Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: bualadh

+

→ abair

Cuirfidh mé geall leat nach n-abróidh tú "ábab" gan do dhá chlab a bhualadh faoi chéile

TUILLEADH (3) ▼

D'fhéadfá sin a rá! Is fadó nach bhfaca tú cur chomh buailte an tráth seo bhliain

Is mór adéarfá le duine nach mbeadh aon fhód móna aige féin a dhul ag tabhairt mála as cruach na comharsan, ach iadsan agus a gcuid móna féin buailte orthu

Déarfainn go bhfuil olc dhá bhualadh — ceapaim; ach tá sé an-choitianta mar seo sa modh coinníollach

+

→ dá

Tá an dá leathbhaile seo buailte d'uireasa feamainne

TUILLEADH (1) ▼

Dhún sé a dhá dhorna le mé a bhualadh

+

→ dáil

Tá sé i ndáil le buailte (an Gearmánach) — beagnach. Cuirtear isteach bheith go minic freisin sna ráití seo .i. tá sé i ndáil le bheith buailte; ach measaim thríd is thríd gur minice a fágtar ar lár é

TUILLEADH (1) ▼

Tá sé i ndáil le dhul do mo bhualadh ansin ó mhaidin

→ dáiríre

Thairg sé mé a bhualadh, agus m'anam go raibh sé sách dáiríre faoi freisin

+

→ dairt

Is dona a thaitneodh sé leis féin dairteog a bhualadh ar an leiceann air. Mo choinsias dá mbuailthí, ní i bhfad go mbeadh lig amach mo mhullach ann. Tá a fhios againn go maith cé hé

TUILLEADH (2) ▼

Ní tada an S. a bhualadh. 'Sé is fhearr in Éirinn ceart leor, ach céard í Éirinn? Ní raibh sa troid sin ach caitheamh dairteacha le hais an cheann seo: má théann sé le M.

Is deacair P. a chorraí. D'fhéadfá a bhualadh trasna an smuit agus dheamhan drúcht ná báisteach adéarfadh sé leat, ach tosaí ag gáirí. Ach mo choinsias is dar m'anam, nuair a bhíos sé corraí, nach bhfuil beart ar bith is fhearr ná fanacht uaidh. Níl sa gceann eile ach caitheamh dairteacha ar a ghualainn. Ní ag bagairt a bhíos sé ach ag bualadh. Speirfeadh sé nó sháfadh sé thú ar iontú an tsoip. Is fiú é a sheachaint má bhíonn aon challóid air

→ dalba

Garraí dalba é sin. Bhí sé chomh maith dhuit a dhul amach i lár easca shléibhe agus tosaí dhá saothrú le bualadh faoin ngarraí sin. Théis ar chaith mé de dhúthracht leis dhá leasú, agus dhá shocrú agus dhá thriomú, chinn orm aon bharr slachtmhar a bhaint ariamh dó (de). Bheadh sé fliuch de do sheacht míle buíochas. Tá máithreach an uisce faoi

→ dallamullóg

Chuir siad an dallamullóg críochnaithe air lá is gur fhéad siad an ágóid sin a bhualadh thall air. Ara tá aois chapall na muintire aici siúd, agus má bhí scór punt spré aici ba é a clochneart é. Dheamhan sciúrtóg thairis a bhí aici ar chuma ar bith

→ dallarán 1

Is diachta dhóibh sin a bheith go maith agus na dallaráin de dheartháracha a bhí acu. Tá mé ag ceapadh nár thriomaigh a súile ón lá ar sheas siad ag an scoil go dtí an lá ar fhága siad aríst í, ach ag geonaíl chaoineacháin ar an bhfad sin. Ní raibh aon pheaca faoin domhan ach a mbualadh chor ar bith, arae ní raibh aon neart acu air: ní raibh sé de mheabhair iontu tada a thógáil

→ damáisteach

Is damáisteach an ruaig shlaghdáin í seo. Tá an tír buailte síos

→ dámhaireacht

Bhí sé scaitheamh mór buailte ach chinn orm a thabhairt liom ina dhiaidh sin, arae bhí sé ag dámhaireacht agus ag léimneach san uisce

