fág gan
—
+–
D'fhága an fuacht gan focal cainte é
An drabhlás a d'fhága gan greim le cur in a bhéal é
TUILLEADH (4) ▼
Sin í an cheird a d'fhága gan lúd gan láthar é.
D'fhága an sionnach gan uibheachaí muide i mbliana
An iomarca eólais a fhágas inín na comharsan gan fear = bíonn gach uile locht aice le fáil ar dhaoine aitheantais
Phós an deirfiúr agus d'fhága sí gan pínn gan bonn é
+–
Tá mé fágha gan siúl an bhealaigh ag an gcois sin
D'fhága sé a chuid móna gan tógáil anuiridh
TUILLEADH (7) ▼
D'fhága tú do chuid pinnsean gan tarraint an tseachtain seo caite = níor tharraing tú é
Ná fág do chuid gruaige i bhfad eile gan baint díot
Ní fhágfadh sé fear san teach gan bualadh marach gur tugadh iarraidh mhaide dó
Ní fhágfadh sé cloch san gclaidhe gan caitheamh anuas marach gur bagraíodh air
D'fhága tú an cíos thar am gan íoc
D'fhága sé an coirce thar am gan baint
D'fhága tú an chois sin ro-fhada gan a dhul roimpe
+–
"Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur" (sean-fhocal) = duine a níos obair dheacair nuair a d'fhéadfadh sé a dhéanamh ar éascaíocht, nó nuair ab fhusa dó rud eicínt eile a bheadh i mbéal a láimhe agus a dhéanfadh cúis cho maith céanna a dhéanamh. (Measaim gurb é an t-údar a bhí leis go saothraíodh pailitéaraí go leór tamhnachaí agus talamh sléibhe tá céad agus céad go leith bliain ó shoin. Thugadh na tiarnaí cead dóibh sin a dhéanamh agus ní chuiridís mórán cíosa orra idtosach. Déantas na fírinne thugaidís ugach dóibh a dhul ag saothrú na ndiomallachaí sléibhe ar a gcuid dúicheannaí. Tá go leór sean-tamhnachaí agus sean-talamh bán ar shléibhte fós a saothraíodh ar an gcaoi sin, cé go raibh togha na talúna ar chuideannaí eile den dúiche ag dul un báin, cheal tionóntaí, nó de bharr cíos ro-throm. Ar an dá luath agus a mbíodh áitiú réasúnta déanta ag na pailitéaraí ar an sliabh, chuireadh na tiarnaí measadóirí amach agus d'fháisctí cíos agus airgead acraí orra. Ba mhinic a lascfaidís leo annsin go dtí tamhnaigh eile ní b'fhuide ó láthair le éadan a chur ar an obair aríst)
Cén catmara atá ar an bhfear seo thíos a dhul ag cur an tabhairt sin air fhéin le leasú go barr an bhaile, suas ar sean-spíontán fliuch báite, agus neart garrantaí bán de scoth na talúna annsin siar aige. 'Ar ndó sin é: ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur
TUILLEADH (2) ▼
Shílfeá gur mór an dícéille atá air a dhul ag cur anró air fhéin ag baint fheamainne le curach, agus dalladh feamainn dubh — airde crann loinge dhi — thíos annsin thíos aige ar chongar. Ach ní minic leis an gceann céanna gan an chontráil a dhéanamh. Oibríodh sé leis. Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur. Sin é a fhearacht aige sin é
Más leat airgead a dhéanamh, breá nach suas ar na portaigh a theigheas tú, agus neart móna a bhaint. Is samhaoiní dhuit í ná na faochain agus ná an carraigín sin. Agus is lú anró í as deireadh na cúise. Sé an chaoi a bhfuil sé agadsa: ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur
fág gan in iontrálacha eile (50+)
Tá ceann-fhearann (ceann-fhearainn) ann = an leath-fhód le claidhe; an chiúiseóg a fhanas timpeall le claidhe gan treabhadh nó gan cur i bpáirc. Ach in Iarthair na Gaillimhe (le farraige. Tá an chiall réamhráite i Muigh Cuilinn agus inGnó Mhór) tugtar amanntaí é, ar na cúilíní beaga — agus iad ingreamús dá chéile — a bhíos in aice le claise an tsrotha nó le claidhe san áit nach dteigheann na hiomrachaí díreach. Sórt ladhrógaí nó crúbáin iad. Idtalamh nach dtreabhtar ní fhágtar mórán de chiúiseóig le claidhe ann, agus b'fhéidir gur ingeall air sin a haistríodh an t-ainm. Na daoine a thugas "ceann-fhearann" ar áiteachaí mar seo, "an leath-fhód le claidhe" a thugas siad ar an "headland" féin
→
feáin
Beidh sé isteach agad anois gan mórán achair idir chlár agus chuinneóg. Tá sin cho siúráilte agus atá an feáin ar an móin. Níor fhága sé an baile seo ariamh gan a theacht ar cuairt annseo
→
fothair
Is deacair dhó féar ná fóthair a bheith aige lá agus gur fhága sé an garraí sin thuas gan baint, nó gur lobh sé ar a chois. Sin é a chleas chuile bhliain: Ag imeacht ag cipiléaracht, agus ag biorú claidheachaí nuair a bhí aige a ghnatha a dhéanamh
→
frasaíl
Bhí cuid agus maoin aige, ach d'fhága frasaíl a mhná gan bonn bán é. Bhí an croí mór aice. Ro-mhór a bhí sé.
