dubh
1.
a.
+–
Tógfaidh chuile éadach dath ach an dubh
Ní ghlacann an dubh dath ar bith. Is féidir an dubh a chur ar chuile dhath eile, ach ní thógfaidh sé féin dath ar bith (fc. dath)
TUILLEADH (1) ▼
'Sé an dubh an dath éadaigh is deise ina dhiaidh sin ach gurb é díol an chat mara a choinneáil glan
b.
+–
Shílfeadh sé an dubh a chur ina bhán ort (in a gheal ort) dhá ngéilltheá dhó — mearbhall a chur ort; imeartas ort
Ná ceap agus ná síl go gcuirfidh tú an dubh ina bhán ormsa. D'imir mise chúig chárta le fir chomh gasta leat, dhá mhéad meas dhá bhfuil agat ort féin
TUILLEADH (1) ▼
Chuirfeadh sé an dubh ina bhán ar fhear na méaracán. Níl áire(amh) ar bith ar a chuid imeartais
c.
+–
An bhfuil dubh na hiongan de thobac agat; an bhfuil dubh na fríde de thobac agat — oiread na fríde; ruainnín beag bídeach
Ólfaidh tú braoinín beag: dubh na hiongan, más é do thoil é. Dheamhan a millfidh an braoinín seo tada fút. Is mó a leasós sé go mór fút
TUILLEADH (8) ▼
Siúcra. Níl oiread agus dubh na fríde ag gabháil linn, nó níl a fhios cén uair a bheas. Níl sé ag lucht na siopaí más fíor dóibh fhéin na laethanta seo
Teann amach dubh na fríde nó go síne mé mo chois. Tá codladh driúilic inti … Teaga leis anois. Tá tú ar fheabhas. Is mór an fhuascailt dom an méid sin féin
Dhá mbreathnaíteá grinn air, déarfá go bhfuil dubh na hiongan de chlaonfhéachaint ann. 'Sé a bhfuil ann é, ach thabharfá faoi deara ina dhiaidh sin é. Is mór a chuireas claonfhéachaint duine as a shlacht
Dá mbeadh dubh na fríde eile ann, bheadh a dhóthain faid ann, ach cén mhaith sin nuair nach bhfuil. Nach in é anois an aimléis!
Snoigh dubh na hiongan dhe anseo agus ní bheidh stró ar bith air toilliúint ann. Mar sin anois. Déanfaidh sin thú. Is breá an clár é
Ba bhlasta an bheatha a bheadh ansin dhá dtéadh dubh na fríde d'im thríd. Ach ní bhíonn aon bhail air d'uireasa an ime
Chuir sé dubh na hiongan de chineál dubh as buidéal eile thríd agus mheasc sé é agus thug sé an tsiaróib dom féin le n-ól. Dheamhan faocha a d'fhága sé orm in imeacht dhá mheandar
An chéad uair ar tháinig an phian ann, ní raibh dubh na hiongan ann, ach leathnaigh sé amach i leaba a chéile, agus thabharfá an leabhar gur ag déanamh seile a bhí sé, ach ní dhearna ina dhiaidh sin. Meall crua atá ann. Leag do láimh thú fhéin air!
d.
+–
Ní theagann a dhubh ná a dhath scaití — ní theagann mámh ar bith sa roinnt: bíonn an clár imeartha feidheartha
Ní dhearna sé a dhubh ná a dhath (nó ní dhearna sé a dhath báistí fc. dath) báistí le trí seachtainí go Satharn seo (gha)bh thart. Tá chuile shórt spalptha críochnaithe anois
TUILLEADH (2) ▼
Níor ghlaoigh sé a dhubh ná a dhath ach a dhul amach aríst mar a tháinig sé isteach théis a phionta a ól. Sin é an méid
Níor dhúirt sé a dhubh ná a dhath ach suí síos ansiúd mar a bheadh dummy ann i gcaitheamh na hoíche
+–
A dhubh ná a dhath féin níor thug sé dhom. Dheamhan a dheatach! Ná bac le gortach! Siúd é atá gortach!
A dhubh ná a dhath níl ar a aire ach ina shuí ansiúd ar feadh an lae, ag ordú do chuile dhuine eile céard a dhéanfas sé. Is maith uaidh geábh nathaíochta a dhéanamh freisin má bhuaileann duine isteach aige
TUILLEADH (1) ▼
A dhubh ná a dhath pórtair níl faoi chaolachaí an tí anois. D'ól an S. grúdarlach an bhairille ar baillín. Na diabhlánaí de lorries sin, ní thabharfaidh siad amach as Gaillimh é nó go bhfeile sé dóibh fhéin, agus théis go bhfuil sé thíos ag an station lenar n-aghaidh, ní bhfaigheadh an carr s'againn féin é. Anois nach groí an scéal é
+–
Ní raibh a dhubh ná a dhath maitheasa ar a chuid muc thar mo chuidse, ach rinne sé a chríonnacht agus a ndíol de léim ar maidin. Sheas mise ó na ceannaitheoirí agus bhí a shliocht orm: dá liginn uaim ar an gcéad tairiscint iad, bhí agam. Ní dheachaigh mé fhoisceacht punt dó uaidh sin amach
Níl a dhubh ná a dhath aoise agam air. Diabhal an lá. Chonaic mise é chuile lá ó tháinig mé féin in oirbhirt agus é sa múnla céanna a bhfuil sé inniu ann
TUILLEADH (2) ▼
Níl a dhubh ná a dhath maitheasa sa seanchlog sin. Nach in é stoptha chuile ré solais é!