+

→ dán

Ní raibh sé ariamh ar dhánta na talúna aon chur is fhearr a d'íocfadh duine ná an bheet sin, ach cén mhaith sin nuair nach bhfuil aon talamh ag na daoine lena cur. Tá bláthannaí agus beatha muc agus beithíoch uirthi; ní ídíonn sí an talamh mar a ghníos an chruithneacht; agus dar príosta tá sí ag dul airgead mór. Tiocfaidh an lorry isteach ag an gclaí agat lena hardú uait. 'Sé an scéal é, tá an tír seo buailte ar chuile chaoi ina dhiaidh sin

TUILLEADH (2) ▼

Níl aon mhaith dhuit ag caint. Feiceann tú féin nach bhfuil bualadh an ghráinne eorna ar dhánta na talúna. Cá'il sé. An bhfeiceann tú an spleodar a chuir sé (poitín) sa seanduine sin thiar: nuair a bhí aige a bheith ag cur brat na scaball (taiséadaigh) faoi réir dhó féin, gur bhuail sé amach ag iarraidh mná. Céard eile atá in ann é sin a dhéanamh fiafraím díot

Níl i ndán Sasana a bhualadh a mhic ó. Tá bua eicínt aici ó Dhia — nó ón Diabhal!

+

→ dána

Deir tú leis an ainle bhradach sin a thosaigh ag athléamh orm. Anois an bhfuil biseach agat? Nuair a chuaigh mé dhá bhualadh, 'sé an chaoi ar neartaigh sé ar a mhaidí. Sin é an malrach atá dána. Dúirt mise go bhfágfainn é go dteagtása agus cead agat do rogha rud a dhéanamh leis. Ná ceil an tslat air anois. Rófhada a chosain mise é

TUILLEADH (1) ▼

Nach furasta leat fear a bhualadh! An raibh tú ag ceapadh go gcuirfinnse mí-aighneas ar Sh. 'Sé an chaoi a bhfuil sé agamsa: an té nach bhfuil mór ná láidir ná bíodh sé dána ná drochmhúinte

→ danra

Séard a bhí agat a dhéanamh, má tá rún agat bualadh faoin riasc siúd, na cliamhaineachaí móra atá ansin thiar agat a thabhairt aniar go ceann seachtaine agus neart mairteola a thabhairt dóibh. Tá an talamh siúd chomh danra agus nach gcuirfidh duine ar bith é ach fir urrúnta a bhfuil smior iontu. Maidir le duine dona mar thusa a dhul ag plé leis, is beag é t'fhoghail air

→ daoire

Níl aon daoire (daoireacht, daoirse, daoirseacht) sna muca anois. Tá siad an-bhuailte le gairid

+

→ daol

Má airíonn tú an daol — an t-ardú — do do bhualadh, níl agat a dhéanamh ach bualadh fút ar bhall na háite go gcuire tú díot é

TUILLEADH (2) ▼

Cén chaoi a bhfuair sé an daol sin? Bualadh soir maolabhrach go dtí tigh Th. agus fanacht ann ó bhí sé an dó a chlog go dtí an trí ar maidin. A Dhia dhá tharrtháil muis! Tá mé ag ceapadh go raibh nóta (nóta puint) sách sportha aige shula tháinig sé abhaile. Rath a cheirde air muis! Múisiam mór eicínt a cuireadh air sa mbaile le go dtug sé an tuairt sin air féin.

Bhí daolanna ag teacht ann a dhul agus D. a bhualadh, ach chuir sé stuaim ar an bhfoighid ina dhiaidh sin

→ daor 1

Ba daor a chuaigh an bualadh air, ach diabhal a ngabhfainn i mbannaí nach ndéanfadh sé aríst é dá dteagadh sé ar a dheis. 'Sé a bheadh deas air déarfainn

→ daoradh

Tá boc thar cionn aige, ach mar sin féin, is corruair a theagas sé abhaile glanoscartha ón daoradh bualadh. Tá sé rófhaiteach, agus iad seo eile ró-imeartha

