal

Níl a' coigéal atá ann trí bhuille iomramha treasna, a's bháithfídhe 'man of war' ann 'na dheidh sin, tá sé chomh domhain sin.

+

→ cuntasach

Tá sí sin chomh cruadh chomh cunntasach, a's go dtiocfad sí go bun-an-amhgair leat faoi phighinn. Fuair mé scór uibheachaí áil uaithe annseo anuiridh. Bhí uibheachaí dó a's trí pighne an uair chéadna, a's ní raibh agam ach dhá scilling a's dhá phighinn. Chuir mé an gasúr síos chuice aríst leis a' bpighinn a d'fhan orm, a's meastú nar ghlac sí í! Is iomdha 'leithide nach nglacfadh.

TUILLEADH (2) ▼

Ní call dhuit a bheith leath chomh cunntasach sin linne. Is minic ariamh a choinnigh muid duine dhá lá a's trí lá a's seachtmhain, gan pighinn ná bonn.

'Sé'n chaoi is measa a raibh lóistéara ariamh le na mná sin, gan a bheith sáthach cunntasach leo(b). Má leigeann siad pighinn a' bith leat, is mian leo(b) a thrí oiread a bhaint dhíot aríst ar bhealach eicínt eile. Má fhaghann siad sin leigean a' bith ort, cuimleocha siad sop na geirthe dhíot feicfe tú fhéin air.

+

→ beo 1

Naoi lá a sheasfas a' cogadh adeir a' tar(n)gaireacht. Ní mór do chuile dhuine trí mhaingín min' choirce a thabhairt leis, a's a dhul síos in ua(mh)ain thalmhana go mbeidh sé thart. Ach is aoibhinn do'n té a bheidheas beo. Beidh saoghal na bhfuigheall aige.

TUILLEADH (2) ▼

Cheapfainn fhéin ar aon-chor, go mb'fhearr do dhuine beo i dtalamh, ná a bheith ag dul trí mhíle a' deanamh bóthair, ar an aimsir seo.

Níor fhan firnéad a' bhéil bheo aca(b) liom. B'éigean dom a theacht abhaile asam fhéin, trí mhíle bealaigh. Ach beidh a shliocht orra(b): déanfa mise an cleas céadna leo(b), uair eicínt eile.

→ biorach 1

Is ait a chruthaigh mo thrí, a's an cúrsa a dhéanamh biorach.

→ bioraím

Corr-fhear atá indon scolb a bhiorrú le trí scor fhéin.

+

→ bruach

Is maith fada amach ar bruach, nach mór dhuit a dhul leis a' mbarr uachtair, má's leat trí bairr a chuir air.

TUILLEADH (3) ▼

Tá an oiread uathbháis oibre air siúd, a's go n-ionntóchad sé an sean-duine a bheadh ar bhruach na h-uaighe, trí h-uaire sa leaba, 'bhfeiceadh sé a mbeadh sé indon buille 'bith a dhéanamh.

Is fadó an lá ó bhí sé in ord Mhuire. Measaim go bhfuil sé ar bhruach deich mbliadhna a's trí fíchid ó shoin (féach ord).

Bail ó Dhia ar do thrí scóir. Tá an t-am atá mise a' rádh ar bhruach céid fhéin — an t-am a mbídis ag obair ar thuistiún sa ló ar a' mbóthar sin thuas.

→ díbheo

Bail ó Dhia ort fhéin a's ar do bhiseach! Tá a chuid bisigh siúd ar iarraidh! Fear, nach mó ná dí-bheo é le dhul 'un trí lá!

→ agús

Nuair a bhío(nn)s siad a' baint trí bhuaic de na h-aiséadaigh, deireann siad paidreachaí, agus cuireann siad leigheas duine a's beithidheach 'san agús freisin = iarrann siad go mbeadh leigheas duine agus beithidheach 'sna beanna a bhaintear d'aiséadaigh cuirp agus iad dhá chur sa gcon(t)ra.

→ buadán

Ní leagfaidhear é siúd, má dhéanann buadáin dó é. Tá trí nó ceathair de strácaí casta ar a chuid bróga aige.

+

→ buail síos

Trí h-uaire imbéal a chéile a buaileadh síos mé, shul dhár chuir mé as mo chrioslaigh é (i.e an "fliú").

TUILLEADH (1) ▼

Tá sé buailte síos, le dul 'un trí seachtmhainí. Má's í an eitinn atá a' priocadh leis, tá a chaiscín meilte.

→ buail

Chuirfinn isteach a' trí, marach gur dhona liom é, a's shíl mé go mbeadh a bhualadh aige.

trí (50+)