Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: claí

→ dádach

Ná bac lena choinneáil cuibhrithe. Ní choinneodh na Fiannta Éireann cuibhrithe é (asal). Tá seandádach ansin thíos ag mac J.: seanbheas nár tháinig aon eachmairt uirthi le deich mbliana, agus níl neart aige a feiceáil ina dhiaidh sin, nach ngabhfaidh sé ar chaitheamh an chlaí. Gheobhaidh sé cró. Sin é a cheansós é

→ dairt

B'uafás iad na dairteacha a bhí ag dul amach thar an mullach agam. B'éigean dom imeacht ar mo chromada istigh faoin gclaí gur bhailigh mé suas an Ch. nó scuchaidís an cloigeann dom (díom). Chuile eallach i mbaile ach na diabhlánaigh sin. Tá marú duine orthu

→ dallarán 1

Dhá dtugtá saibhreas Sheoirse dhom, ní dhéanfainn mo bhealach anois ón mbóthar go dtí an teach, mura mbeinn ag sméarthacht le claí. Níl cailleadh ar bith sa ló orm, ach is dallarán mé de shiúl oíche

+

→ dán

Ní raibh sé ariamh ar dhánta na talúna aon chur is fhearr a d'íocfadh duine ná an bheet sin, ach cén mhaith sin nuair nach bhfuil aon talamh ag na daoine lena cur. Tá bláthannaí agus beatha muc agus beithíoch uirthi; ní ídíonn sí an talamh mar a ghníos an chruithneacht; agus dar príosta tá sí ag dul airgead mór. Tiocfaidh an lorry isteach ag an gclaí agat lena hardú uait. 'Sé an scéal é, tá an tír seo buailte ar chuile chaoi ina dhiaidh sin

TUILLEADH (1) ▼

'Sé an chaoi a bhfuil an scéal sin má éiríonn rud duit le do chiontsiocair nó le do chionfaillí féin, ní raibh ann ach go raibh sé i ndán duit. Sin caint ar sraith adéarfainnse. Chonaic mé lao le T. Mh. anseo thuas dhá chailleadh le buinneach anuraidh. Ón lá ar bhuail sí é, go dtí an lá ar thug sí léithe é, dheamhan thiomanta purgóid ná buidéal a thug an fear sin don lao sin, ná go fiú is a chur ar mhalrait féir ní dhéanfadh sé. Bhí mé féin agus é féin ansin thuas chois an chlaí ag breathnú air ag fáil bháis. 'Ní raibh aon dán éirí dhó,' adeir sé. 'Séard a bhí le déanamh leat,' adeirimse, 'chúig bhliana príosúin a dhul ort'

+

→ de

Thit sé den chlaí

TUILLEADH (4) ▼

Titim de chlaí a ghortaigh é

Ní dheachaigh mé taobh ó thuaidh de chlaí chor ar bith

Chaith sé an claí de rite reathach

De mhí-ádh a leag sé an claí: ag iarraidh an dá theach seo thuas a chur in árachaigh a chéile

+

→ deachma

Is fadó fiannach an lá ó bhí na deachmaí sin ann. Ní hé an ministéara a chruinníodh chor ar bith iad, ach bhí proictéara aige a théadh thart. Chuala mé an tseanmhuintir ag rá go mbíodh conacra acu thíos i mB. an Ch. agus go bhfágaidís na hiomrachaí ansin gan baint go dtigeadh sé féin agus go mbaineadh sé iad. Gach deichiú hiomaire a d'fhágaidís aige. Déantaí an cleas céanna le na stucaí coirce: stuca as chaon deich stuca a fhágáil gan tarlú, nó go dtugadh an proictéara leis é. Ba in é dualgas an mhinistéara. Bhí na daoine in ainm is an teampall gallda a chothú freisin. Thigeadh na sagairt ansin, agus chaithfidís a ndualgas féin a fháil: coirce freisin. Sin é an uair a raibh an chreachadh ann. Chuile dhuine agus a bhuille féin ar an duine bocht. Ba doiligh dhó é a sheasamh eatarthu … Ní raibh cur in aghaidh dualgas an tsagairt chor ar bith, ach chloisinn na seandaoine ag rá go mbídís ag blaoch i dtóin an phroictéara nuair a thigeadh sé i gcoinne an deachma, nó dhá dhalladh le scrathachaí ó chúl an chlaí. Bheadh rud ar a shon agat dá mbeirtí ort. Chuirfí isteach thú (sa bpríosún). Ach ní raibh baol orthu siúd go raibh siad chomh hadhartha agus go mbéarfaí orthu. Measaim go mbíodh an ministéara féin ann scaití, mar chuala mé P. N. ag rá nuair a bhí siad ina bputaí, go gcuirtí suas leo a dhul isteach ar chúla an chlaí ag fuagairt i ndiaidh an mhinistéara: "a mhinistéirín cár fhága tú do bhean?" Deir siad gur sagart a d'iontaigh, a bhí sa ministéara a bhí anseo … (Cuntas faoi na deachmaí sa gceantar sin ó Sheán Ó Beáin, Páirc Gharbh, An Carn Mór, Baile Chláir)