→ daorbhasctha

Deir siad nach bhfuil an pataire beag sin ag T. Sh. daorbhasctha chor ar bith ag an scoil. Tá a bhfuil ina chlass buailte amach aige. Dheamhan a fhios agam cé uaidh a dtug sé é muis, arae leithide an athar de dhallarán níor sheas istigh ariamh i scoil. Agamsa atá a fhios sin. Bhíodh an bheirt againn le hais a chéile, agus nuair nach ag gárthaíl a bhíodh sé, bhíodh sé ag diúgaireacht. Sílim nach (nár) thriomaigh a shúile ón lá a ndeachaigh sé isteach sa scoil go dtí an lá ar fhága sé í

→ dathúil

Is dathúil liom í le bualadh fúithi déarfá

→ de

Buaileadh é ab ea! Muise dheamhan bualadh ná cuid de bhualadh

+

→ deacair 2

Is deacair gan é a bhualadh

TUILLEADH (1) ▼

Céard a bhéarfadh an áit sin deacair? Ar ndóigh níl cloch bhuailte an iarainn ann!

+

→ deachma

Níl na ceanna cruacháin ná na malraigh Cháit sin le n-ithe chor ar bith. Má bhuaileann siad go deo an duán agat, caith ag an deachma iad. A mhalrait níl le déanamh leo. Nach cloigeann ar fad é an ceann cruacháin. Bhí mé lá i mbliana ansin thíos ar an starráinín, agus bhí siad do mo bhualadh chomh tréan in Éirinn agus a bhí mé dhá gcaitheamh i bhfarraige. Ach dhá mbeinn ann go dtiteadh déidín agam, ní bhfaighinn priocadh ó thada eile. Ghliondáil mé suas mo dhorú faoi dheireadh le cantal, agus aníos liom. Ná bac thusa le lá ar bith a mbeidh bualadh ar a leithidí sin. Tá tú réidh le iasc an lá sin

TUILLEADH (3) ▼

Féadfaidh sibh an ghrifisc bheag sin soir i mB. L. a thabhairt don deachma. Ar ndóigh ní in ann ball a bhualadh atá siad sin. Tá muis. Bhuailfeadh imreoir maith a bheadh ar an bpáirc ar rugadh ariamh acu. Is feasach domsa go maith céard é a ngníomh sin. Nach mbínn ag traíáil a n-aithreachaí fadó, nuair a bhíodh muid dallta anseo thoir. Bhuailinn a raibh istigh ar thrí bhaile acu; agus mé ar mo chromada. Is minic a bhuail. Ach bheadh neart glaomaireachta acu nuair nach n-aireoidís aon fhear maith ann … Siúd é anois a ndéanfainnse leo — a dtabhairt don dul amú. Ní fhónfaidís do thada eile

Tá an scéal sin Mac Rí na nDeachman ag S. Ó. B. Bhí sé dhá inseacht an oíche cheana thíos tigh na S. ach thosaigh P. ag sáraíocht air sula raibh mórán bail aige air, agus i ndar liom féin, gur mó an rún a bhí acu as a dheireadh a dhul ag bualadh cnigíní ar a chéile. Níl cuibhiúlacht ar bith in P. má bhíonn duine ar bith ann a mbeith a fhios aige dadaí, bíonn sé ar an mbrúisciúlacht sin. Measann sé gurb aige féin atá gach údar. Más leat an scéal a chloisteáil buail soir ag an teach ag S. féin, agus inseoidh sé duit é

Duine sa gcéad a dheirfiúr ó, a chuirfeas an saol thairis gan corrphoc eicínt dhá bhualadh. Caitear deachma na sláinte a íoc. Bíodh muid buíoch má éiríonn sé linn chomh réidh sin. Feiceann muid fir luatha láidre scolbánta ar na maidí chuile lá sa tseachtain. Nach bhfuil a fhios agatsa ansin go bhfuil sé mór ag seanchuaillí mar muide, a bhfuil leathchois linn istigh san uaigh cheana, a bheith ag casaoid

→ deachmaíocht

Níl deachmaíocht ar bith an t-arbhar a bhualadh leis an engine. Ní ghabhfaidh oiread agus an gráinne fhéin dó amú