Tá sé ro-fhreochanta. Ní fhágfaidh sé aon-duine gan cur in a aghaidh. Fear ar bith atá in a cheann posta seisean, níorbh fhuláir dó foighid naoimh a bheith aige
+
→
fág ar
Níor fhága sé liobar foilt ná craicinn orm gan stróiceadh.
TUILLEADH (1) ▼
Ní fhágfadh sé fuinín gruaige ar mo cheann gan strachailt dhó (dhe) marach gur baineadh as greim é
+
→
fág
Nach breá nach bhfágfadh sib le m'anshógh féin mé, agus gan a bheith ag spochadh liom
TUILLEADH (7) ▼
Dhá gcuimhníodh sé ar an arán a hithiodh, ba bheag a luadh aige a dhul tharmsa gan cuireadh a thabhairt dom. Agus a liachtaí lá oibre a thug mé dhó. Ba dona é scathamh marach mise. Más thíos a fuair mé é is thuas a d'fhága mé é = bhí a chuid oibre gan déanamh. Rinne mise dhó í
Níor fhága sé sin aon-fhear ariamh ar an mbóthar gan marcaíocht a thabhairt dó = dhá scothadh sé fear a bheadh ag siúl, thóigfeadh sé é, in a charr
Cabáil! Cá bhfágfá í. Ní le muinntir do mháthar a ghabhfá gan a bheith cabach. Sháraigh siad sin an diabhal le cabáil
Cá bhfágfadh sé é. Duine de bhunú(s) Mhurcha na Sclaige! Ní fhéadfadh sé gan tóir a bheith aige ar an ól. Bhí sin san dualgas aige.
Tá an braon ionad cheana féin, agus gan tú as an gcóta cabhlach fós. Mise i mbannaí! Cá bhfágfá é? Ba dual do do chineál an braon a bheith ionta.
D'ionnsaigh sé mé, agus gan mé ag cur chuige ná uaidh. Ach cár fhága tú an t-olc, rud atá ann, mo léan? = d'ionnsaigh sé mé ingeall ar a chuid oilc
Ní raibh a dhath air sin nuair a leag mé annsin é inné. Ach cár fhága tú ámhailleacht ghasúir 'ar ndó'? Tá an clampar orra. Ní mian leo gan a dhul ag spochadh le 'chuile shórt
→
colg
'Tharraingeochaidís thríd an tlú gairmid é (an líon) le na ghairmid nó a scóthadh nó leis an mbarrach agus an colg a bhaint dhe. 'Sé a mbeadh fágtha annsin, an chois, gan colg ná barrach, a's í an-mhín. Deiridís go mbíodh leigheas pian bhuilg sa mbarrach. Ní bhaistfeadh a' sagart fadó gan a' bharrach, mar sa gcolg a rugadh Mac Dé (Sliocht ó Sh. Ó. Ch. a' cur síos ar a' líon).
