muintir (50+)
→
faitíos
Baol air sin aon chaidéis a chur ar mhuintir Nia! Tá an faitíos mór air ó bhuail siad cheana é
→
farúch
Bhí an t-urlár chomh fliuch sin aige agus go mb'éigean dó a bhaint cúig nó sé de chuarta. Chuir sé líméar faoi, ach dheamhan maith a bhí ann. Bhí an ceann le fána ag an uisce anuas ansiúd air. Thosaigh P. N. ag flithmhagadh faoi agus ag rá go mba cheart dó a chrochadh agus farúch a chur faoi mar a chuireas muintir an Achréidh faoi na cruacha. Ba bheag nár speir sé é.
→
fearacht
Bíonn slí agus seifte ag an muintir sin soir chuile lá dhá n-éiríonn ar a súil, ní hé a fhearacht sin againne é
In a bhfiolladóirí mar sin a chaith S. Ph. Sh. agus a mhuintir ag imeacht ariamh. Rud ar bith a gheobhaidís ar sliobarna — agus mura mbeadh sé te nó trom — bhí sé ardaithe leo acu. Is leitheadaí a labhróidís ná duine ar fónamh ina dhiaidh sin
→
fiosach
Ní fhaca mise aon fhear ariamh is fiosaí ná M. N. 'An bhfuil na fataí lánaithe agat?' 'Cé mhead sleán móna bainte agat?' 'Ar chuir muintir T. Mh. mórán feamainn tirim amach?' …
→
foirgthe
Tá muintir na tíre seo maith go leor. Tá móin acu, agus nuair nach mbíonn aon seifte eile acu, bíonn na cupla scillingín dole sin ann. Ach an limistéar sin ó Gh. go M. tá sé foirgthe ar fad. Níl móin ann, agus níl dole ann. Tá cíos agus airgead acraí an-trom orthu. Agus diabhal an talamh é a bhfuil aon ghaisce ann ag tabhairt chruithneacht ná beet— creachta
→
fág
Cabáil! Cá bhfágfá í. Ní le muintir do mháthar a ghabhfá gan a bheith cabach. Sháraigh siad sin an diabhal le cabáil
→
fágtha
Tá muintir an oileáin sin an-fhágtha má theagann gairfean ar bith. Níl bád ar bith in araíocht a dhul i dtír ann. Is minic a fhaigheass siad ocras
+
→
fáideog
Ba gheall le solas fáideoige a chonaic mé ag teacht aniar an tamhnaigh ar ball. Ní féidir gurb iad muintir Bh. a bheadh ag tóraíocht duine eicínt, nó b'fhéidir gur beathach a chuaigh amú
TUILLEADH (1) ▼
Caithfidh sibh sórt fáideog eicínt a sholáthar in áit eicínt le aghaidh an lampa sin. Tá an t-airneán ar fáil, agus ní fhéadfaidh sibh a bheith in bhur Muintir Dhorchaí ar fad
+
→
fán
Tá fán air óna mhuintir fhéin
TUILLEADH (2) ▼
Sin é an fear a chuir fán uirthi óna muintir féin. Agus ní phósfadh sé í ina dhiaidh sin. Shíl sí go raibh léithe — go raibh sí ar rothaí an tsaoil — ach a bheith ag comhrá leis sin. Caithfidh an díth céille fhéin a bheith ann, go bhfóire Dia orainn!
Tá sí imithe ar fán óna muintir fhéin
→
féar
Fiafraím díot, cén chaoi a ndéanfaidh muintir na háite seo an saol a ríochan, nó go ndéantar a bhfuil tusa a rá. Fan beo a chapaill agus gheobhaidh tú féar, ab ea. Mar a chéile sibh ó sháil go rínn. Tá sibhse chomh dona le dream ar bith eile
→
caidéis
Deir siad gurb é S. Bh. ba chiontach léithe sin. Fuair sé caidéis di gan aon bhail ó Dhia a chur uirthi. Ba é ráite chuile dhuine go raibh drochshúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ón lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair agus a muintir ag strócántacht lena fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. agus é a thabhairt chun láithreach go gcuireadh sé bail ó Dhia fliuch uirthi.