+

→ dealg

Bhí gearrbhodach ag L. Sh. Ph. Níorbh fhéidir a choinneáil istigh, ach ag bóithreoireacht ó oíche go maidin. Bhuail sé agus mharaigh sé é, agus thug sé chuile dhíol air go minic. Chodlaíodh sé sa gcró leath na n-oícheanta an áit a gcuireadh an t-athair an glas ar an doras. Bhí bó aige le aghaidh lao an oíche seo agus b'éigean dó fanacht ina shuí dhá cionn. Tháinig an mac domhain san oíche. Ní bhíodh an t-athair ag cur araoide ar bith an uair seo air — bhí sé sáraithe aige agus gan maith dhó ann. Dar fiagaí dúirt sé an oíche seo leis gan drochmhúineadh ar bith: 'is fhearr leat ag bóithreoireacht agus ar do chuid drabhláis,' adeir sé, 'ná a theacht isteach in am, agus aire a thabhairt don bhó, i leaba t'athair bocht a bheith caillte anseo dhá cionn.' Níor dhúirt an stócach tada ach bualadh siar a chodladh. Chuaigh an t-athair a chodladh as sin go maidin. Nuair a d'éirigh siad ar maidin, ní raibh an gearrbhodach sa teach, ná ar an mbaile. Cuireadh tuairisc, ach ní raibh fáil in áit ar bith air. D'fhan mar sin go bhfaca siad suim aimsire agus gan tuairisc ná fairnéis air, ar an bhfad sin. Sin é an uair a scríobh sé as Meiriceá agus chuir sé céad punt abhaile ar aon láimh amháin. Bhí an-tsaothrú dhó ar an railway. 'Sé an focailín sin adúirt a athair a spadhar é, i gcruthúnas duit nach bhfuil lot ar bith nach mbeadh dealg chomh dona leis

TUILLEADH (2) ▼

Níl aon lá san aer nach bhfuil na cosa buailte suas acu le deilgne. Bíonn muid ag iarraidh orthu na bróga a choinneáil orthu, ach níl aon mhaith acu ann ina dhiaidh sin go ngreada siad sna boinn. Tá a shliocht orthu

Ón tráthnóna ar leag muid a chuid claíochaí, bhí a dhealg sáite aige ionamsa uaidh sin amach. Chreid sé i gcónaí gur mise an ceann feadhain a bhí ann. Ar ndóigh ní raibh sé ag dul i bhfad amú ach oiread. D'íoc mé ann ag an scoil. Uair ar bith a bhfuair sé deis ar bith orm, 'sé nár lig ar cairde é, ach broicneáil bhuailte a thabhairt dom féin. Bhí an cat mara críochnaithe orainn freisin agus a dhul ag cur araoide ar bith ar a chuid claíochaí …

→ deamhan 1

Dheamhan buailte fós dó — dheamhan a bhfuil buailte fós dó

+

→ déan 1

Hé brí cén chaoi a ngabhfaidh sé, ní dhéanfaidh mé a bhualadh ar chaoi ar bith

TUILLEADH (3) ▼

Rinneadh a bhualadh isteach faoin mballa, agus dhá fhiacail a bhaint as

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach siúl anonn aige agus a bhualadh

Leis an bhfírinne ghlan a dhéanamh, chonaic mé dhá bhualadh é

→ déan i

Má cheapann tú go bhfuil agat a bhualadh, déan ann. An té a thabharfas cúnamh dhuit, ní i bhfad uait atá sé

+

→ déan le

Ba dual athar dó a bheith ar an sceaimhínteacht sin. Ar chuala tú faoin oíche ar tháinig an triúr acu anoir ón S. agus iad buailte ag duine eicínt. Bhuail aon fhear amháin an triúr dearthár. Ag teacht aníos in ucht Chnocán na gC., agus fios acu nach raibh duine ar bith ann le aon tréas a chur orthu, sheas siad suas i lár an bhóthair. 'Séard a bhí le déanamh leis,' adeir T., 'cor a chur ina mhuineál.' 'Agus an fíonnach a bhaint de phlaic a thóna le cic,' adeir L. 'Agus scian a chur ann idir boilg is barreasnacha,' adeir M. 'Agus summons a thabhairt air ina dhiaidh sin.' Ba in iad an triúr bullies agat. Is suarach an t-ionadh go mbeadh mac duine acu ag imeacht as a chranna cumhachta scaití