Sé'n chaoi a mbeidh sí ar ball, fágtha annsiúd ar a' tráigh thirm, gan Murrchadha gan Maghnus. Ní hé a mhalrait de chosamhlacht atá uirre, a's chomh deacair a's atá sé í 'shású faoi fhear. = ní iarrfa fear a' bith í, as deire na cúise.
Chonnaic mise féar chomh mín chomh séimhidhe, a's gheobhfá istigh sa leath-bhaile seo ar a' bpriobán talmhana sin, a's feacha anois go bhfuil sé 'na chíb ar éigin. Dhéanfadh talamh a' bith an rud céadna, dhá bhfágtaí gan aon-chaoi é.
→
cíos
D'fhág an Linnseach an gabhaltas aice gan cíos ná camhlach go bráth, de bharr an amhráin a dhéanamh.
→
baile
Dheamhan a' gcreidfinn ó bhéal a' tsagairt gurb é a rinne é, marach go bhfaca mé le mo dhá shúil fhéin é! Anois céard a déarfá le Gaillimh a's gan ann ach baile beag! Ach cá bhfágfadh sé é? Dheamhan lá ariamh, nach raibh a dhreám luath-lámhach (tugtha do'n ghaduidheacht).
→
baing
B'fhurast aithinte go scarfadh an balla céadna. Is iomdha cúrsa a d'fhága sé gan oiread a's baing a chuir ann.
+
→
bannaí 1
Ach seo bannaí béil daoibh gan focal bréige; Gur fhág mé an chraobh aice ó Mháire Brún (mar sin atá an leath-rann chéadna in "Abhráin a's Dánta an Reachtabhraigh" leis "an gCraoibhín Aoibhinn". Ach tugann sean-anndúirí mar ughdar leis an leath-rann roimhráidhte agamsa, go raibh gacha le ceathramhadh de "Mháire Brún" in Gaedhilge a's i mBéarla a's nach raibh aon-Bhéarla ag Rafteri le "Máirín Stanton" a dhéanamh ar a' nós céadna).
TUILLEADH (1) ▼
Má's scéal rúin é, ná fág i gcleitheamhnas bannaidhe béil é. B'fhearr dhuit gan trácht beag ná mór air, le aon-duine, arae an té 'shílfeá, an chaomhamhaint fhéin a bheith ann, ní bhíonn.
+
→
bealach
Níor fhága mise an baile ariamh gan lón a's costas (gan cuid a's costas) faoi chomhair a' bhealaigh.
TUILLEADH (1) ▼
Fuair sé a bhealach fhéin ro-mhór, a's sin é 'd'fhága gan smacht gan múineadh é.
Breagh nar scaoil tú an craobh mhúirín sin thart, a's gan a dhul i gcleitheamhnas thú fhéin a fhliuchadh. Diabhal rud a bhuail ariamh thú is measa ná slaghdán samhraidh. Fhobair gur fhága sé sínte mise annseo an bhliadhain cheana.
→
críoch
Mara bhfuil mé ag dul amudha go mór, is bean í sin a thiocfas (rachas, ghabhfas) ó chrích. Bhí neart le faghail aice, ach níor thapuigh sí a deis. A' dréim le buic mhóra a bhí sí igcomhnuidhe, a's gan aon-áird aca(b) sin uirre. Anois, tá sí fágtha ar a' tráigh thirm.
Má thagann cuaibhtheach as calm, níl léigheamh a' bith uirre. Báthadh bád i gConamara, tá bliadhanta beaga ó shoin, a's bhí an lá ar áilleacht. Dream a bhí amuigh a' déanamh aeir, a's bhuail cuaibhtheach iad gan aireachtáil, a's d'ionntuigh sí an bád druim ar ais. Nar ba luaghaidire an trócaire ar Dhia, dheamhan ar fágadh sa gcomhaireamh ceann aca(b), ach duine.
→
boigréis
Ba chóra dhuit a dhul go bun an angair (amhgair?) leis, a's gan é thabhairt dó faoi na luach. Ach cá'r fhága tú an bhoigréis? = dhíol sé an rud a bhí aige saor, dar leis a' té 'bhí 'cainnt, mar gheall gur airigh an ceannachthóir an buille bog ann. Bhí aige leagan ar a' gceannochthóir chomh maith in Éirinn a's d'fhéad sé, a's gan an rud a bhí aige a leigean uaidh ar shlat-mhargadh.
