Foclóir Mháirtín Uí Chadhain

fríde (29)

 
Níl oiread na fríde de bhunastáinín ann, agus labhródh sé chomh teann le fathach ina dhiaidh sin.
 
D'fhága sé oiread na fríde ar a íochtar
+
frigh
Is lú ná frigh máthair an drochábhair; ní lú fríde ná máthair an oilc; ní lú an frigh ná síol na hanachain — is fánach an rud a tharraingíos nó a bhrostaíos achrann; lot an-fhánach, tá sé in ann bás a thabhairt do dhuine srl.
TUILLEADH (12) ▼
Níor dhúirt sé focal ná smid thairis sin anois, ach ar ndóigh, ní lú fríde ná máthair an drochábhair
Níor tháinig ceo na fríde orthu (fataí) — a dhath fhéin (blas na fríde, oiread na fríde, dath na fríde)
Níl oiread na fríde ann — é an-bheag
Níl dath na fríde orm — a dhath fhéin
Níl blas na fríde fágtha
Coinnigh isteach dubh na fríde (dubh na hiongan) (fc. dubh)
Níl faic na fríde air — tada
Níl faic na fríde aige — cianóg rua
Ní dhearna sé faic na fríde le seachtain — fionna feanna
Níl luach na fríde de mhaith ionat — níl maith ar bith leat
Níor tháinig méid na fríde air le deich mbliana — méid ar bith
Níl fad na fríde i bhfeac na láí seo
 
Muna mbeadh ar Sh. Mh. fadó ach léas ar a mhéir, d'fhanfadh sé istigh. Níor facthas a leithide ariamh le aire air fhéin. Dhá bhfiosraíteá de Sh. ansin céard a bhí air, ní thabharfadh sé de thoradh ort i gcónaí ach, 'a mhic ó mo chroí thú, caithfidh mé deachma na sláinte a íoc.' Ní inseodh sé go brách duit céard a bheadh air. Ach ba deacair dó, arae ní bhíodh ceo na fríde air leath na gcuarta, nach (ach) nach dtabharfadh sé an áit amach air féin ar bhás an domhain, dhá mbeadh goimh ar bith san uair. Spreasáinín beag dona a bhí ann. Shéidfeá de do bhois é go dtí an Domhan Thoir. Bhíodh spideog air an lá ba bhreácha sa mbliain … Ní bhíodh de leathrann againn féin ansin in áit ar bith dá mbíodh sé ach 'a Sh. caithfear deachma na sláinte a íoc.' Is maith is cuimhneach liom an oíche ar tórradh é. Tá sé suas le cupla scór blianta go maith. Bhí mé féin agus bulc de na scorachaí isteach in éindí le P. Mh. a bhí anseo thuas ann. Chuaigh muid ar a nglúine go gcuireadh muid faoi bhrí na guí é. Níor dhúirt P. urnaí ar bith — go ndéana Dia grásta ar an mbeirt agus ar na mairbh ar fad. 'Sé an chaoi a raibh P. ag breathnú isteach air os cionn cláir agus é ag rá: 'tá deachma na sláinte íoctha agat faoi dheireadh, a ghiolla sin. Ba cheart go bhfaightheá luch pine (luck penny) maith anois, agus chomh fada agus a chaith tú dhá íoc.' Ní raibh aon duine sa teach nach raibh falrach gáirí air. Cuimhneoidh mé air go dté na hordógaí orm. Dar fia cuimhneod
 
deis
Cén deis atá teastáil uait. Faigh siséal agus déan snoíchan beag ansin air. Déanfaidh oiread na fríde é. Is beag nach bhfuil sé ag breith mar atá sé
 
diaidh
Cuireadh an churach isteach i ndiaidh a leataoibhe ar an gcarraig, agus dheamhan ar hiontaíodh í théise sin. Murar hiontaíodh bhí an tseamair Mhuire acu. Dhá dtéadh sí oiread na fríde eile isteach bhí lá soir déanta orthu
 