TUILLEADH (1) ▼

Ní leagfainn láimh ar Ph., hé brí céard a dhéanfainn le T. a bhualadh

→ deannach

Ní fheicfeá tada ar an mbóthar feadh t'amhairc ach deannach. Bhí sé ag éirí ina cheathannaí nuair a thiocfadh mótar ar bith. Dhallfadh sé thú agus mhillfeadh sé do chuid éadaigh. Na bóithrí sin a gcónaíonn an t-uisce orthu agus a bhíos faoi dhraoib ar feadh an gheimhridh, bíonn siad faoi dheannach mar sin i gcaitheamh an tsamhraidh. Níl na bóithrí steamrolláilte mar sin chor ar bith mura mbeidh bualadh mór orthu go díreach

→ deannachtach

Má théann sé do do bhualadh tabharfaidh sé liúradh deannachtach duit agus ní mór liomsa duit. Breá nach ligeann tú de do chuid spochadh leis. Ní bheifeá beo gan a bheith ag spochadh le duine eicínt

→ dearg 1

Dhá mionnaíodh J. go bhfaca sé ag bualadh an bhuille é, thabharfaí faoi dearg é, ach níor mhionnaigh.

→ dearmad 1

Shíl sé Seán a bhualadh, ach mise a bhuail sé i ndearmad

→ deasaigh

Dheasaigh sé isteach liom, agus shílfeá gur mó dhá fhonn a bhí air mé a bhualadh

→ deatach

Tá triúr acu ag baint deatach as coirce thíos sa gcró. Sin iad na buachaillí agat nach mbeidh i gcleithiúnas meaisín ar bith, ach a bhuailfeas a gcuid coirce féin go gaelach mar a rinne na daoine ariamh é. Ach tá an iomarca den spreallaireacht anois ar thuilleadh le dornán a thógáil ina láimh agus bualadh na cloiche a thabhairt air. Chuile shórt dhá chur ar éascaíocht ar an saol seo. Sea i nDomhnach!

→ deidearún

Cén sórt deidearún de mhac é siúd aige. Chonaic mé ag teacht aníos an lá cheana é agus bord na gcléibh de mheaingeals aige ar an asal. Bhí leatromadh i gceann de na cléibh. 'Cuir cloch sa gcliabh sin,' arsa mise, 'nó iontóidh an t-ualach.' Diabhal cur, ach a chloigeann a bhualadh sa talamh. Is gearr gur iontaigh an t-ualach. 'Cuir suas anois é,' arsa mise, 'más breá leat'

→ déidín

Is diabhaltaí nach dtitfeadh déidín ag lucht na bocsála sin agus na hiarrantaí dalba a fhaigheas siad ar na géill. Chonaic mise fear dhá bhualadh i Sasana, agus dar brí an leabhair duit, thiocfadh sí thrí ghiall chruaiche. Shín sé ar shlatrachaí a dhroma é agus shílfeá dheamhan a bhéal a bhí sé i riocht a oscal. 'Tá do phosóid agat a bhuachaill,' adeirimse liom féin, 'Mura bhfuil déidín tite agatsa, ní chreidfidh mise go deo go raibh sé tite ag C. nuair a bhuail asal an tincéara é'

→ deifir

Murach gur chuir mé deifir leo, ní bheadh an teach déanta go ceann bliana fós acu. Is cuma sa diabhal leo sin é ach cupla cúrsa a bhualadh air agus é a fhágáil ansin

+

→ deil 1

Is cuma sa mí-ádh céard atá sé in ann a dhéanamh. Dhá ndéanadh sé chuile shórt ón deil amach, níl a cheird aige. Breathnaigh air sin! Ar ndóigh níl déanta dhó (dhe). Dhéanfainn féin chomh maith é, ach leisce bualadh faoi

TUILLEADH (1) ▼

Tá an bord sin ar deil anois ach scaird phaint a bhualadh air. Ní fhéadaimse níos mó a dhéanamh leis ar aon nós. Chugat nóiméad go mbailí mé an oirnis seo!