Cuirfidh mise do rogha geall leatsa nach bhfuil a dhubh ná a dhath airde aige ort. Tomhaisidh sibh fhéin anois go bhfeice muid
+–
Níl a dhubh ná a dhath ná a thuairisc in aon áit. Tá faitíos orm go bhfuil sé ar iarraidh. Is minic le rud a bheith ar iarraidh sa teach seo
Ní fhaca mé a dhubh ná a dhath ná a thuairisc in aon áit. Caithfear a chur sna gaiseití (gazettí)
TUILLEADH (4) ▼
'Má theagann do dhubh ná do dhath ná do thuairisc isteach ar an mbaile seo aríst, adeirim féin, 'maróidh mé ar áit na mbonn thú.' Agus m'anam nach dtáinig — má theagann tú
Ná feicim a ndubh ná a ndath ná a dtuairisc faoi chaolachaí an tí aríst i mbliana (cártaí). 'Siad na cártaí céanna atá ag tarraingt an chlampair
Má fhaigheann sé siúd ligean ar an gcáca, ní bheidh a dhubh ná a dhath ná a thuairisc agaibh má tá sibh ag súil le strainséaraí. Nach bhfuil a fhios agaibh nach sú salúin i mbéal bulláin aige siúd bríce aráin agus an colla[...] atá air
Thit an bomb agus a dhubh ná a dhath ná a thuairisc níor fríodh ariamh. Nach bhfuil a fhios agat nár fágadh mion mullóg den duine bocht i a ndiaidh chéile
2.
·
Bíonn sé ag obair ó dhubh go dubh; ó dhubh na maidne go dubh na hoíche — ó réalt go réalt
Ní ligeann sé scíth ó dhubh go dubh ach ar a tháirm i gcónaí
+–
Bhí dubh na hoíche ann ar a theacht abhaile dhó — bhí an oíche tite
Bíonn sé amuigh leis an dubh (dubh na maidne; leis an réalt) chuile mhaidin, agus is beag í a fhoghail ina dhiaidh sin
TUILLEADH (6) ▼
Bhí an dubh ar an oíche nuair a tháinig sé
Ní bheidh moill ar bith anois air go mbeidh an dubh ar an oíche — nó go mbeidh an oíche tite
Ní raibh mé réidh nó go raibh an dubh ar an oíche, théis gur shíl mé go mbeinn críochnaithe ó ló mhór. Ach is píosa buan é ina dhiaidh sin
Ná lig deireanach anois é. Níl aon ghnaithe dhuit a dhul ag déanamh cleas na hoíche faoi dheireadh: a theacht agus an dubh ar an oíche
Nuair a bheas an dubh ar an oíche, ní hin é do thráth. Teara in am nó fan uainn ar fad
Is iomaí lá nach ligeann sé uaidh iad nó go mbíonn an dubh ar an oíche. Cén bhrí ach an bealach fada atá rompu. Tabhair bealach fada air suas in aghaidh na n-aird siúd
3.
+–
Dubh a bhfuil in mo ghlaic ó sháil go rinn. Nuair is dearg dóibhsean is dubh dhomsa (cártaí)
An chuid is lú den dubh agus an chuid is mó den dearg is fearr — ag imirt cúig fichead nó cluichí den tsórt sin i gcártaí
TUILLEADH (1) ▼
Nár dhúirt mé leat an chuid is lú den dubh agus an chuid is mó den dearg a chur orthu. Ní bheidh tú in ann aon chárta a imirt go deo
4.
·
"Duibhín Ó Duibh thar farraige anoir, agus d'inseodh sí scéal gan féith gan fuil" (Tomhais ar litir. 'Sé an dúch Duibhín Ó Duibh)
dubh in iontrálacha eile (100+)
→
abair
Deir tú liom ar chinn sé dubh is dubh orm aon feaig a fháil istigh ar shlata an bhaile sin inniu! Tá mé scrúdta!
→
dá
Bíonn sé ag imeacht idir dhá thulán ansiúd mar a bheadh lon dubh ann — ag dul de léim ó thulán go chéile; fear sléibhe
→
dáil
Brúigh i ndáil leis an tine, agus tabhair goradh dhuit féin. Tá ceart agat a bheith fuar théis t'aistear. Phréachfadh an lá inniu na fiaigh dhubha
→
dairt
Bhí sé chomh maith di anois a dhul ag caitheamh dairteacha leis an ngealaigh le síleachtáil go gcuirfidh sí an oiread den dallach dubh air sin agus go bpósfadh sé í. Ní phósfaidh muise, chomh uain is a bheas grian ag dul deiseal
+
Chuir sé an dallach dubh ort. Breá ar ghéill tú dhó. Nach simplí an mhaise dhuit é feasta choíchin. Ag tabhairt scilling do shomachán nach raibh aithne ná eolas agat air, ar chuntar go dtabharfadh sé cigarettes agat. Bhí baol air go deimhin. Tá tú réidh le do scilling anois. Caith sneachta ar a lorg — gheall an gasúr dó go raibh a fhios aige féin áit a bhfaighfí toitíní, agus mheall sé scilling ón bhfear
TUILLEADH (11) ▼
Tá sí ag cur dallach dubh ceart air. Teagann seisean sé mhíle bealaigh "ag comhrá" léithe gacha le oíche agus fear eile in éindí léithe chuile oíche eile den tseachtain. Ní cheal muise nár hinsíodh dó sách minic cén aisiléireacht atá uirthi …
Go bhféacha Dia ort a dhuine sin! Chuirfeadh sé sin dallach dubh ar Rí na Méaracán, ní hé amháin ortsa. Tá sé glanta leis anois i bpas eicínt siar go ndéana sé nead i gcluais duine eicínt eile. Níor chás duit é chor ar bith ó bhí sé chomh saor sin agat: coróin is punt. Deir siad gur thug fear as M. hocht bpunta dhéag dó ar an gcuntar céanna … fuair muis. Tugadh sé buíochas le Dia nach tuilleadh a thug sé dhó
Bhí S. gróigthe istigh chois an teallaigh agus chuile chosúlacht air go mba é a chaladh ar feadh na hoíche é. Nach diabhaltaí an dallach dubh a chuir an ceann eile air ina dhiaidh sin, nuair a thosaigh sé ag saighdeadh faoi, agus gur éirigh sé agus gur dheisigh sé an seanbhicycle nárbh fhéidir a dheisiú ar maidin má b'fhíor dó féin. Dheisigh a mh'anam, agus lasc leis an mbeirt siar ar an T. ag céilí
Séard a déarfainnse leat a dhéanamh ar chaoi ar bith má tá do leas ar Dhia, gan an áit sin a thaobhachtáil níos mó. M'fhocal duit go gcuirfí dallach dubh ar an nGadaí Dubh ansin. Ach oibrigh ort go bhfeice tú …
Ara ab é an fear a bhuail dallach dubh ar shagart an pharóiste! Thug an sagart punt dó nuair a chuir sé an béal bocht air fhéin go raibh an bhean agus an chlann i ngéarchall. D'imigh leis agus d'ól sé é
M'anam muise gur fear é atá ag ritheach ar thanaíochan. Má bhuaileann sí siúd sciorta den dallach dubh air, go mbeidh scéal aige air.
