Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: súil

+

→ fearacht

Bíonn slí agus seifte ag an muintir sin soir chuile lá dhá n-éiríonn ar a súil, ní hé a fhearacht sin againne é

TUILLEADH (1) ▼

Bhí a shúile dúnta aige a fhearacht is dhá mba ina chodladh a bheadh sé, ach ba bheag dhá chuid cluanaíocht é sin, mo léan

+

→ feithideach

Is gránna go deo an feithideach í péist an dá shúil dhéag! An bhfaca tú ariamh í?

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh an feithideach is aistí dhár leag mé súil ariamh air isteach faoi bhruach in íochtar Gharraí an Chladaigh an lá faoi dheireadh. Péist a bhí ann agus feirí siar uileag air. Bhí sé fad crobh na láimhe. Thíos leis an ngaineamh rua a thaithíos sé, pé ar bith cén sórt feithideach é

→ fiar

Ní mór dóibh fiar a thabhairt dóibh fhéin inniu (báid). Ní thiocfaidís isteach díreach i súil na gaoithe. Tá sé ina lom gaoithe aduaidh anois — a theacht isteach ar tír ag tornáil

→ fliche

Tá súil agam nach ngabhfaidh sé chun fliche ar chuma ar bith go mbeidh muide sa mbaile

→ fliuch 1

Trí bhrat a d'fhliuchadh Oisín sa ló le deora aithrí as a shúile

→ follasach

Tá sé sách follasach le feiceáil agat, má osclaíonn tú do dhá shúil. Nach in é ansin é!

→ freagair

Ní ligfeadh an faitíos dom cleas den tsórt sin a dhéanamh faitíos go bhfreagródh Dia orm é. Ba bheag a shúil le Dia a bheadh ag duine ar bith a chuimhneodh ar a leithide de rud a dhéanamh — ba beag sin

→ freagairt

Bhí sé chomh maith dom a bheith caite amach i bpoll an tslogaide ansin amuigh ar scáth a bhfuair mé de fhreagairt. Dheamhan a shúil. Tháinig mac siobháin faoi dheireadh. Dúirt mé liom féin ansin go raibh sé in am a bheith ag gliondáil as

+

→ friochanta

Tá na súile an-fhriochanta aige bail ó Dhia air. Ní fhaca mé aon pháiste ariamh ina aois is friochanta a bhfuil siad aige ná é

TUILLEADH (3) ▼

Má bhí sé ar meisce muis, bhí na súile an-fhriochanta aige. Ní raibh siad marbh ina cheann mar a bhíos siad scaití eile

Tá sé friochanta inniu thar mar a bhí sé inné. D'aithneofá ar a shúile é. Ní raibh spleodar ar bith inné ann. Ach diabhal mé go mbeadh an-mheas agam air inniu. Má tá fhéin, gabhfaidh sé rite leis aon mhaith a dhéanamh. Drochghalra é sin

Tá sí chomh friochanta lena bhfaca tú ariamh. Níl aon cheo sa teach nach leagfaidh sí a súil air, mura mbeadh sí istigh ach dhá nóiméad

→ fág i

Ní fhágfadh sé siúd súil in do cheann a dheartháir mo chroí

→ féar

Níor shiúil sé talamh ná féar aon mhac is mí-ásaí ná P. má bhíonn aon deoir caite aige. Bíonn coinneal ina shúile nó go n-aimsí sé duine eicínt

→ cailm

Tá súil agam nach bhfuil clóic ná cailm ort.

+

→ ceal 1

Ní bheadh súil lena mhalrait agat ón amhas bradach — cheal fios, cheal stuaim.

TUILLEADH (1) ▼

Dheamhan coisméig ar bith aige, cheal amhairc. Ní fhaca tú aon duine ariamh nach mbeadh spré eicínt ina shúile ach é, ní dhá roinnt leis é!

+

→ claonfhéachaint

Tá claonfhéachaint i leathshúil leis — an ceann deas sílim — ach tá an tsúil eile ceart.

TUILLEADH (3) ▼

Tá claonfhéachaint ann, agus gealacán na súl le feiceáil ar fad slán an tsamhail.