TUILLEADH (3) ▼

Tabharfaidh sí an lao siúd atá aici don deachma. Níl aon bhiseach faoi. Tá sé ina ghoróir ansiúd le claí agus má bheireann oíche sheaca air, beidh sé ina spéice ar maidin. Shílfeá go mbeadh smais eicínt air thairis siúd. An-údair uileag a tháinig ón tarbh sin. Ach sin é an tógáil a fuair an díthreabhach bocht. Níor thóg sí aon lao ariamh, ach iad ag imeacht ina mbás ar sliobarna mar siúd

Bhfaca tú an searrachín crón atá aige. Níl ann ach na cheithre eite anois. Dhá mbronntaí ort é, ní leagfá bearna i gclaí lena ligean isteach in do gharraí. Meas tú beo céard atá air. Tugadh sé é siúd don deachma ar chuma ar bith. Maidir le go mbeidh aon cheo dá bharr aige, ní bheidh

Tá cheithre pholl (fataí) clúdaithe aige agus glac eile le claí. Meas tú an fataí síl iad siúd le claí, nó an brath ar a dtabhairt don deachma atá sé. Ar ndóigh mo léan ní hea. Is beag an néal atá air siúd. Cat bradach a gheobhadh brabach air, murar athraigh sé ó anuraidh, ó d'fhéach sé le banbh fireann a chur ormsa, mar dhóigh dhe go mba ceann baineann é

→ déan 1

Bhí sé ag déanamh cliúsaíochta eicínt léithe thíos chois an chlaí

→ deannóid

Thit deannóidín shúí ar an bpáipéar chomh uain is a bhí sé dhá léamh agus dhá bhfeictheá é ag breathnú air! Chuir sé séideog faoi ansin, ach dheamhan maith a bhí ann. Tharraing sé amach lann safety ansin — ceann a bhí síos an-domhain ina phóca — agus seó páipéir timpeall uirthi. Dhá bhfeictheá chomh deas agus a chuir sé corr na lainne faoin deannóidín shúí, agus chuaigh sé amach ansin gur chuimil sé ar an gclaí í. Tá sé chomh pointeáilte le cat a bheadh dhá bhearradh féin. Cuireann salachar ar bith úis air

→ deara

Thug sí faoi deara é ar chúla an chlaí. Ní chorródh an chuileoig i ngan fhios di siúd. Tá sí chomh meabhrach lena bhfaca tú go hiomaí

→ dearc

Tá an-dearcadh isteach thar claí ag an mbideach seo, mar adeir fear Árann. Má fhaigheann sí blas na háite sin, do cheann fine ní choinneoidh as í. Tá an-fhéar anois ann

→ deas 1

Is deas tógtha atá an claí sin aige

→ deatach

Ní dhearna siad faice ó mhaidin inniu ach istigh i lúbainn an chlaí ag ligean deataí le gaoith. Sin iad an chuingir agat.

+

→ deireadh 1

Chuir sé deireadh an lorry sa gclaí

TUILLEADH (3) ▼

Sin é an deireadh a bheas aige faoi dheireadh muis: é a fháil básaithe chois an chlaí maidin eicínt. Deireadh seanghearrán bán nó seanmháistir scoile adeir siad

É a chailleadh chois an chlaí: ní bheidh de dheireadh aige ach é. Tá Dia ina fhabhar nár cailleadh cheana é

Rinne sibh an claí faoi dheireadh, théis chomh fada agus a bhí sibh ag caint air

→ dia 2

Lá sa gclaí é anois. Níor thriomaigh sé ariamh dhá dtosaíodh tús Aoine

→ diachta

Is diachta ghéar nár fhága sibh an seanbhosca ceoil sin san áit a bhfuair sibh é. Dá mba rud ar fónamh é, ní bheadh sí leath chomh spleodrach dá thabhairt daoibh. Dúnaigí suas anois é, nó dar brí an leabhair, déanfaidh mise rud leis: a bhualadh amuigh ansin in aghaidh an chlaí agus ciseach a dhéanamh dó (dhe) sa lusarnach ina dhiaidh sin

+

→ diaidh

Tá scór braillíní i ndiaidh a chéile amuigh ar an gclaí aici.