Tá siad ag cur dallach dubh críochnaithe air síos anseo. Ní beo é go dté sé ann, agus teagann sé abhaile i gcónaí lena bholg bréaga. Cuirfidh siad thar bharr a chéille ceart leis an gcumadóireacht é
Bheadh S. sin ar siúl go gcuirfeadh sé dallach dubh ar Chearrbhach na Súgán. Tá an diabhlánach in ann na cártaí a dhathú. Murach go bhfuil, ní bheadh bua imeartha aige mar atá.
'Níor mhaith liom do bhris,' adeirim féin leis. 'Chreidim gur buaileadh an dallach dubh ort faoin gcruachín mhóna. Diabhal neart air. 'Sé J. F. an buachaill ag daoine simplí.' Spréach sé. Spréachann sé má chásaítear chor ar bith leis é, ní áirím a chásamh leis mar a rinne mise!
Nach lena aghaidh sin atá sí ann. Cén mhaith di a bheith ina bean leanna mura bhfuil sí in ann an dallach dubh a chur ar dhaoine. Sin é a gceird sin ar fad: thú a choinneáil ar strapa go gcaithe tú an chianóig dheiridh. Bóthar agus bata a thabhairt duit ansin. Is cóir adúirt an té adúirt é: "Agus a liachtaí teach ósta ar ól mé ariamh coróin ann; Agus nach dtabharfaidís dom lóistín na hoíche"
Nach air a bhí an dallach dubh a dhul ag pósadh na hágóidín sin!
→
dálta
Má tá dalladh feamainne duibhe agaibhse, ní hé a dhálta sin againne anseo é. Ní leasódh a bhfuil d'fheamainn dubh againn dhá phíosa fataí agus bíodh muid taobh léithe. Caitheann muid lucht a cheannacht chuile bhliain, ach ó fuair muid an churach, tá na mulláin agus na branraíochaí dhá fháil (baintear iad)
+
→
dán
Dhá gcuirtheá leasú ar an ngarraí dúrabháin sin thíos le cladach agat, ní raibh sé ar dhánta na talúna ariamh aon swedes mar a bheadh ann. Ach is beag an mhaith an dearg (feamainn dearg). B'fhearr duit daithín feamainn dubh ná ar thug tonn ar thrá den dearg
TUILLEADH (1) ▼
Níl i ndán an rud sin a dhéanamh go n-imí an ball dubh den fheadóig — go deo
→
Danes
Tá mé deallraithe ceart críochnaithe, ach dheallródh an aimsir seo na Danes — phréachfadh sí na fiaigh dubha
+
→
danra
Tá an fheamainn dubh atá againne in áit chomh danra agus a chonaic tú ariamh: thíos ar chúla an charracáin. Bealach chomh haistreánach é agus atá sa gcladach, ach níor chás dúinn é murach chomh hachrannach agus atá an roinn féin: clochair agus clocha gránna ar fad í. Dhá mbeadh crann ní ba mheasa ann, is againn a thitfeadh sé, ach beidh athroinnt ar an gcladach an bhliain seo chugainn le cúnamh Dé
TUILLEADH (1) ▼
Ní fhaca mé aon uaigh ariamh ba danra le déanamh ná uaigh N., go ndéana Dia maith air! Chuaigh muid siar ann ag an deich a chlog ar maidin agus ní raibh muid amach as an reilig go raibh an dubh ar an oíche. Bhí sí an-deacair in uachtar, agus nuair a theann muid síos, bhí leac ann — maistín de leic. Shíl mé go gcinnfeadh sí orainn a cur aníos dubh ná dath
→
daol
An gcuimhníonn tú ar an gcapall mór dubh a bhí ag J. Ch. A leathcheann sin í. Teagann daolanna inti ar an gcaoi chéanna
→
daor 3
Chuala mé go mb'éigean ceangal na naoi ndaora go daor agus go dochrach a chur ar an bhfear dubh seo thuas san oíche Dé Domhnaigh. Bhí braon sa stuaicín aige an áit a raibh sé thiar ag na cleamhnaithe, agus ar a theacht aniar dó, ba mhian leis a dhul suas agus píosaí pínne a dhéanamh de lucht an aird. B'éigean glaoch ar cheathar lena cheansú … Dar mo choinsias, ar a mhagadh sin féin, b'éigean a cheangal. Bhí sé ag stróiceadh ag iarraidh a dhul suas. Ar ndóigh mo léan dá dtéadh, gheobhadh sé fruisín thuas. Siúd iad na diabhail chéanna nach mórán éisteachta a bheadh acu leis
+
Cuirim léan agus deacair ar J. F., ar a chuid agus ar a mhaoin. Is iomaí bliain a bhfuil croí dubh agamsa i ngeall air fhéin agus ar a chuid mínóis
TUILLEADH (1) ▼