→ deimhin

Go deimhin bhuail! Chonaic mé é dhá bhualadh

→ déirce

Nuair a thosós an saol ag dul in aghaidh duine mar sin, agus an díleá ag bualadh a mbeidh aige, b'fhearr dhó mála na déirce a fháscadh aniar ar a dhroim agus a dhul ag iarraidh a chodach ó theach go teach. Is mó a bheadh dhá bharr aige faoi dheireadh thiar thall

→ deireadh 1

Thug sí a deireadh dom agus shíl sí mé a bhualadh de chic

→ deireadh 2

Tá na cosa deiridh buailte suas aici

→ deireanach

Sílim go bhfuil neart feaigs le fáil aríst ar na saoltaí deireanacha. Bhí an áit an-bhuailte ina dtaobh tá mí ó shin

+

→ deis

Tá deis mhaith ar an bhfeamainn dearg ansiúd aige agus é buailte ar an gcladach. Má tá féin, dar príosta ní leis a éiríos sí i gcónaí

TUILLEADH (9) ▼

Sin é an deis bhuailte. Breathnaigh air. Duine ar bith a gheobhadh iarraidh dhó sin i mullach a chinn bhí a chnaipe déanta. Seas iarraidh dhom mura gcreideann tú mé!

Is diabhaltaí an deis atá air in éadan chuile dhuine. Is fear é atá in áirid a bhuailte muis. Diabhal bréag nach bhfuil. Éistfear leis scaitheamh, ach smutfaidh duine eicínt as a dheireadh é. Má smutann féin, dheamhan leath an chirt a dhéanfas sé leis

Is beag an deis a theastódh ón teach sin chor ar bith nuair a bheadh sé ina theach bhreá. Feictear dhom gur mór an díth céille atá air bualadh faoi theach nua a dhéanamh agus teach chomh breá sin aige cheana

Is diabhaltaí an báireoir é, agus an chóir a dteagann an liathróid chuige, caitheann sé an poc a bhualadh in aghaidh deise chuile uair. Tá trí chúl amuigh aige anois dhá bualadh in aghaidh deise. Dhá bhfaigheadh sé ar a dheis í, níl a fhios cén gníomh atá ann. Dhéanfadh sé cat agus dhá rioball. 'Sé atá deas air!

Iontaigh ar an taobh eile agus beidh do bhuille ar do dheis agat. Tá tú ag bualadh anois in aghaidh deise, agus do do chloí féin

Diabhal mórán a d'fheicfeá iad ag bualadh deise sa ruta seo anois. Ní bhíodh Domhnach ná dálach fadó nach í a bhíodh uileag thíos ansin thíos ar an mbóthar, ach ní fhaca mé ann anois í le na cianta. 'Sé an áit a mbíodh an daoradh bualadh againn, ar an leic sin ó thuaidh de bhóthar, ar aghaidh gheata Mh.

Téadh muid ag bualadh deise. Gheobhaidh muid an-spraoi air

Fan thusa ar an daoradh bualadh le deis a thabhairt dúinne

Níl sé in ann deis a bhualadh achar ar bith. Ní raibh aon duine ar an daoradh reatha aon uair dhár bhuail sé í ó mhaidin. Tá muid cuibhrithe ar an daoradh clis ó mhaidin

→ deiseal

Deiseal riu! Is ort atá an tsrófairt. Is geall le duine thú a chaithfeadh snaoisín. M'anam ag Dia go bhfuil sé do mo bhualadh féin anois agus gan duine ar bith le deiseal a rá liom

→ deisigh

Nach bhfuil scair eangaí ansin agatsa? Cuir le suain í agus deisigh amach í. Tá báire éisc ar ghob an Bh. Feicfidh tú bualadh ar iasc glas, má sheasann an aimsir seo

→ deoch 1

Tá an baile seo buailte ar fad. Níl deoch bó ná gamhain ann ó Lá Bealtaine amach

→ deoin

Mura mbeidh iasc aige, ní dhá dheoin é. Ní ligeann sé lá ar bith thairis gan a dhul ar meath. Ach níl aon bhualadh a rath orthu chreidim