TUILLEADH (4) ▼

Níor chónaigh sí ag dul i ndiaidh a tónach gur leag sí brúisc den chlaí. Amach léithe ansin agus as go brách léithe sna feire glinnte. Ní fhaca tusa siúl faoi rud ar bith ariamh mar a bhí fúithi. Shíl mé nach mbeadh a tuairisc in Éirinn ná in Árainn tráthnóna

Caitheadh i ndiaidh a mhullaigh den bhicycle é, agus fhóbair gur briseadh a bhaithis in éadan an chlaí. Ba mhaith a chuaigh sé as nach rinneadh (ndearnadh) a lá. Dhá mbeadh sé scaithín eile le fána, níl a fhios agam cén chaoi a mbeadh sé aige

Nuair a bhaintear geit ar bith aisti, níl a dhul ar a cúl ná ar a haghaidh aici ach i ndiaidh a leataoibhe go dté sí sa gclaí. Tá an mí-ádh mór uirthi, tá sí chomh giongach sin

Dheamhan fear faoin mbogha bán, agus is mór an rud le rá é, is measa ná é i ndiaidh cairr. Dhá bhfeiceadh sé an capall cineál spéiriúil chor ar bith, 'sé mo mheas go bhfágfadh sé ansin í agus go rithfeadh sé thar claí

→ díbeartha

Cén fáth a dtabharfá a leithide sin de thabhairt ort féin a leithide de lá. Más dona anseo é, tá an bóthar amach díbeartha ar fad. Níl claí ná fál leis, ná foscadh ná dídean air, ach lorg cois na bó ar an gcnagaire

+

→ díbheirgeach

Ní fhaca mé a mhacasamhail i gcaitheamh an tsaoil ariamh, tá sé chomh díbheirgeach sin. Chuaigh sicín linn soir anuraidh sa ngarraí gleannach siúd aige taobh thoir daoinne (dínne, d leathan). Dheamhan a raibh a fhios againne céard ba cor di, ná go raibh sí ar a chuid chor ar bith. Is uair sna naoi n-aird a thaobhaíodh aon chearc linn é, mar ní thugann muid d'fhaisean dóibh a dhul ann ach a gcoinneáil ruaigthe taobh siar i gcónaí. Bhí mé ag gearradh cuid muc ar an tsráid théis am dhinnéir agus níor airigh mé ariamh a dheirfiúr m'anama thú, gur caitheadh an sicín anoir thar an gclaí le m'ais agus í dícheannta. Nár fhága mé seo mura raibh. Chuir sé féin a chloigeann thar an gclaí. 'Coinneoidh mise feoil libhse,' adeir sé 'mura gcoinní sibhse a (bhur) gcuid cearc uaimse.' Nár dhíbheirgeach an mhaise dhó sin é. Ní chásóinn chor ar bith í, dhá mbeadh millteanas le déanamh aici, ach ní raibh. Shílfeá go bhféadfadh sé a fuagairt agus a rogha rud a dhéanamh léithe dhá mbeireadh sé aríst uirthi. Dheamhan fuagairt muis, ach an cloigeann a bhaint anuas ón dúid di

TUILLEADH (1) ▼

'Sé a rinne díbheirgeach ar an mbó é agus gob an chorráin a chur dhá bháthadh ina glota. Tá sí réidh sílim. Ní bhuachfaidh an fear ar leis í aon phínn go deo uirthi. Shílfeá nach ndéanfadh sé cleas mar sin, faoi nach ndearna an bhó foghail ar bith, ach a dhul thar claí isteach sa gcimín. Diabhal mé go ndéanfadh duine rud as taghd b'fhéidir dhá mbeadh ciseach déanta de chur — ach talamh bán. Is daor a bheadh sí air muis, murach go raibh sí istigh ar a chuid talúna féin. Ach ní bhfaigheadh an ceann eile (an té ar leis í) comhaireamh na sop. Bhí an bhó ar chuid an fhir eile agus mhionnódh sé siúd, ní dhá roinnt leis é, a dtáinig ariamh le é féin a shaoradh. Is air nach mbeadh an mhoill

→ dícheall

Théis mo dhíchill, gabhfaidh sé rite liom a bheith críochnaithe an tseachtain seo. B'fhéidir dhá mbeadh freastal agam i gcónaí go mbeadh iarracht mhaith air, ach nuair a chaithim fhéin chaon dara súileoig a scaradh, is deacair dhom mórán dúchain a dhéanamh. Tá an cúl siúd leis an gclaí thiar sách buan freisin