Cuirim léan fada agus deacair air, mar sin é féin a d'fhága an croí dubh agamsa an lá ar bháigh sé m'fhear
→
deachma
Bhí cion cheithre cléibh fhataí ansin thuas agam arú aréir. Níor fhéad mé dhá gclúdú an áit a dtáinig scéala agam go raibh an bhodóig i dtinneas lao. Bhí sé amach in am suipéir go raibh an gó (gábh?) sin thart. Ba duibhe an oíche ná an phic, agus bhuail drogall mé a dhul soir ag plé leo an tráth sin d'oíche. Shíl mé dheamhan clóic a bheadh orthu. Ní raibh amuigh ach corr-réaltóg agus ní raibh an ghaoth ó thuaidh. Ach mo léan deacrach, rinne sé an sioc deireadh oíche, agus mhill sé iad fré chéile. Níor chás é dhá mbeidís cruinn baileach fhéin, ach bhí siad fágtha ina scaipiúch agam ag ceapadh go sroichinn ar ais. Níl luach leithpínne mhaith anois iontu ach a gcaitheamh ag an deachma. Is deacair do dhuine aonraic a bheith suas le chuile obair. Níl aon ghair aige air
Tá tú réidh le síocháin anois ná aon síocháin a fheiceáil ar an domhan. Dheamhan é muis nó go n-imí an ball dubh den fheadóig
+
→
déan 1
Bhí a anam chomh dubh le gual ceardchan ach má bhí féin, ba chuma sin, rinne sé an aithrí
TUILLEADH (3) ▼
Rinne a raibh ann grán dubh (fc. grán)
Ní dhéanfaidh an mhóin dubh sin aon triomach ansin d'uireasa plás ar fónamh a bheith aici
Rinne a chroí gual dubh ina lár
→
deannóid
Dhá bhfeictheá an collar a bhí air agus chomh geal agus a bhí sé. Agus bhí deannóid de rud eicínt dubh mar a bheadh dúch ann, nó rud eicínt mar sin, abhus ansin air. Thabharfá faoi deara é míle ó láthair
Ní dhéanfaidh mé suas leis aríst go n-imí an ball dubh den fheadóig. Murach chomh tútach agus a rinne sé féin é, b'fhéidir dhom, ach fanfaidh mé glan air feasta
→
deara
Ná bac le rud ar bith a chur faoi ndeara dhó siúd. Nach bhfuil mo chroí dubh aige ag tuineadh leis, ach is aon mhaith amháin dom é. Tá an tsiléig go smior sa leiciméara sin
+
→
dearg 1
Is gearr go mbeidh an taobh dearg den chréafóig lena chraiceann. Tá sé ar an leabhar ag an bhfiach dubh — is gearr gur thíos sa talamh (san uaigh) a bheas sé
TUILLEADH (2) ▼
Nuair is dubh dóibhsean is dearg domsa — nuair a bhíos spéireataí nó triufasaí ina mámhasaí, hairteasaí nó muileataí a bhíos agamsa
Ní mé an dubh nó dearg dom an babhta seo. Dearg a mh'anam! Ní bhfuair mé dath an mháimh le uair an chloig
→
deas 1
Nach deas a d'éirigh sí leat. Tá mise ag tóraíocht speile le mí, agus chinn sé dubh is dubh orm aon cheann a fháil
Ní fheicfidh tú aon fhata nua isteach i mbliana nó go gcaitear Domhnach Chrom Dubh. Chuir an sioc sin faoi Bhealtaine chun deiridh ar fad iad
Tá an iascach caite i dtraipisí le deireanaí ó thosaigh an fuadach ar an móin. Roimhe seo, ghabhfadh fear suas taca Dhomhnach Chrom Dubh agus bhainfeadh sé dhá shleán mhóna le aghaidh na tine. Thriomódh ana na Féile Míchil dó í. Dheamhan buille a ghnídís i gcaitheamh an tsamhraidh ach mathshlua acu thíos ar chuile charraig ansin thíos ag iascach. Is deacair fear a fheiceáil anois ann
+
→
deis
Is gránna í a dheis: ag imeacht ag éisteacht i ndoirse dúnta le faitíos a dtiocfadh scéal ar bith uaidh. Dhá mbeirtí air, séard a bhí le déanamh leis, a bheith dhá lascadh go dtugtaí dath dubh air. Rómhaith a bheadh sé aige
TUILLEADH (2) ▼
Nach dona an deis a chuir an bromaire sin thoir ar a shaol. Féacha anois é, agus gan a dhubh ná a dhath aige ach ag rómhar sa bpóicín siúd ó thuaidh den teach. Scread chasta air nach n-imeodh go Sasana nó in áit eicínt agus gan a bheith ag loiceadóireacht ansiúd, ag cur goirín ar chroí an athar chuile uair dhá mbreathnaíonn sé air agus ar chaill sé leis