→ deoir

Caitheann sí an lá ag bualadh a huchta agus deora aithrí léithe más fíor di féin, ach sin í an t-uisce faoi thalamh. Is breá uaithi geábh cúlchainte a dhéanamh má chastar léithe an té a éistfeas léithe taobh amuigh

→ deolcachán

Cuirtear amach ag an scoil anois iad agus gan iad ach ina ndeolcacháin. Roimhe seo, bhídís suas ina bhfir óga agus ina mná óga sul má théidís ann. Ach d'fhanaidís ann dá réir — go mbídís in ann an máistir a bhualadh

→ deoraí

Ní fheicfeá deoraí ar an mbóthar sin de shiúl oíche. Is beag an bualadh atá chor ar bith air. Tháinig mé cheana ó Gh. go S. Fh. taca an naoi a chlog san oíche, agus níor casadh an deoraí dhom ar an bhfad sin. Is caillte an bóthar é

+

→ dia 1

Chí Dia go bhfaca mé dhá bhualadh é

TUILLEADH (1) ▼

Dia linn! Shílfeá go bhfuil an slaghdán do do bhualadh

→ diabhal 2

Má tá sé buailte anois muise, tuilleadh diabhail aige. Is fada dhá thuaradh sin dó féin é

+

→ diachta

Is diachta ghéar nár fhága sibh an seanbhosca ceoil sin san áit a bhfuair sibh é. Dá mba rud ar fónamh é, ní bheadh sí leath chomh spleodrach dá thabhairt daoibh. Dúnaigí suas anois é, nó dar brí an leabhair, déanfaidh mise rud leis: a bhualadh amuigh ansin in aghaidh an chlaí agus ciseach a dhéanamh dó (dhe) sa lusarnach ina dhiaidh sin

TUILLEADH (1) ▼

Ba diachta dó nár fhan sa mbaile. Is fada siar a thug a chosa é. Cár fhága tú an cunórtas ar ndóigh! M'anam féin muise dá mbeadh seisean buailte síos — nár lige Dia an fear bocht! — gur fada go gcuimhneodh J. Mh. a theacht aniar do shiúl a chos ag breathnú air. Tá baol beag air go deimhin

+

→ diaidh

Aithním go maith air go mbeidh sé ag dul i ndiaidh a leataoibh mar siúd nó go dté sé isteach doras Ph. Sin í an chluanaíocht atá air. Ag iarraidh sciorradh isteach i ngan fhios mar dhóigh dhe. Nár chuibhiúla dhó go fada bualadh isteach agus a phionta a ól ná a bheith ar an aisiléireacht bheag sin

TUILLEADH (2) ▼

Ní bheinn i ndiaidh buille nó dhó air ach mé féin dhá dtabhairt dó. Ach dhá dtugadh duine eicínt eile dhó iad bheadh an duine sin do mo chur as mo shásamh. Níor mhór dom fhéin an bualadh a dhéanamh go mbeadh só ceart agam air

D'éirigh áit mhaith leis, agus níl mé ina dhiaidh air. Tá sé fhéin go maith. Dheamhan a bhualadh ann

→ Diarmaid

Dheamhan a bualadh sin de bhean a gheobhadh sé dhá ndéanadh Dia Diarmaid dó. Feicfidh tú go bhfillfidh sé ar cheann gan chíoradh fós

+

→ díbheirgeach

Duine an-díbheirgeach é. Bhí mé lá anseo ag an doras ag dul amach le cuid an chapaill agus cé a thiocfadh aniar an bóthar chugam ag spaisteoireacht nach é (ach é). Ní raibh a dhul ar m'aghaidh ná ar gcúl agam. Bhí mé i ngreim. 'Ní théann tusa ag an aifreann a Ph.,' arsa seisean. 'Ní théim le gairid a Athair S.,' arsa mise. 'Ní airím ar fónamh. Tá mé buailte suas as na cosa ar fad.' 'Níl aon bhualadh suas ort le do chuid oibre,' arsa seisean go beo drochmhúinte. 'Is beag a bhéarfadh orm snaidhm den mhaide seo' — bhí maide láimhe aige — 'a thabhairt ar na huillinneachaí dhuit agus bheifeá buailte suas as na lámha chomh maith le na cosa ansin.' M'anam gur dhúirt, agus go ndéanfadh. Bíodh chuile dhuine ar a shon féin air siúd. 'Sé an sagart is doghrainní agus is díbheirgí é dhá bhfaca mise le mo linn féin ar chaoi ar bith

