fág gan
—
+–
D'fhága an fuacht gan focal cainte é
An drabhlás a d'fhága gan greim le cur ina bhéal é
TUILLEADH (4) ▼
Sin í an cheird a d'fhága gan lúd gan láthar é.
D'fhága an sionnach gan uibheachaí muide i mbliana
An iomarca eolais a fhágas inín na comharsan gan fear — bíonn gach uile locht aici le fáil ar dhaoine aitheantais
Phós an deirfiúr agus d'fhága sí gan pínn gan bonn é
+–
Tá mé fágtha gan siúl an bhealaigh ag an gcois sin
D'fhága sé a chuid móna gan tógáil anuraidh
TUILLEADH (7) ▼
D'fhága tú do chuid pinsean gan tarraingt an tseachtain seo caite — níor tharraing tú é
Ná fág do chuid gruaige i bhfad eile gan baint díot
Ní fhágfadh sé fear sa teach gan bualadh murach gur tugadh iarraidh mhaide dó
Ní fhágfadh sé cloch sa gclaí gan caitheamh anuas murach gur bagraíodh air
D'fhága tú an cíos thar am gan íoc
D'fhága sé an coirce thar am gan baint
D'fhága tú an chois sin rófhada gan a dhul roimpi
+–
"Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur" (seanfhocal) — duine a níos obair dheacair nuair a d'fhéadfadh sé a dhéanamh ar éascaíocht, nó nuair ab fhusa dó rud eicínt eile a bheadh i mbéal a láimhe agus a dhéanfadh cúis chomh maith céanna a dhéanamh. Measaim gurb é an t-údar a bhí leis go saothraíodh pailitéaraí go leor tamhnachaí agus talamh sléibhe tá céad agus céad go leith bliain ó shin. Thugadh na tiarnaí cead dóibh sin a dhéanamh agus ní chuiridís mórán cíosa orthu i dtosach. Déantas na fírinne, thugaidís ugach dóibh a dhul ag saothrú na ndiomalachaí sléibhe ar a gcuid dúicheannaí. Tá go leor seantamhnachaí agus seantalamh bán ar shléibhte fós a saothraíodh ar an gcaoi sin, cé go raibh togha na talúna ar chuideannaí eile den dúiche ag dul chun báin, cheal tionóntaí, nó de bharr cíos róthrom. Ar an dá luath is a mbíodh áitiú réasúnta déanta ag na pailitéaraí ar an sliabh, chuireadh na tiarnaí measadóirí amach agus d'fháisctí cíos agus airgead acraí orthu. Ba mhinic a lascfaidís leo ansin go dtí tamhnaigh eile ní b'fhaide ó láthair le éadan a chur ar an obair aríst
Cén cat mara atá ar an bhfear seo thíos a dhul ag cur an tabhairt sin air fhéin le leasú go barr an bhaile, suas ar seanspíontán fliuch báite, agus neart garrantaí bán de scoth na talúna ansin siar aige. 'Ar ndó sin é: ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur
TUILLEADH (2) ▼
Shílfeá gur mór an díth céille atá air a dhul ag cur anró air fhéin ag baint fheamainne le curach, agus dalladh feamainn dubh — airde crann loinge dhi — thíos ansin thíos aige ar chóngar. Ach ní minic leis an gceann céanna gan an chontráil a dhéanamh. Oibríodh sé leis. Ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur. Sin é a fhearacht aige sin é
Más leat airgead a dhéanamh, breá nach suas ar na portaigh a théas tú agus neart móna a bhaint. Is somhaoiní dhuit í ná na faochain agus ná an carraigín sin. Agus is lú anró í as deireadh na cúise. 'Sé an chaoi a bhfuil sé agatsa: ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur
fág gan in iontrálacha eile (50+)
→
feáin
Beidh sé isteach agat anois gan mórán achair idir chlár is chuinneog. Tá sin chomh siúráilte agus atá an feáin ar an móin. Níor fhága sé an baile seo ariamh gan a theacht ar cuairt anseo
→
fothair
Is deacair dhó féar ná fothair a bheith aige lá is gur fhága sé an garraí sin thuas gan baint nó gur lobh sé ar a chois. Sin é a chleas chuile bhliain: Ag imeacht ag cipiléireacht agus ag biorú claíochaí nuair a bhí aige a ghnaithe a dhéanamh
→
frasaíl
Bhí cuid agus maoin aige ach d'fhága frasaíl a mhná gan bonn bán é. Bhí an croí mór aici. Rómhór a bhí sé.