→ dícheallach

Tá aos óg an bhaile seo ródhícheallach ar fad. Meas tú nach bhfuil na máithreachaí bainte amach as bun an chlaí sin thíos acu ag caitheamh cloich neart leo. Níl breathnú siar ar bith acu a raibh d'anró ormsa ag déanamh an chlaí sin

→ dífhoscadh

Dífhoscadh ar fad é bóthar an tsléibhe sin. Tá sé an-rite, agus gan claí na fál leis le múr a ligean thart faoi

→ díle 1

Tá an lá inniu sa gclaí aríst, ní ag ceasacht ar Dhia é. Chuile lá anois ag baint farasbarr dá chéile. Gabhfaidh an Díle thar an Domhan mura bhfuil ag Dia

→ díleá

Tá an díleá ceart ar an duine bocht ó phós sé. Cailleadh cliobóg de chapall bhreá air. Bhí bó bhainne tachta sa gcró roimhe maidin. Ní fhanann lao ná gamhain aige nach bhfuil an bhail chéanna orthu. Thug sé leathcholpa dheas a bhí aige anuas ar an mbarr garbh oíche roimh an aonach anuraidh, lena cur siar lá arna mhárach. Dheamhan pínn de chúig phunt dhéag airgead nach bhfaigheadh sé uirthi. Ar a dhul amach dó ar maidin, fuair sé sínte san iothlainn í agus a cois briste. Leag sí claí na hiothlann agus thit brúisc uirthi féin dó (de). Thug sé fear cnámh aici agus dheasaigh sé í, ach ní raibh aon bhiseach ag teacht uirthi ina dhiaidh sin. Mharaigh sé sa deireadh í

→ ding

Tá ding sa roth an áit ar buaileadh faoin gclaí mé thiar ansin. Ní féidir a thabhairt ar ais ina chomharthaíocht féin gan a thabhairt ag garage. Má théann muide ag potráil leis, níl a fhios againn nach é a bhriseadh ina dhá leith a dhéanfadh muid

+

→ dioc

Nach dona na gnaithí atá air, ag gabháil amach ag obair a leithide de lá. Tá sé ar foscadh i lúbainn an chlaí anois agus gioc air leis an bhfuacht agus leis an donacht

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh sé suas ar ball agus máilín aniar faoina bhráid agus gioc air. Gheofar caillte chois an chlaí thuas sa ngarraí sin thuas é lá eicínt. Ní mian leis gan a bheith ag mianadóireacht leis ann, ina dhiaidh sin

+

→ diocach

Tá diocach chaillte de lao aige, agus 'sé a chlochneart é má sháraíonn sé an tsíon seo. Tá sé ansin thuas anois ina ghoróir i lúbainn an chlaí, agus é ag eitealla leis an bhfuacht. Tá an bhuinneach air i gceann mar atá sé. Sin í an cailín atá in ann giorrú le na laontaí

TUILLEADH (1) ▼

Ní cheannódh aon duine beo í ach é féin. Bhí sí ina giocach thoir ansiúd le claí agus gan an ceannaitheoir féin ag breathnú sa taobh a raibh sí. Tháinig sé aniar agus bhuail sé fúithi. Diabhal mé go bhfuair sé ar amhrán í. Nach ait a scinn sí amach ina dhiaidh sin. 'Sé an chaoi a bhfuil sé, má tá an beithíoch ag dul duit, níor mhiste dhuit dá mbeadh sé ar a chailleadh ach éireoidh sé. Mura bhfuil, ní choinneodh leagha na bhFiann beo é

+

→ díol 2

Níor thug sé a dhíol bóthair don bhus. Is beag nach ndeachaigh sé sa gclaí ó thuaidh

TUILLEADH (1) ▼

Bhí N. thuas oíche agus ní bheadh aon sásamh aige ann mura dtéití ag caitheamh le M. — bhí sé imithe síos tigh T. Faoi dheireadh thiar thall chuaigh muid síos ar chúla na haille agus chaith muid cupla méaróg le M., ach caitheadh cith le N. Bhí sé thíos sa ngleainnín agus bhí caor thinte dhá bhaint as an gclaí lena ais. Ní raibh a dhul ar a chúl ná ar a aghaidh aige. Ní fhéadfadh sé a theacht aníos go dtí muide in aghaidh na gcloch, agus bhí M. taobh amuigh agus é ag iarraidh a theacht thar claí go maraíodh sé é ar bhun an cúig déag. Ar ndóigh sin é a raibh uainne. Ba é déanamh an mhagaidh díol an mhagaidh an oíche sin ar chaoi ar bith

→ díoltasach

Sin iad an dream is díoltasaí istigh sa tír. Bacadh iad thíos anseo ag an gcladach anuraidh an áit a raibh chuile chlaí ag gabháil linn ann curtha timpeall a gcuid cocaí feamainne acu. Meas tú nach ndeachaigh siad de shiúl oíche, agus ar fhága siad claí i mbarr an bhaile againn nach raibh foghlaithe ar maidin!