Ní mó ná dá mbeadh sé ar mo dheis ceart anois go ngabhfainn do mo mhearú féin ag biorú claíochaí. Tiocfaidh na claíochaí leis an gcaoi atá orthu, nó go bhfaighe na daoine ionú maith ar a dhul ina n-éadan. Seo í an mhí dhubh ar aon chor, agus níl mórán bearradh le baint ag aon cheo den talamh
+
→
deoir
Tháinig sé amach ón misinéara agus deoir aithrí leis. Ach tá faitíos orm nach seasfaidh an aithrí i bhfad, ach a bhfeice sé aon deoir den fhear dhubh (an leann dubh)
TUILLEADH (4) ▼
Tá na deora dubha ag teacht ar na fataí — na chéad spotaí dubha a theagas ar dhasachaí fataí sula gcaithríonn an dúchan (Achréidh)
Is gearr ó na fataí anois. Tá na deora dubha ar fáil. Dar príosta is maith luath atá sé ag teacht i mbliana le hais blianta eile
An bhfuil aon chuimhne agat a dhul ag sprayáil. Tá na deora dubha ar mo chuidse le cupla lá. Ba deacair dóibh gan a bheith ar aon nós. Nach bhfuil an uair ina moirt uilig
Tapaigh na deora dubha más leat fataí a bheith agat. Is mór an cam srón birín ar dhuine a dhul thar ghort agus a bhfeiscint isteach uaidh. Mo choinsias is dar m'anam, chuir siad le gaoth na gcnoc mé ansin thuas ar maidin inné
→
deoraí
Creid mé anois nó na creid, bhuailfinn síos anois agus shuífinn thíos ar Bh. na T. ó oíche go maidin agus gan deoraí an bhéil bheo níos gaire dhom ná seo, agus ní bheadh aon scáth orm. Ní bheadh — a dhubh ná a dhath. Cé mar gheall air. Nach bhfuil Dia thíos ansin chomh maith agus atá sé anseo. Nó an síleann tusa nach bhfuil
→
dia 1
An bhfaca tú an chuairsce dhubh a bhí sa show ansin thoir an bhliain cheana? Í siúd a mbíodh an roth cairr ina drad aici. Bhí sí chomh dubh leis an sméir. Is iomaí duine ag Dia ina dhiaidh sin
+
→
diaidh
Ní fhaca mé aon duine de na Loideáin chéanna ariamh nach mbeadh an creatán sin ina dhiaidh. Bhí sé ina leannán ag Micil, agus ní fhaca tú Peait aon lá sa mbliain — an lá a mbeadh an fiach dubh ag cur a theanga amach chomh maith le chuile lá eile — bheadh slócht air
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé thíos ansiúd ag cur deatach amach as an seandúda i ndiaidh a leicinn, agus ag inseacht faoi 'bhliain anseo a raibh garraí an tS. curtha agam, agus nach raibh aon fhata ann ní ba mhó ná cúrláin Lá Fhéile San Seáin, agus go raibh siad chomh mór le tornapaí Domhnach Chrom Dubh.' Má tá an scéal sin cloiste agam uair, tá sé cloiste agam míle uair
Chuir mé aoileach agus leasú siopa agus feamainn dubh orthu: dalladh dhaob (dhíobh). Bhí sé seanleasaithe agam freisin. Ina dhiaidh sin agus uileag, ní raibh aon fhata air. Cén chiall sin? Níl a fhios agam ó Dhia anuas. Gan an bhliain a theacht cóiriúil nó caoi eicínt
Is ridire caorach é, ach tá sé cinnte dubh is dubh air aon bhean a fháil ina dhiaidh sin. Níl aon tsaint ag bean ar bith a dhul amach ar thamhnóig chomh haistreánach, chomh díbeartha leis an áit siúd. Cén bhrí dhá mbeadh cupla teach ann, ach níl teach ná áras níos gaire dhó ná F., agus tá sin cheithre mhíle uaidh, má tá sé taobh leis. Cá'il an bhean a bhuailfeadh faoi áit den tsórt sin. Bhí an saol ann agus dhéanfadh, ach ní anois é
+
→
díle 1
Fadó, nuair a chuaigh an Díle thar an Domhan, níor tháinig as ach Noa, a bhean, a thriúr mac, a thriúr iníon agus a gcuid fear. Chuaigh siad isteach san Áirc agus sin é a thug beo iad. Nuair a shíl Noa go mba cheart don tuile a bheith traoite, chuir sé amach an fiach dubh le scéala a thabhairt isteach aige. Níor tháinig an fiach ar ais lena scéal féin ná le scéal aon duine eile. D'fhan sé i mbun an chasam air. Sin é teachtaire an fhiadha ón Áirc agat
TUILLEADH (4) ▼
Caithfidh sé díle bháistí anocht. D'aithneoinn ar an spéir é. An bhfeiceann tú na gadhair dhubha sin thiar os cionn Árann?