Tá sé rófhriochanta. Ní fhágfaidh sé aon duine gan cur ina aghaidh. Fear ar bith atá ina cheann posta seisean, níorbh fholáir dó foighid naoimh a bheith aige
+
→
fág ar
Níor fhága sé liobar foilt ná craicinn orm gan stróiceadh.
TUILLEADH (1) ▼
Ní fhágfadh sé foithnín gruaige ar mo cheann gan streachailt dhó (dhe) murach gur baineadh as greim é
+
→
fág
Nach breá nach bhfágfadh sibh le m'anó féin mé, agus gan a bheith ag spochadh liom
TUILLEADH (7) ▼
Dhá gcuimhníodh sé ar an arán a hitheadh, ba bheag a lua aige a dhul tharamsa gan cuireadh a thabhairt dom. Agus a liachtaí lá oibre a thug mé dhó. Ba dona é scaitheamh murach mise. Más thíos a fuair mé é is thuas a d'fhága mé é — bhí a chuid oibre gan déanamh. Rinne mise dhó í
Níor fhága sé sin aon fhear ariamh ar an mbóthar gan marcaíocht a thabhairt dó — dhá scoitheadh sé fear a bheadh ag siúl, thógfadh sé é, ina charr
Cabáil! Cá bhfágfá í. Ní le muintir do mháthar a ghabhfá gan a bheith cabach. Sháraigh siad sin an diabhal le cabáil
Cá bhfágfadh sé é. Duine de bhunú(s) Mhurchadh na Sclaige! Ní fhéadfadh sé gan tóir a bheith aige ar an ól. Bhí sin sa dualgas aige.
Tá an braon ionat cheana féin, agus gan tú as an gcóta cabhlach fós. Mise i mbannaí! Cá bhfágfá é? Ba dual do do chineál an braon a bheith iontu.
D'ionsaigh sé mé, agus gan mé ag cur chuige ná uaidh. Ach cár fhága tú an t-olc, rud atá ann, mo léan? — d'ionsaigh sé mé i ngeall ar a chuid oilc
Ní raibh a dhath air sin nuair a leag mé ansin é inné. Ach cár fhága tú ábhailleacht ghasúir ar ndóigh? Tá an clampar orthu. Ní mian leo gan a dhul ag spochadh le chuile shórt
+
→
fágtha
Tá an dílleachta bocht an-fhágtha anois, gan duine ná deoraí sa teach ach é fhéin. Dheamhan mórán le dhá bhliain déag é cheapfainn
TUILLEADH (1) ▼
Meas tú an bhfuil sé siúd chomh dólom agus atá a chosúlacht? Tá sé an-fhágtha, an-mhaolscríobach ag imeacht. Shílfeá agus a bhfuil d'airgead ag a dheirfiúr go gcuirfeadh sí foireann air agus gan é a bheith sna ceamachaí mar siúd. Ach chreidim nach miste léithe
→
colg
"Tharraingeoidís thríd an tlú gairmid é (an líon) lena ghairmid nó a scoitheadh, nó leis an mbarrach agus an colg a bhaint dhe. 'Sé a mbeadh fágtha ansin, an chois, gan colg ná barrach, agus í an-mhín. Deiridís go mbíodh leigheas pian bhoilg sa mbarrach. Ní bhaistfeadh an sagart fadó gan an bharrach, mar sa gcolg a rugadh Mac Dé" (Sliocht ó Sh. Ó Ch. ag cur síos ar an líon)
'Sé an chaoi a mbeidh sí ar ball, fágtha ansiúd ar an trá thirim, gan Murchadh gan Mánas. Ní hé a mhalrait de chosúlacht atá uirthi agus chomh deacair is atá sé í a shásamh faoi fhear — ní iarrfaidh fear ar bith í as deireadh na cúise.