Is olc an chinnireacht a fuair an créatúr. Fágadh ina dhílleachta an-óg é, agus dheamhan mórán airde a thug muintir na seanmháthar air, rud nach milleán orthub agus an cluiche a bhí acub fhéin ann.
+
→
ciste
Tháinig neach go dtí é trí oíche i mbéal a chéile agus dúirt sé leis go raibh ciste faoi chac mada sa bPáirc Eirbh, ach fear de mhuintir Droighneáin a thabhairt leis dhá thóraíocht. Dheamhan caidéis a chuir mo sheanathair air ní ba mhó. Tá an ciste san áit chéanna fós.
TUILLEADH (1) ▼
Fhóbair ciste a bheith faighte ag mo sheanathair sa gcnocán sin thiar. Neach a tháinig go dtí é agus adúirt leis a dhul ann, ach ní dhearna sé a chomhairle, arae is fear de mhuintir Dh. a thug sé leis i leaba C. Bhí leac an phota nochtaithe acub nuair a tháinig an marcach — marcach a bhí chomh hard leis an aer — go dtí iad, agus d'fhuagair sé orthub staonadh. Sin é a raibh na thimpeall. D'fhan an ciste mar sin ariamh ó shin, agus chreidim go bhfanfaidh, ar ár son s'againne.
→
cleite
Tá stróic mhór leithid ann. Is maith leis i gcónaí a bheith ag cuimilt leis an uaisle. Théis gur fearr atá na Br. faoi dhó dhó, déarfaidh sé i gcónaí ina dhiaidh gurb iad muintir na máthar an cleite is fhearr ina sciathán.
+
→
coirigh
Coireoidh sé ar an gcliamhain leat má éisteann tú leis, ach dheamhan a mbeadh a fhios agat, dhá n-abraíteá aon cheo leis, nach éard a dhéanfadh sé a dhul ar ais agus chuile smid a inseacht dó. Aon mhuintir amháin iad Muintir Ard Raithin bíodh a fhios agat.
TUILLEADH (2) ▼
Coireoidh sé sin go maith ar chuile dhuine ach ar a mhuintir féin, ach mise i mbannaí gur beag adéarfas sé leob sin, ainneoin go mbíonn sé fhéin agus iad fhéin in árachaigh a chéile chuile lá.
Nach beag an lua aige a dhul ag coiriúint ar a mhuintir fhéin?
+
→
comaoin
Diabhal aithne ort nach comaoin mhór a caitheadh leat ann, scáth cupán tae a thabhairt duit. Ní dhá bhuíochtáil orthub é, is mór an chomaoin a chuirfidís ar mhuintir an tí seo shula mbeadh ar itheadar fhéin sa teach seo cúitithe acub.
TUILLEADH (2) ▼
Ní comaoin duit a bheith míchuntanósach ná doghrainneach le muintir do mháthar. Sin iad an cleite is fhearr in do sciathán fhéin a mhic ó.
Níor chomaoin dó muintir na háite seo a fhágáil ina dhiaidh — gan cuireadh a thabhairt dóibh.
Bhí sé chomh maith dhó a dhul agus í a iarraidh i gcomhfhios le bheith ag imeacht i ngan fhios mar sin. Mar dhóigh dhe go bhfuil an oiread de chaomhúint ina muintir sise agus nach n-inseoidh siad don tír é! A mhaisce, sé a bhfuil uathu é!
→
cuideáin
Tá éan cuideáin ar an ál s'againne le cupla lá — sicín roilleach. Measaim gur le muintir bharr an bhaile í — éan a rachadh ar imirce óna ál fhéin go dtí ál comharsan.
Tá Gaillimh cóineasach don dream sin siar, ach is cóineasaí B. A. an R. anseo. Céard atá sé ach achairín beag os ceann dhá mhíle. Is ann is mó a théanns muintir na háite ag margadh.