Dheamhan iongantas a' bith a dhéanfainnse gur théith an coca féir sin. Nar fhága sé in a bhrat-scair annsin thíos é ar feadh coicíse, gan breathnú siar air. Bíodh sé buidheach nuair nar lobh sé ar fad.
Is mairg dhuit nach h-iad na sean-bhriocáin a d'fhága (tú) ort fhéin indiu, a's gan a dhul i gcleitheamhnas do chuid éadaigh Domhnaigh a mhilleadh.
→
buadán
'Siad na buadáin a d'fhága faoi ráta í. Marach iad, d'imtheochadh sí gan stró(bh) ar bith = dhíolfaí í, gan aon-anró, marach nach raibh aon-mheas uirre, ingeall ar a cuid ras-adharc.
→
ágóid
Má fhágann tú faoi'n ágóid sin é, beidh sé gan deanamh (graithí gan déanamh a bheidheas ann) = má fhágann tú aice le deanamh é, ní dhéanfa sí é.
+
→
ainm
Níor fhága sé mac a' pheata ar a' mbaile gan ainm a chuir air, le na póilíos, faoi na chuid féir a dhóghadh.
TUILLEADH (2) ▼
Níor fhágadar ainm thoir ná thiar gan glaodhach (gan tabhairt) ar a chéile.
Bhíodar a' scaimhléaracht, agus níor fhága siad ainm thoir ná thiar gan glaodhach ar a chéile = cá'il a' t-ainm nar ghlaoidheadar ar a chéile agus iad a' ropaireacht.
+
→
airde 1
Ba chóra dhaoib na beárnaidheachaí 'árdú, a's gan an áit fhágáil uiliog béal in áirde mar d'fhága sib é.
TUILLEADH (1) ▼
Corr-bhean a d'fhágfadh a teach béal in áirde mar sin, a's gan fhios aice, cé thiocfadh isteach a's í imthighthe.
Ní fiú trumpa gan teanga thú ag aireachas ar thada. Dubhairt mé leat na fataí a thógáil chomh luath a's d'aireochthá a' cnagadh iad, ach in a leaba sin d'fhága tú 'bruith iad, go raibh siad in a mionnamhas."
→
airigh
Ní aireocha mé í, go dtaga an t-earrach, agus gan aon-duine agam le fágáil igcíonn na bpáistí = 'san Earrach a thuigfeas mé go mbadh mhór a' leas dom a congnamh a's bíodh sé agam.
→
ard 2
Níor fhága sé íseal ná árd, gan ionnsuighe a' lorg mná, agus bhí sé chomh maith dhó fanacht ar leic a' tealla(igh) mar ní phósfadh bean a' bith é.
→
fianaise
Sin í fiainise ghiolla na bréige. Cuirim pearúl ort gan ceó ar bith a chreistiúint uaidh sin. Ní fhéadfadh sé mise a fheiceál ag caint ar an bportach le J. M. arae bhí mise san mbaile ón bportach, shul ar fhága J. M. an teach aige fhéin le dhul ann.
→
fogha
Níor tháinig aon-fhear ariamh dá hiarraidh sin, nach raibh fogha agus easba bainte aice as. Bheadh sé ro-mhór nó ro-bheag; bheadh claon-fhéachaint ann, nó mannt, nó bheadh locht eicínt aice air i gcomhnaí. Bhí a shliocht uirre: fágadh annsiúd ar a tóin í gan fear ar bith. Tá sí in a cailleachín anois
→
foscadh
Nuair a cuireadh isteach san bpríosún é an uair sin faoi dhíol an phlúir, baineadh an pinsean dó. Ba chuma dhó aige ná uaidh é scáth chúig phunt san mbliain, agus in a dheidh sin féin dhá bhfágadh duine bliain gan tarraint é, thiocfadh sé 'un suime. Ní airíonn duine fascadh na tuime nó go mbaintear í
→
fostaigh
Dheamhan filleadh ná feacadh a rinne J. ach a raibh d'airgead ar an gclár a fhastú, agus leigean leis fhéin amach. D'fhága sé an dream istigh gan pínn gan bonn
→
istigh
Ná fág mórán achair istigh í, gan í a chuir igcaitheamh = ná fág mórán achair sa teach í, go n-ithe tú í.