Chonaic mise féar chomh mín chomh séimhí agus gheofá istigh sa leathbhaile seo ar an bpreabán talúna sin, agus féacha anois go bhfuil sé ina chíb ar éigean. Dhéanfadh talamh ar bith an rud céanna dhá bhfágtaí gan aon chaoi é.
→
cíos
D'fhág an Linnseach an gabháltas aici gan cíos ná cabhlach go brách, de bharr an amhráin a dhéanamh.
→
baile
Dheamhan a gcreidfinn ó bhéal an tsagairt gurb é a rinne é murach go bhfaca mé le mo dhá shúil fhéin é! Anois céard adéarfá le Gaillimh agus gan ann ach baile beag! Ach cá bhfágfadh sé é? Dheamhan lá ariamh nach raibh a dhream luathlámhach (tugtha don ghadaíocht).
→
baing
B'fhurasta a aithinte go scarfadh an balla céanna. Is iomaí cúrsa a d'fhága sé gan oiread agus baing a chur ann.
+
→
bannaí 1
Ach seo bannaí béil daoibh gan focal bréige; Gur fhág mé an chraobh aici ó Mháire Brún (mar sin atá an leathrann chéanna in Abhráin agus Dánta an Reachtabhraigh leis an gCraoibhín Aoibhinn. Ach tugann seanfhondúirí mar údar leis an leathrann roimhráite agamsa go raibh gacha le ceathrú de Mháire Brún i nGaeilge agus i mBéarla agus nach raibh aon Bhéarla ag Raiftearaí le Máirín Stanton a dhéanamh ar an nós céanna).
TUILLEADH (1) ▼
Más scéal rúin é, ná fág i gcleithiúnas bannaí béil é. B'fhearr dhuit gan trácht beag ná mór air, le aon duine, arae an té a shílfeá an chaomhúint fhéin a bheith ann, ní bhíonn.
→
bannaí 2
Ní ar na scoilb a chuireanns sé sna scaireannaí a chuireanns sé na bannaí chor ar bith agus fágfaidh sin an tuí éirithe gan aon achar.
+
→
bealach
Níor fhága mise an baile ariamh gan lón agus costas (gan cuid agus costas) faoi chomhair an bhealaigh.
TUILLEADH (1) ▼
Fuair sé a bhealach fhéin rómhór agus sin é a d'fhága gan smacht gan múineadh é.
Breá nár scaoil tú an craobhmhúirín sin thart agus gan a dhul i gcleithiúnas thú fhéin a fhliuchadh. Diabhal rud a bhuail ariamh thú is measa ná slaghdán samhraidh. Fhóbair gur fhága sé sínte mise anseo an bhliain cheana.
→
críoch
Mura bhfuil mé ag dul amú go mór, is bean í sin a thiocfas (rachas, ghabhfas) ó chrích. Bhí neart le fáil aici, ach níor thapaigh sí a deis. Ag dréim le boic mhóra a bhí sí i gcónaí, agus gan aon aird acub sin uirthi. Anois, tá sí fágtha ar an trá thirim.
Má thagann cuaifeach as calm, níl léamh ar bith uirthi. Báitheadh bád i gConamara, tá blianta beaga ó shin, agus bhí an lá ar áilleacht. Dream a bhí amuigh ag déanamh aeir agus bhuail cuaifeach iad gan aireachtáil agus d'iontaigh sí an bád droim ar ais. Nár ba lúidire an trócaire ar Dhia, dheamhan ar fágadh sa gcomhaireamh ceann acub ach duine.
Má thaobhaíonn tú isteach an teach seo aríst, a speic bhiorach, ní fhágfaidh tú é gan dual na droinne a fháil. Rinne tú do cheart millteanais an oíche faoi dheireadh agus gan a bheith ag iarraidh tuilleadh a dhéanamh anocht.