→ díolúnach

Tá an díolúnach de lao sin thoir i ndáil le caillte. Mura ndéana sibh teálta eicínt dhó, ní dhéanfaidh sé seasamh ar bith. Tá sé ina ghoróir thoir ansin i lúbainn an chlaí, agus chuile dheoir den bháistigh dhá bualadh air, agus gan é de ghus ann a theacht anoir faoin gclaí eile ar foscadh

→ díon 1

Go bhféacha an tAthair Síoraí muis ar an gcábán sin leithide na hoíche anocht. Níl díon ar bith ar an mbáistigh sna cupla stráca siúd atá os a gcionn. Nach mb'fhearr dóibh na ceirteacha siúd a dheasú ina dtimpeall agus a dhul isteach i scailp eicínt nó i lúbainn claí, áit a mbeadh foscadh acu, ná a bheith ansiúd agus gan de dhídean ann ach an oiread le lorg cois na bó ar an gcnagaire

→ díonmhar

Áit dhíonmhar lena dhul ag cúirtéireacht atá sé sin a iarraidh. An bhfeiceann tú an smúrthacht atá air. Tiocfaidh sé i lúbainn an chlaí

→ díreach

Is breá díreach an claí é sin. Rinne sé go slachtmhar é

→ díreadas

Níl mórán díreadais sa gclaí sin. Más leat díreadas a bheith i gclaí agat, ní mór dhuit dorú a leagan leis

+

→ díthreabhach

Tá díthreabhach de ghamhain ansin thoir agam, agus tá faitíos orm nach sáróidh sé an oíche. Má fhaigheann sé oíche eile leithide na hoíche aréir, tá a chreach déanta. Rinne mé teálta beag ansin thuas dó, ach diabhal a chos ná a chnáimh a ghabhfadh isteach ann. B'fhearr leis ina ghoróir leis an gclaí ó dheas ar aghaidh na gaoithe aduaidh, dhá sheacáil féin

TUILLEADH (1) ▼

Tá an t-asal ina dhíthreabhach. Bhí sé craptha isteach i lúbainn an chlaí ar maidin agus na cluasa féin ní raibh sé in ann a bhiorú leis an bhfuacht. Tabharfaidh an dubhluachair atá amach romhainn anois cnáimh le crinneadh dó

→ dlaoi

Bhain mé dlaoi choirce agus chaith mé thar claí chuici é, ach ní thabharfadh sí bolg dhó — an oiread is a bhainfeá d'aon fhogha amháin le corrán

→ do 1

Ceangal an t-asal don chlaí

→ doghrainneach

Tá sé chomh doghrainneach le aon Chríostaí dhá bhfaca mise ariamh. Má théann beithíoch thar claí isteach ar a chuid, is olc an peata é. Diabhal níos measa. Bhí diabhlánach de bhó bhradach agam anseo uair. Le M. Ph. Uí Dh. a dhíol mé í, agus mé reicthe aici ag dul i mbradaíl. Bhí an-tseasamh ag a raibh ar an mbaile léithe. Níl lá ar bith nach dtéadh sí ar dhuine eicínt, agus ba mhinic a rinne sí foghail freisin. Ach le chuile chamánaí ar chuma ar bith, ní dheachaigh sí airsean ach lá amháin. Bhí maolbhearna leagtha i gclaí Gharraí an tSléibhe an áit a raibh siad ag cur isteach coirce as an lá roimhe sin, agus ní mórán tógáil a thug siad uirthi. Casadh an bhó ann ar chaoi ar bith. Níor léithe ab fhaillí é ar ndóigh. Isteach léithe ar an gcoinleach, áit nach bhféadfadh sí mórán millteanais a dhéanamh. Ní raibh sí chúig nóiméad ann nuair a rug sé uirthi. Rinne sé a sheacht míle dícheall í a bhascadh, ach bhí sí siúd í féin sách aigeanta. Anuas leis anseo ina thine bhruite ag fuagairt foghlach agus dlí orm féin de ghorta gharta. 'Sé a thug fúm. D'éist mé féin. Ar ndóigh, mar adeir an fear fadó, bíodh an chluais bhodhar ag fear na foghlach. Agus bhí na seacht ndiabhail ar an mbó. Ach ina dhiaidh sin agus uileag, scáth ar mhill sí airsean, bhí aige a ligean thairis. B'fheasach dó go raibh fúm a díol ar aon nós, ach a bhfaighinn an té a thógfadh uaim í. Ach tá sé chomh doghrainneach sin agus go gcaithfeadh sé an ailp sin a bhaint asam faoi gur tangaíodh (teangmhaíodh) chor ar bith leis féin