TUILLEADH (1) ▼

Tá an ceann céanna sách díbheirgeach má fhaigheann sé an dóigh. Ní fhaca tú é an lá a raibh sé ag dul i ngeallta sa gcladach anuraidh. Sin é é. Ní thógfá a pháirt aríst go deo dhá bhfeictheá … Údar ar bith ach gur bhuail daol eicínt é agus gur tháinig sé anoir dhá roinn féin agus gur ionsaigh sé M. B. Dúirt sé leis go raibh sé ag baint na feamainne thar teorainn. Dúirt M. B. nach raibh, agus 'speáin sé an teorainn dó. Dúirt seisean nárbh í, ach is gearr an tsáraíocht a bhí ann nuair a thairg sé M. B. a bhualadh leis an gcorrán a bhí aige ag baint na feamainne. Thairg mo choinsias, agus thug sé obainn ar a dhéanamh freisin, ach casadh ailleog i láimh M. B. 'Má theagann tú níos gaire don teorainn,' adeir sé, 'ná atá tú, cuirfidh mise í seo báiteach in do bhaithis. Tháinig an bhean anoir ansin agus chlaon sé. Nach raibh sin anois sách díbheirgeach

+

→ díle 1

Tá a fhios agat go maith go mba deannachtach an ráig í agus go raibh mé ag breathnú amach ar an turlach siúd agus na gasúir ag bualadh báire ann ar maidin. Tráthnóna tháinig muintir Ch. anall thar an abhainn go dtí béal an dorais sa teach a raibh mé i mbád. Shíl mé go dtiocfadh an Díle thar an Domhan bhí sé chomh dona … Síleann tú gur ag cumadh atá mé. Dar mo choinsias muis, ní hea. Sin í lomchlár na fírinne duit, chomh maith agus dhá gcloistheá amach ó bhéal an tsagairt é. Fiafraigh de J. Mc G. é an chéad uair eile a thiocfas sé ar cuairt

TUILLEADH (1) ▼

Má ghníonn sé díle bháistí anocht, agus tá sé féin agus a chosúlacht in aghaidh a chéile nó déanfaidh, beidh an ghlaicín fhéir sin ina chiseach. Nach bhfuil sé chomh maith dhúinn é a bhualadh ar a chéile. Ní bheidh muid ala an chloig leis, má tá sé deireanach orainn féin

→ díobháil

Níor fhéad mé an t-arbhar a bhualadh inniu díobháil cúnta

→ diocach

Má bhí sí ina bean bhreá tamall, níl sí amhlaidh anois. Tá sí ag imeacht ina diocachín agus a dhá ceann buailte ar a chéile. Is mór atá an aois in ann a dhéanamh

→ díocas

Tháinig díocas troda air. D'fheicfeá é ag fáscadh na ndornaí síos lena thaobh agus é dhá shníomh féin. Dhá bhfaigheadh sé an té a dhéanfadh leis é, bheadh bualadh ann ar chuma ar bith — agus b'fhéidir marú

→ diogáil

Bhí sé ag brath ar bhualadh faoi bhaintreach óg atá thoir i mB. agus í chomh giogáilte amach agus a bheadh eireoig ar a céad uibh. Chonaic sé lá i nG. í, agus chaith sé leathuair ag breathnú uirthi. Bhíomar thiar ag ól deoch tigh Mh. Ph. tráthnóna; 'céard adéarfá leis an mbaintrigh,' adeirimse. 'M'anam go sílim go bhfillfidh mé ar cheann gan chíoradh,' adeir sé. Chuir an bhaintreach scáth air

bualadh (100+)