Mura gcuire sibh bealadh faoina (bhur) n-ioscadaí anois, beidh sé ina dhíle oraibh shula bheas sibh sa mbaile. Tá sí ag tolgadh ansin ó dheas. Má bhriseann an meall dubh sin gheobhaidh sibh tuairt
Tá an díle fola dhá dórtadh anois. Deir bean J. liom go bhfuil caor thinte cogaidh anois ann. Tá na Sasanaigh ag dul isteach dubh na fríde ar an nGearmáin, ach tá sé ag dul go snaidhm an rópa leo ina dhiaidh sin; agus níl léamh ná inseacht scéil ar gach is a bhfuil dá mharú orthu (Samhain 1944)
Chonaic mise saol a raibh an díle poitín anseo. Ní bheadh ort ach a dhul isteach i dteach ósta ar bith agus is túisce a leagfaí gloine fuisce ná gloine phórtair chugat. A Rí an bhfeart, nach é an saol a d'imigh! Agus gan dubh na hiongan de anois sa tír
Sin í a cheird sin ó dhubh go dubh, ag diocaireacht ar chúla claíochaí go bhfeice sé cé a bheas ag dul thart, gan é féin a thabhairt le taispeánadh
+
Is beag an díogarnach lae atá ann anois ó théas an bus thart. 'Sé an áit ar scoith sé muid an oíche faoi dheireadh ag ceann abhus na D. M., agus bhí sé ina oíche dhubh orainn sa mbaile, théis nach rinne (ndearna) muid filleadh ná feacadh ach a theacht díreach. Is furasta cur ag an lá an tráth seo bhliain. Faoi cheann míosa eile — sea agus cuid is lú ná sin — beidh sé ina oíche ar an mbus ag an S.
TUILLEADH (1) ▼
Cat! Ní mharódh súiste Oscair cat! Chonaic mise cat dubh a bhí thíos againn féin cheana. Bhí sé ag marú éanacha. Dúirt mo mháthair go ndéana Dia grásta uirthi é a chur faoi phota, ach d'ardaigh muid féin linn soir é ar an réiteach i nGarraí an Bh. Chraplaigh muid i dtosach é i riocht is nach bhféadfadh sé imeacht. Shaighid muid na madraí ansin ann agus chaith siad uair dhá streachailt. Diabhal marú! Chuaigh muid féin ansin ag caitheamh leis — gruáin mhóra mhillteacha — nó go raibh muid sáraithe. Diabhal marú. D'áitigh orainn ansin dhá chiceáil mar a bheadh football ann, ach diabhal marú. Ní fhaca mé aon rud beo ariamh a fuair an oiread spídiúlachta leis, agus i ndiaidh an méid sin ar fad bhí díogarnach anála ann. Dhá mbeadh aon chiall againn 'sé a bháthadh a dhéanfadh muid nó a chur faoin bpota, ach cár fhága tú an óige agus a chuid díocais. An bhfuil a fhios agat céard a rinne muid leis as a dheireadh: cupla feac láí a fháil agus a bheith ag gabháilt air nó nach raibh smeámh ann. Is minic a chuimhnigh mé air ó shin agus a chuaigh sé thríom. Ní raibh scrupall ar bith ionainn agus an chaoi siúd a chur air
→
díogha
Más isteach ansin atá sé ag dul faoi dheireadh thiar, dar fia tá sé ag dul ag greamú don díogha ceart. Dá mbeadh sórt meas ar bith aige air fhéin, ní thaobhódh sé iad sin — cineál na bhfaochan agus na ngliomaigh. Nach diabhaltaí mór an dallach dubh a bhíos ar dhaoine thar a chéile. B'fhurasta dhó sin a dhíol de bhean a fháil ina rogha áit sa tír, thar is a dhul go dtí an staicealach míchuibhiúil sin … Ní mise atá dhá rá léithe. 'Sé ráite chuile dhuine é
+
→
díol 2
"Naonúr naoi n-uaire díol mná rua d'fhear; dháréag de na fir is fhearr díol mná duibhe; Agus aghaidh an tslua ar an mbean bhán"
TUILLEADH (2) ▼
"Ní díol trua thú choíchin go mbuailtear ort coigealach mná; A dhéanfas gual dubh naoi n-uaire de do chroí ina lár" (An Draighneán Donn)
Chuaigh sé ag déanamh ball séire ormsa oíche anseo a ndeachaigh sé thart deireanach. Bhí seanasal dubh agam an uair sin agus é thiar ansin thiar i ngarraí an bhóthair. Bhí seanasal eile ag J. Th. sa ngarraí ó thuaidh. Sheol sé anuas é agus isteach in mo gharraíse agus deir tú le céard a rinne sé, ach driobaill an dá asal a cheangal dhá chéile le píosa róipín. Murach gur éirigh lena hasail a bheith an-tsean agus an-tsocair, diabhal mé go mbeadh an dá dhrioball tarraingthe amach ón dúid acu as a chéile ar maidin, mar chuir sé an ceangal cráite orthu. D'fhan mar sin go ceann seachtaine agus siar liom féin oíche agus níor chónaigh mé ariamh gur thug mé a chapall amach glan as an ngarraí, agus as go brách liom gur fhága mé thuas in éindí le na caiple féaraigh ar chuid M. Ph. í. Rug mé ar bhromach réidh go leor, agus as go brách liom anuas aríst gur fhága mé istigh thiar sa ngarraí aige é, an áit a raibh an capall. 'Bailíodh leat,' anois arsa mise. Bhí cupla uair lae ann feadh is mé a bheith sa mbaile. Ba é déanamh an mhagaidh díol an mhagaidh an mhaidin sin ar chaoi ar bith
→
díolaí
Murach a dhaoireacht agus atá chuile rud, b'fhurasta do dhaoine a bheith ina ndíolaithe maithe, ach tá chuile shórt anois ar a dhaoirse ach an rud a bheas tú a dhíol. Níl a dhubh ná a dhath air sin
→
diomdha
Cuirim faoi dhraíocht agus faoi mhórdhiomdha na bliana thú gan an darna béilí a ithe ar aon bhord ná an darna hoíche a chodladh ar aon leaba go bhfaighe tú amach domsa cén fáth nach ndearna Ridire an Gháire Dhuibh aon gháire le seacht mbliana ( … go dtuga tú chugam an Each Chaol Donn, an Claidheamh Solais srl.)— gnáthsheoraí i seanscéalta le tuairisc a thabhairt ar chur na ngeasa
Orainne a tháinig sé ag roinnt i dtosach. Thug sé dhá mhuigín an duine dhúinn. Nuair a shroich sé siar chomh fada leis an mbruscán a bhí san iothlainn, ní raibh aon chosúlacht ar mhórán eile a theacht, agus bhí sé ar phointí an trí an uair sin. Thaosc sé amach an pórtar acu sin. Ach bhí an bóithrín aníos dubh le daoine ag leathuair théis an trí agus ag an ceathair, agus gan faice le fáil acu, mar rinne sé plaicín ghabhair dó (de) san iothlainn. Maidir linne, ní bhfuair muid ach an dá mhuigín. Ní raibh muid buíoch ná diomdhach: sin é an chaoi lena rá. Ní bhíonn an chéad fhear buíoch ná diomdhach arsa tusa (ól dhá roinnt ag sochraide)
→
díthrá
Ní bhainfidh tú mórán feamainne duibhe sna bráideannaí sin ar dhíthrá meathrabharta. Níorbh fholáir duit rabharta mór féin le aon fhoghail a dhéanamh ann
→
diúirinn
Seanbhádóir a bhí ann, agus féasóig mhór dhubh air, agus bairnigh agus diúirlinneachaí ag fás air!