→ doicheall

Níorbh ait liom ariamh a dhul ag brú ar an doicheall mura gcinneadh an saol críochnaithe orm. Dhá dtéinnse isteach ansin, is beag an fháilte a bheadh romham, agus ní thiocfaidís ar chúla an chlaí lena inseacht dom ach oiread. Meas tú an éistfinnse leo do mo mhaslú go spleách mar sin. Baol orm. Chaithfinn díom féin agus ba chuma liom ina mná ná ina bhfir iad, ach thabharfainn gearradh éadain orthu — gearradh éadain mar a thug Féilim do chac an mhadadh. Diabhal a leithide de rúscadh a fuair aon dream ariamh ina saol mar a gheobhaidís dá n-ionsaínnse iad. Dhá laghad gnaoi dá bhfuil acu orm, níl a leathoiread agam orthu, ná ní raibh ariamh

+

→ dóigh 1

Is dona an dóigh dhuit muis a dhul 'na phortaigh inniu. Tá an lá sa gclaí. Beidh tú báite go craiceann ach a mbeidh tú sa mbaile

TUILLEADH (1) ▼

Théaltaigh sé soir taobh istigh de chlaí nó gur bhailigh sé an t-ard. Amach leis ansin ar an mbóthar aríst, agus anoir, agus port feadaíola crochta aige, agus é chomh sonnta agat, mar dhóigh dhe agus nach raibh sé sa mbulc chor ar bith roimhe sin. Ach bhraith an sagart go maith é, agus d'ionsaigh sé é ar bhall na háite

→ doirg

Nach doirg a labhair sé! Shílfeá nach raibh breith ar bith ar an gclaí a thógáil. Díol cam ar an tseanleic chéanna aige! Nach í an éadáil í

→ dólámh

Ara dheamhan thiomanta claí ná fál ar an mbaile nach bhfuil leagtha aici sin thuas as dóláimh agus gan gair ag duine tada a rá ina dhiaidh sin, mura leat a bheith marbh

+

→ dólámhach

Chinn sé críochnaithe dólámhach ar J. an bullán a chur amach as an ngarraí, théis chomh danra agus a bhí sé ina éadan. Leag sé trí bhearna dhó, ach ní ghabhfadh sé amach i gceachtar acu ach soir agus siar an garraí, nó go raibh J. sáraithe ceart aige. Ansin bhí athobair air, ag ardú na mbearnaíochaí aríst. D'imigh leis go nglaofadh sé ar chúnamh. Ach ní raibh sé bailithe anuas lúbainn an bhóithrín nuair seo anoir an bullán, agus leagann sé brúisc den chlaí agus amach leis gan iarraidh gan achainí!

TUILLEADH (1) ▼

An claí dólámhach atá tú ag brath air a dhéanamh ansin? Cén tsomhaoine dhuit thú féin a mharú leis. Nach bhfuil a fhios agat gur gearr go mbainfidh tú stangadh asat féin le na clocha móra sin, mura nglaca tú t'ionú nó go bhfaighe tú cúnamh. M'anam nach ceird do dhuine a bheith ina scanrachán mar sin

→ domhnaíocht

Bhí an domhnaíocht bheithíoch aige chomh uain is a bhí sé ar an gC. G. Bhí sruth is gaoth leis an uair sin, ach ní go maith a chuaigh an imirce dhó, ní dhá roinnt leis é. Le neart sainte agus grá don airgead a d'imigh sé as — ag tnúthán le tuilleadh a dhéanamh — ach sin é an chaoi a mbíonn sé. Ní bheadh a fhios agat, ar nós mar adeir an fear fadó, cé is sonaí taobh den chlaí ná an taobh eile

→ don

Mo dhon is mo dhóirne ort a dhiabhlánach asail! Tá sé imithe ar an scoir aríst. Nach gearr gairid a bhí sé ag leagan an chlaí!