Tá sí ag gabháil in aghaidh dúchais má tá sí chomh míchuntanósach sin, arae ní casfaí aon bhean in do shiúl lae ort ba laethúla ná ba láí ná a máthair. Ó mhuintir a hathar a thug sí an stróic sin, ach i nDomhnach, dheamhan a raibh siadsan daorbhasctha ach an oiread.
+
→
baile
Níl muintir na mbailte seo réidh leis an gcur fós.
TUILLEADH (4) ▼
Bhí muintir bharr an bhaile ar cuairt againn aréir.
Níl fad méire de roithleán istigh ar shlata an bhaile ó briseadh roithleán Mhuintir Ph.
Tá an baile ina dhá mhuintir ag an diabhlánach sin siar. Murach eisean, b'fhurasta ceart a bhaint den chuid eile, ach cé beag a dhonacht, arsa tusa.
Má chastar muintir bhaile na gortan aniar chugainn, is gearr le dhul orthub an méid sin. D'íosfaidís siúd an tsáith Mhuimhneach
+
→
bealach
Ní raibh aon lá ariamh fhéin nach raibh muintir na mbealaí sin ag imeacht as a gcranna cumhachta le leithead.
TUILLEADH (1) ▼
Bhí bealaí dhá gcuid fhéin ag muintir an bhaile sin ariamh.
+
→
bealaigh
Tá an Béarla bealaithe isteach go maith i Muintir na hÉireann, agus is doiligh leob scaradh leis — tá sé iontub go smior is go smúsach.
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé fánach agat a bheith ag trácht ar Ghaeilge le muintir na háite seo, a dheartháir mo chroí thú, tá an Béarla chomh bealaithe isteach iontub anois agus nach bhfuil i ndán dóibh scaradh leis go mbaintear na teangachaí amach astub.
Tá béasaí agus bealaí Sheáin Bhuí chomh bealaithe isteach i muintir Chúige Uladh sin agus nach dtabharfadh an saol Ádhaimhe ar slí na Críostaíochta iad.
→
coigéal
Ara cén stró atá orthub a theacht trasna an choigéil, má bhíonn snámh ar bith acub. Agus nach bhfuil a fhios agat go maith nach gcuirfidh siad aon phóilí san áit mura mbí snámh aige. Déanfaidh muintir an oileáin cúis anois d'uireasa poitín ar chuma ar bith.
→
críoch
Má tá a chlann iníon i gcrích aige, bíodh sé buíoch do mhuintir Mheiriceá a choinnigh airgead spré leis. Murach sin dheamhan brat pósta a thiocfadh ar aon duine acub lena marthain — in Éirinn ar chaoi ar bith.
+
→
beo 1
Tá muintir Sh. Mh. beo fós. Shíl mé go raibh siad ligthe fúthub ar fad go dtí sin.
TUILLEADH (1) ▼
Níl firnéad an bhéil bheo díobh le baint as margadh. Aon mhuintir amháin iad muintir Ard Raithin, mar adeireadh P. Mh. fadó agus é ag sciolladóireacht ar na cliamhaineachaí.
Níl suim ar bith ag muintir an bhaile ann. Séard a bhíonns siad ag gáirí faoina chuid bollaireachta.
→
bornóg
Is áibhéil an bhornóg de bhean atá sí a dhéanamh, bail ó Dhia agus ó Mhuire uirthi. 'Sí atá ag gabháil le muintir a seanmháthar.
→
breá
Choireodh sé fhéin go maith ar mhuintir na mná agus nach breá nach dtaitníonn leis aon duine eile a fheiceáil ag coiriúint orthub théise sin (ainneoin sin)
Dhá aicisí dhá bhfuil sé in aghaidh mhuintire an bhaile thiar nach breá go dtéann sé ag cuartaíocht go dtí iad ina dhiaidh sin
Bhí sé ina bhruithshléacht inniu thuas ag an obair — muintir an Ph. a tháinig ag cur a gcosa uathub ag iarraidh oibre. Fhóbair go raibh sé ina Chath na bPunann. Cuireadh fios ar phóilíos sílim.