+
Dhá ndiúltaíodh sé an bhratainn bhradach sin, b'fhéidir dó bun a dhéanamh fós, ach ní dhiúltóidh, ná níl cuimhne ar bith féin aige air. Tá an oiread den dallach dubh acu siúd air agus nach mbíonn iamh ná foras air mura mbeidh sé ina mbail. Bíonn buannaíocht eicínt ag cuid de na daoine le go mbíonn siad in ann daoine eile a mhealladh mar sin
TUILLEADH (2) ▼
Bhí an lá ag diúltú dhá sholas inniu nuair a chuaigh an bus thart. Ach chreidim gur suarach an t-ionadh sin agus muid ar ghearrógaí dubha na Nollag. Ba mhór ab fhiú é dhá mbeadh an lá casta féin. Dheamhan a n-aireodh duine síneadh ag teacht air aríst
Mura bhfuil lampa agat níl aon ghnaithe amach anois agat. Beidh an oíche chomh dubh leis an bpúca gan mórán achair. Tá an ghealach ag diúltú dhá solas. Níl ann ach sceallóigín gealaí fós, agus is gearr go dté sí faoi. Déanfaidh sí fíor-dhrochoíche freisin …
+
→
dlúth 1
"Ina uige — ina throisleáin — a bhíos an snáth théis an crann deilbh a fhágáil. Ina cheirtlíní a bhíos an t-inneach. Chuirfeadh an fíodóir an uige sa seol agus thosódh sé ag caitheamh an innigh air, nó go mbeadh na ceirtlíní ídithe. Mura mbeadh a dhóthain innigh ag an bhfíodóir, bheadh easnamh (/æsɴə/) ort, agus chaithfeá tuilleadh a fháil, hé brí cá bhfaightheá é. É a thógáil ó bhean eicínt … Inneach bán a chaitheamh ar dhlúth dubh, sin é an ceann easna. Dhá mbeadh dlúth agus inneach bán ann, sin é an flainín bán — ábhar drárannaí agus báiníní agus pluideannaí. Bíonn an t-inneach agus an dlúth dubh le dhá ghlas chaorach. Nó d'fhéadfá olann daite a chur ar bhán, le aghaidh treabhsair agus bheist. Daitear an dlúth agus an t-inneach le aghaidh seaicéid nó chasógaí. Chuiridís láib ar an dath leis an mbréidín dhubh a bhíos sna seaicéid thíre a dhathú. Dhá ndaiteá inneach le scraith chloch, agus oiread na fríde glas chaorach a chaitheamh thríd an dlúth, dhéanfadh sé éadach breá. Rinne mo mháthair culaith dhó dhom anseo uair. Bhainfeadh sé an solas as do shúile. Ní raibh aon bhean óg sa tír nach in mo dhiaidh a bhí nó go raibh sí caite! Ach caitheadh in aer an obair sin. Níl triúr ban istigh in do thír inniu atá in ann olann a dhathú. Níl a fhios acu céard a bhaineas dó" (Sliocht as cuntas faoi éadach ó Mháirtín Ó Cadhain, Cnocán Glas, Spidéal)
TUILLEADH (1) ▼
"Éadach measctha: sin dubh agus bán ar a chéile. Inneach bán agus dlúth dubh" (As cuntas faoi éadach ó m'athair)
→
do 1
Nuair is dubh dóibhsean (do na mámhasaí), is dearg domsa ─ drámhasaí a bhíodh i gcónaí ag an gcearrbhach seo
→
dochar
An bhfaca tusa an dochtúr dubh? Thug S. Sh. amach é lena chuid tinneas droma a leigheas. Níor fhága sé snáth air, agus chuir sé ar a bhéal faoi sa leaba é. D'inis S. Sh. dó cá raibh an dochar. 'Anseo,' arsa seisean, agus bhuail sé a sheandorna anuas ar an gcaoldroim air agus chuir sé snadhmannaí sa leaba air. Ach chomh luath agus a fuair S. a anáil leis, d'éirigh sé de léim choscartha agus fuair sé an píce. Bhí an dochtúr dubh ligthe leis féin agus níor mhór dó féin go raibh. Ní changlódh sé aon fhata go brách aríst!