→
boigréis
Ba chóra dhuit a dhul go bun an angair leis agus gan é a thabhairt dó faoina luach. Ach cár fhága tú an bhoigréis? — dhíol sé an rud a bhí aige saor, dar leis an té a bhí ag caint, mar gheall gur airigh an ceannaitheoir an buille bog ann. Bhí aige leagan ar an gceannaitheoir chomh maith in Éirinn agus a d'fhéad sé agus gan an rud a bhí aige a ligean uaidh ar shladmhargadh.
Dheamhan iontas ar bith a dhéanfainnse gur théigh an coca féir sin. Nár fhága sé ina bhratscair ansin thíos é ar feadh coicíse gan breathnú siar air. Bíodh sé buíoch nuair nár lobh sé ar fad.
Is mairg dhuit nach iad na seanbhreacáin a d'fhága (tú) ort fhéin inniu agus gan a dhul i gcleithiúnas do chuid éadaigh Domhnaigh a mhilleadh.
→
buadán
'Siad na buadáin a d'fhága faoi ráta í. Murach iad, d'imeodh sí gan stró ar bith — dhíolfaí í gan aon anró murach nach raibh aon mheas uirthi i ngeall ar a cuid ros-adharc.
→
ágóid
Má fhágann tú faoin ágóid sin é, beidh sé gan déanamh (gnaithí gan déanamh a bheas ann) — má fhágann tú aici le déanamh é, ní dhéanfaidh sí é.
+
→
ainm
Níor fhága sé mac an pheata ar an mbaile gan ainm a chur air le na póilíos faoina chuid féir a dhó.
TUILLEADH (2) ▼
Níor fhágadar ainm thoir ná thiar gan glaoch (gan tabhairt) ar a chéile.
Bhíodar ag scamhailéireacht, agus níor fhága siad ainm thoir ná thiar gan glaoch ar a chéile — cá'il an t-ainm nár ghlaoigheadar ar a chéile agus iad ag ropaireacht
+
→
airde 1
Ba chóra dhaoibh na bearnaíochaí a ardú agus gan an áit a fhágáil uileag béal in airde mar a d'fhága sibh é.
TUILLEADH (1) ▼
Corrbhean a d'fhágfadh a teach béal in airde mar sin agus gan fhios aici cé a thiocfadh isteach agus í imithe.
Ní fiú trumpa gan teanga thú ag aireachas ar thada. Dúirt mé leat na fataí a thógáil chomh luath agus a d'aireofá ag cnagadh iad, ach ina leaba sin, d'fhága tú ag bruith iad go raibh siad ina mionbhas
→
airigh
Ní aireoidh mé í go dtaga an t-earrach agus gan aon duine agam le fágáil i gcionn na bpáistí — san earrach a thuigfeas mé go mba mhór an leas dom a cúnamh agus bíodh sé agam.
+
→
anam
M'anam ná raibh ag an diabhal, mura dté tú amach in éadan do ghnaithe agus nach bhfágfaidh mé cnáimh in do chorp gan bhriseadh.
TUILLEADH (1) ▼
Ná fág t'anam gan déanamh, pé ar bith cén fhaillí eile a bhainfeas duit.
→
ard 2
Níor fhága sé íseal ná ard gan ionsaí ag lorg mná agus bhí sé chomh maith dhó fanacht ar leic an teallaigh, mar ní phósfadh bean ar bith é.
→
fianaise
Sin í fianaise ghiolla na bréige. Cuirim parúl ort gan ceo ar bith a chreistiúint uaidh sin. Ní fhéadfadh sé mise a fheiceáil ag caint ar an bportach le J. M. arae bhí mise sa mbaile ón bportach shular fhága J. M. an teach aige fhéin le dhul ann.
→
fogha
Níor tháinig aon fhear ariamh dá hiarraidh sin nach raibh fogha is easpa bainte aici as. Bheadh sé rómhór nó róbheag; bheadh claonfhéachaint ann, nó mant, nó bheadh locht eicínt aici air i gcónaí. Bhí a shliocht uirthi: fágadh ansiúd ar a tóin í gan fear ar bith. Tá sí ina cailleachín anois