→ donán

Go deimhin is gearr an bás ón lao beag sin thíos aige. Tá dioc air istigh faoin gclaí leis an bhfuacht. Níl ann ach donán, ná i lao ar bith eile a tháinig ón tarbh sin thiar

→ dos

Dhá bhfeictheá na putachaí sin ag A. inniu, ag caitheamh leadáin le chéile, thíos i ngarraí na C. Tá dhá dhos mhóra thíos le claí ann, agus chuaigh duine acu i chaon cheann, agus níor fhága siad leadán thuas ar a gcorp nár thug siad abhaile leo. Bhí bean an phóilí ag dul siar an bóthar ag spaisteoireacht di féin, agus chaith siad foracún acu léithe freisin

→ drad

Ní ag dul ar chúl an chlaí a bheas mé chor ar bith, ach tá mé dhá rá suas le do dhrad anois agus déan de rogha ceal dhe

+

→ dris

Tá an lá sa gclaí agus an claí sna driseachaí (fc. claí) — drochlá báistí

TUILLEADH (1) ▼

'Sé an dris chéanna ag abhlóireacht i gcónaí é. Ní raibh ann an tráthnóna faoi dheireadh ach gur thug bodóg le P. Mh. sracadh thar claí ina chuid coirce, agus thosaigh sé ag gabháil le buile. Cén bhrí dhá mbeadh foghail déanta aici, ach ní raibh

+

→ droim

Caitheann siad an oíche ansin thíos agus a ndroim le claí acu. Dheamhan mé gur beag an dochar dhóibh slaghdán féin a tholgadh, agus iad dhá ndeallrú féin mar sin i gcónaí

TUILLEADH (2) ▼

Nach diabhlaí an feothan a bhí aréir ann agus gur cuireadh aníos an snáth siúd thar dhroim na duirlinge, agus ionann is suas go dtí claí na corraí … Anois céard adeir tú!

Droim díbeartha a bhí a chur air fhéin agus ar a dhream as an tír agus cead a thabhairt dóibh a dhul anonn go Sasana ós ann atá a gcroí. Bhí an-chion acu ar thiarnaí i gcónaí, ach ní fhaigheann siad deis ar a gcuid brocamais a dhéanamh anois mar a rinne siad roimhe seo do na B. nuair a chaith siad an bhean a bhí i dtinneas clainne amach chois an chlaí

→ droimeann

Cé leis an lao droiminn bhán atá ag scoitheadh claíochaí síos ansin. Ní hea ach is ginn é! Is beag an stró a bhí air a dhul de léim choscartha thar chlaí an bhóthair agamsa ansin thíos ar ball. Déarfainn gur maith a chuaigh a lacht dó ar chaoi ar bith, bail ó Dhia air!

→ droimnochta

Tuige — go dtigh diabhail di — nach mbainfeadh sí airgead díobh. Nár maraíodh a fear chomh droimnochta agus a mharófaí coinín i bpáirc. Fear ar bith a raibh a láimh leagtha aige ar an gclaí. An bhfaca tusa ariamh an fear sin nach istigh le claí a shiúlfadh sé. Ní fhaca, ná aon fhear eile. Ach bíonn fód an bháis le claí féin

→ dromainn

An bhfuil a fhios agat an áit a bhfuil an dromainn siúd thiar le claí. Tá a fhios go maith. Tá scaineamháin ann agus coll thuas leis an gclaí ó thuaidh. Ansin a bhí sé caite

+

→ druid 2

B'fhearr daoibh iad a dhoirtim soir chois an chlaí as sin agus gan iad a bheith i lár an bhealaigh

TUILLEADH (1) ▼

Doirt amach ón gclaí sin. Tá sé ar bheidhil titim

→ dúchan

Chuir mé súil ribe ag bun an chlaí ach níor rug mé ar aon choinín pé acu sin é. Measaim nach coinín a rinne an bualadh siúd chor ar bith. Tá an iomarca dúchain ann. An broc a theagas ann

→ dúil

Déarfainn agus an stiúir a bhí uirthi ag breathnú anoir thar an gclaí go bhfuil sí ag cur dúile sa ngarraí atá cosnaithe. Má fhaigheann sí a bhlas aon uair amháin, ní choinneoidh do chumhachta cinn as í. Nach í an streachaille de bhó í nach sásaíonn áit ar bith í ach an fad méire de gharraí sin atá le aghaidh féir

→ dúisigh

Bhí muid ag siúl anoir an bóthar de réir a (ár) gcoise i gciúinchomhrá agus muid chomh mór le chéile agus adéarfá linn é, nuair a dhúisigh T. aríst an rud a tharla thuas tigh Mh. an lá fadó. Sin é a raibh ann. Spréach L. Rug sé i ngreim píobáin air agus shíl sé a chur thar claí nó go ndeachaigh mé féin ag déanamh réitigh