→
dochtúr
Bhí dochtúr dubh istigh i nGaillimh cupla bliain ó shin, agus deir siad nach raibh cinneadh go deo leis. B'fhearr é ná dochtúirín sciorta seo atá againne anois ar chaoi ar bith
→
dodaire
Dodaire d'fhear é sin anois atá ar an mbus. Mura mbeidh do chuid airgid i gcúl do ghlaice agat dó, agus a shíneadh chuige ar an bpointe boise, 'sé a bhíos cantalach. Bhí sé ag dul ag cur S. Sh. Sh. bog te amach as an mbus an lá cheana an áit a raibh sé ag cinniúint dubh is dubh air a láimh a chur ina phóca ag an mbrú. Thug S. Sh. Sh. a dhúshlán. 'Is córa dhuit go mór a gcoinneáil dó,' adeir sé, 'agus gan muid a bheith anseo mar a bheadh matcheannaí i mboiscín'
Bhí siad sin doghrainneach chuile lá ariamh leis an té a bheadh ar páí acu. Mharódh sé iad le obair. Is minic a chonaic mé thíos sa ngarraí iad go mbeadh an dubh ar an oíche agus nár léir dóibh an láí. Agus an táirm chéanna ag tosaí ar maidin. Mura mbeidís aige le giolcadh na fuiseoige, spréachfadh sé leo. Ba in é féin an drocheallach — ba é sin
Bhí an-chaint ansin go mbeadh cogadh ann anuraidh, nuair a bhí na Poncáin ag iarraidh na gcaltaí ar de Valera. Diabhal aithne a bhí orthu timpeall anseo nach raibh siad landáilte sa gC. Ach faoi cheann seachtaine, níor fhan smid ar bith faoi. Diabhal an focal. Sin é an doicheall mór ar bheagán fearthainn. Ara bhí ealaín eicínt eile acu féin ann freisin le dallach dubh a chur ar na daoine. Sin í a gceird sin i gcónaí
Dar mo choinsias is maith doicheallach an spéir í sin thiar. An bhfeiceann tú na mótaí dubha sin. Ní éadáil mhór ar bith iad. Feicfidh tusa ina dhórtadh fós inniu é. Ach má bhíonn fhéin, is cuma linn. Tá muid os cionn ár gcuid oibre buíochas le Dia
+
→
dóigh 1
An bhfeiceann tú iad sin. Is maith an dóigh iad. Spéireataí dubha go tóin. Nuair is dubh dhóibhsean is dearg domsa, agus nuair is dearg dóibhsean is dubh domsa
TUILLEADH (1) ▼
Níor fhága sé dóigh ná an-dóigh gan féachaint ach sin é a raibh dhá bharr aige. Chinn air dubh is dubh é a fháil ─ rud a bhí ar iarraidh
+
→
doineann
An bhfeiceann tú an fiach dubh? Le gaoith agus le doininn uainn féin agus ónár muintir thú, agus ná raibh aon cheo dhár gcuid sinne in do bhéal
TUILLEADH (1) ▼
Bhí cupla fiach dubh ansin thuas inniu agus iad ag screadach chomh hard agus a bhí ina gceann. Le gaoith agus le doininn uainne iad ar chaoi ar bith. Ní eallach maith iad sin ag taithiú in acar linn. Is olc rud a bheith ar a leabhar ag an bhfiach dubh.
Níl ort a dhul ann ach domhain na láí nuair atá tú ar an mbonn dubh sin: bonn móna. Is dóigh gur talamh móna a bhí ann roimhe seo.
+
→
Domhnach
Domhnach Chrom Dubh (taobh thiar de Ghaillimh), nó Domhnach na bhFear (Achréidh), nó Domhnach na Cruaiche — an Domhnach deiridh de mhí an Iúil. An lá sin a bhíos an turas go Cruach Phádraig. Ní fíor don Mháilleach sa mBéal Beo é (lth. 20) nuair adeir sé gur Domhnach na Cruaiche is mó a thugtar anois air. Domhnach Chrom Dubh atá fós air sa gcuid is mó den Ghaeltacht taobh thiar de Ghaillimh, agus Domhnach na bhFear taobh thoir
TUILLEADH (2) ▼
"Domhnach Chrom Dubh, lá na Móna agus Lá Fhéil Muire Mór thall sa bhfómhar: trí lá a bhfaigheann an bodach a sháith le n-ithe" — deirtear é seo
Cáid uait Domhnach Chrom Dubh? An rachaidh tú ar an gCruaich i mbliana?
Is mór den donn réidh sin atá thíos ar an gcúltrá thiar. Nuair a d'fhuadófaí an gaineamh di (den trá) de bharr stoirme nó bogadh le tír, agus nach mbeadh inti ach an bonn dubh sin ar nós na móna, bíonn an donn réidh leis agus í i ngreamús thíos sa móin. Bheadh ceathair nó cúig de throithe den ghaineamh imithe shula d'fheicfeá iad. Níl in ann an trá a nochtadh ach oibriú na farraige. Má ghabhann tú síos aríst théis stoirme, feicfidh tú féin iad ach é a bheith ina dhíthrá
+
→
dorcha
Tá sé dubh dorcha — an-dorcha. Cuirtear an dá fhocal sin le chéile ina gcuingir nuair is duibhe atá i gceist
TUILLEADH (1) ▼
Prochóig dhubh dhorcha de theach atá aige. Níor léir dhuit do láimh ann i lár an lae ghléigil. Níor léir sin
→
dornáil
Má ghníonn tú sin aríst, dornálfaidh mé thú nó go dtuga mé dath dubh ort leis an mbail a chuirfeas mé ort. Mura sonnta an mhaise dhuit é a chleiteacháinín