dlúth 1
"Ina uige — ina throisleáin — a bhíos an snáth théis an crann deilbh a fhágáil. Ina cheirtlíní a bhíos an t-inneach. Chuirfeadh an fíodóir an uige sa seol agus thosódh sé ag caitheamh an innigh air, nó go mbeadh na ceirtlíní ídithe. Mura mbeadh a dhóthain innigh ag an bhfíodóir, bheadh easnamh (/æsɴə/) ort, agus chaithfeá tuilleadh a fháil, hé brí cá bhfaightheá é. É a thógáil ó bhean eicínt … Inneach bán a chaitheamh ar dhlúth dubh, sin é an ceann easna. Dhá mbeadh dlúth agus inneach bán ann, sin é an flainín bán — ábhar drárannaí agus báiníní agus pluideannaí. Bíonn an t-inneach agus an dlúth dubh le dhá ghlas chaorach. Nó d'fhéadfá olann daite a chur ar bhán, le aghaidh treabhsair agus bheist. Daitear an dlúth agus an t-inneach le aghaidh seaicéid nó chasógaí. Chuiridís láib ar an dath leis an mbréidín dhubh a bhíos sna seaicéid thíre a dhathú. Dhá ndaiteá inneach le scraith chloch, agus oiread na fríde glas chaorach a chaitheamh thríd an dlúth, dhéanfadh sé éadach breá. Rinne mo mháthair culaith dhó dhom anseo uair. Bhainfeadh sé an solas as do shúile. Ní raibh aon bhean óg sa tír nach in mo dhiaidh a bhí nó go raibh sí caite! Ach caitheadh in aer an obair sin. Níl triúr ban istigh in do thír inniu atá in ann olann a dhathú. Níl a fhios acu céard a bhaineas dó" (Sliocht as cuntas faoi éadach ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)
 
dlúth 2
Beidh sé ródhlúth: snoigh oiread na fríde dhó
+
dubh 2
An bhfuil dubh na hiongan de thobac agat; an bhfuil dubh na fríde de thobac agat — oiread na fríde; ruainnín beag bídeach
TUILLEADH (4) ▼
Siúcra. Níl oiread agus dubh na fríde ag gabháil linn, nó níl a fhios cén uair a bheas. Níl sé ag lucht na siopaí más fíor dóibh fhéin na laethanta seo
Teann amach dubh na fríde nó go síne mé mo chois. Tá codladh driúilic inti … Teaga leis anois. Tá tú ar fheabhas. Is mór an fhuascailt dom an méid sin féin
Dá mbeadh dubh na fríde eile ann, bheadh a dhóthain faid ann, ach cén mhaith sin nuair nach bhfuil. Nach in é anois an aimléis!
Ba bhlasta an bheatha a bheadh ansin dhá dtéadh dubh na fríde d'im thríd. Ach ní bhíonn aon bhail air d'uireasa an ime
 
dubh 3
Ní bhíonn orthu ach spoitín beag bídeach — dubh na fríde — i dtús bliana. Ní mórán le go dtabharfá faoi deara chor ar bith é. Ach caithríonn sé amach agus dubhaíonn siad (fataí) i leaba a chéile, agus ní bhíonn siad inite chor ar bith i ndeireadh bliana
 
Mharaigh sé muic faoi Nollaig — ceann a bhí suas le chúig clocha déag meáchain ar a cois. Chuir sé oiread na fríde againn — díol béilí amháin. Níor dhéircí dhúinn é. Dar mo choinsias, níor chomaoin dó. Dheamhan ceo a bhí anseo ariamh nár roinneadh droimscoilte leis — nár roinneadh sin. Beidh a shliocht air: an rud céanna a dhéanamh leis aríst
 
díle 1
Tá an díle fola dhá dórtadh anois. Deir bean J. liom go bhfuil caor thinte cogaidh anois ann. Tá na Sasanaigh ag dul isteach dubh na fríde ar an nGearmáin, ach tá sé ag dul go snaidhm an rópa leo ina dhiaidh sin; agus níl léamh ná inseacht scéil ar gach is a bhfuil dá mharú orthu (Samhain 1944)
 
díol 2
Thug tú do dhá dhíol déag leat. Dhéanfadh oiread na fríde mé