+

→ dúradán

Dá gcuireadh sé an dúradán dubh ar a phutóig amach, chinnfeadh air aon ghaoth a thabhairt don chloich. M'anam muise go bhfaca mise Peaits B. ag ardú na cloiche sin cheana agus dhá leagan suas ar an gclaí, agus nach bhfuil colainn leath chomh téagarthach aige agus atá aigesean. Ach deir siad gur minic cnámha móra ag drochmhadadh

TUILLEADH (1) ▼

Tá amhantar muise ceannaithe aige: an dúradán de bhodóig sin a bhí ag D. Sh. Mh. Ní chuirfeadh a bhfuil de bhran istigh sa muileann scioltar uirthi thar mar atá sí. Má ba leis muise a dhul ag tóraíocht údar bó bhainne, diabhal bréag nach é a fuair amach í. Caillfear í siúd chois claí air, mura ndíola sé í chomh luath agus a fhéadfas sé

+

→ dúrúch

Tá dúrúch ar an mbó sin ag imeacht. Chaith sí an claí amach as an ngarraí inniu. As go brách léithe síos an bóthar agus fhóbair gur mharaigh mótar í ag ceann an bhóithrín. Leag sí an bhearna isteach i gclaí T. Sh. agus chuir sí na beithígh thrína chéile. Dheamhan cónú a rinne sí ansin go ndeachaigh sí sna cosa in airde bóithrín an chladaigh agus chloisfeá thiar aduaidh í ag géimneach. Chas D. Sh. Mh. aníos aríst í agus bhí sí ag iontú soir an bóthar murach go ndeachaigh mé roimpi agus a cur aníos go teach. Shíl mé i dtosach gur dúrúch dárach a bhí uirthi, ach dheamhan glae ná a dhath a bhí léithe. Thug mé chuig an tarbh í, ach ní dáir ar bith a bhí uirthi. Fuílleach a thug sé le déanamh dhom coinneáil léithe ar an mbealach anuas, agus murach scorachín le S. Mh. A., bheadh sí bailithe soir an bóthar aríst orm thar éis mo dhíchill. Sin í an diabhlánach agat. Bhí an dúrúch céanna anoir aríst uirthi — ag rith, ag géimneach agus ag gabháil dhá tóin in airde. Ach dar brí an leabhair ach a bhfuair mise istigh ar an tsráid í, thug mé cró dhi, agus fanóidh sí ansin go n-athraí sí béasa. Dheamhan greim le n-ithe a thug mé di ó shin, ná cuid de ghreim. B'fhéidir go mbainfeadh an t-ocras an dúrúch di. Mura mbaine, bainfidh neart maide di é. Tá an clampar ar bhó ar bith aniar as Conamara céanna

TUILLEADH (1) ▼

Chuala mé go raibh C. ag imeacht thoir anseo Dia Domhnaigh agus an-dúrúch achrainn air. D'iarr sé mac J. Sh. amach ar fair-play agus bhí sé ag gabháilt de chiceannaí ar dhoras tigh Ph. i gcaitheamh uair an chloig. Thug sé leathbhord leis ansin anoir le claí ach bhuail an óinsiúlacht aríst ag geata tí D. agus chaith sé dhó (dhe) ina chraiceann aríst ag cur achrainn ar na scorachaí. Nach beag an spioraid iad nach sínfeadh duine eicínt acu é le iarraidh!

+

→ dúshlánach

Tá claí ar an bPáirc Gh. anois aige chomh dúshlánach leis an Maginot Line. Rud ar bith atá istigh, tá sé cuibhrithe, agus rud ar bith atá amuigh, fanfaidh sé amuigh

TUILLEADH (1) ▼

Ab é Claí na Muice Duibhe atá sé a dhéanamh thoir anseo le seachtain, nó cé le aghaidh a bhfuil sé chor ar bith aige. Ar ndóigh a Dhia láidir, tá sé siúd chomh dúshlánach agus nárbh foláir báid aeir Mheiriceá lena chur ar lár

→ seandúda

Seo dhuit do sheandúda brocach. Is iontas nach gcailleann sé thú le súlach. Buail amuigh faoin gclaí é nó is gearr a bheas tú beo aige

→ téigh go

Tá an taoille ag dul go claí anocht, ach chuaigh sí go bóthar aréir

→ téigh i

Chuaigh sé in ascar an chlaí

→ téigh le

Chuaigh sé siar le claí

+

→ téigh thar

Níl aon ghair agam a dhul thar chlaí ar bith ag an gcois atá agam

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh mé thar claí — thar an gclaí; thar chlaí áirid; is minic gur le ócáide a bhíos sé i gceist (fc. téigh go. thar claí, níl aon séimhiú ar an c)

claí (94)