Deir siad gurb é an t-údar atá le claonfhéachaint a theacht i bpáistí, má bhíonn siad i gcliabhán an áit a mbeadh an ghrian ag teacht leataobhach orthub. Baineann an solas stangadh as na súile. Ach dheamhan is móide a bhfuil sa méid sin ach comhrá daoine.

Shílfeá, slán an tsamhail, leis an gclaonfhéachaint atá i leathshúil léithe, nach iad súile a chéile chor ar bith iad.

→ cleite

Dhá gcuirtheá i gcleite é, d'fhéadfá foghairt a chur faoi shúil an chapaill.

→ cliar

D'airigh mé clochar ag teacht aníos i mbéal mo chléibh aréir agus bhuail cliar mé, agus dheamhan bréag nár shaothraigh mise an oíche. Bhí sé ina hóró lae shul ó thit mo dhá shúil ar a chéile.

+

→ cobha

Tá cobha ar a súil.

TUILLEADH (2) ▼

Nach é an chaora agat é go dtiocfadh cobha ar a shúil!

Is furasta a aithinte an chaora a mbeidh an cobha uirthi. Bíonn na súile marbhánta aici, agus scamall anuas orthub. Déanann sí cónú freisin mórán in aon gheadán amháin.

+

→ coinicéar

Téirigh ar shúil an choinicéir agus ná lig isteach é a fhleascaigh

TUILLEADH (3) ▼

B'fhéidir dhá ndúntaí súile na gcoinicéar sin go n-éireodh cupla coinín linn atá ag taithiú thart sna crígheannaí seo le gairid.

Dhá gcuirtheá súil ribe ar an gcoinicéar sin thiar, ní bheifeá d'uireasa coinín.

Coinicéar mhór mhillteach í, gan slacht gan cuid súl ar bith. Is mór an t-ionadh gur phós sé chor ar bith í, fear chomh breá leis.

→ coinnleoireacht

Ní fhágann an solas aon spré amhairc ina súile. Má bhíonn tú ag coinnleoireacht, dheamhan ort ach an solas a dheasú isteach leob agus fadhb nó fladhpar a thabhairt uait ansin.

→ colg

Bhí sé istigh ansiúd i súil na háfaí agus colg air; féint a dtiocfadh aon ghadhar isteach chomh fada leis. Dheamhan bealach le é sin (broc in áfach) a chur amach, ach neart deataigh a chur faoin tsrón aige. Chaithfeadh sé treabhadh nó tiomáilt (tiomáint) a dhéanamh ansin.

→ comaoin

An té a dhéanfadh comaoin den tsórt sin do dhuine, níor cheart duit do shúile a dhúnadh air. Ach cén neart a bhí agam air agus an té a bhí in mo bhail. Ní cheideonainn ar a dtug tonn ar trá é.

→ conán

Dheamhan cor ar bith sa gconán sin. D'fhéadfá méir a chur faoina shúil, agus ní bhainfeadh sé leat. Ach i nDomhnach, níl an deartháir eile mar sin: tá sé sách anglánta.

→ cíosaigh

Bhí cupla bodóg ar féarach agam aige anuraidh agus tá sé thar am é a chíosú leis. D'aithneoinn ar a bhruas chuile áit dá gcasann sé liom, go bhfuil sé ag súil leis, agus leis an gceart a dhéanamh, d'fheilfeadh sé é a thabhairt dó lá ar bith feasta.

→ baile

Dheamhan a gcreidfinn ó bhéal an tsagairt gurb é a rinne é murach go bhfaca mé le mo dhá shúil fhéin é! Anois céard adéarfá le Gaillimh agus gan ann ach baile beag! Ach cá bhfágfadh sé é? Dheamhan lá ariamh nach raibh a dhream luathlámhach (tugtha don ghadaíocht).

+

→ bealach

Tá a theach ar shúil an bhóthair agus níl fear bóthair ná bealaigh dhá dtéann soir ná siar nach aige istigh atá.

TUILLEADH (6) ▼

Tá an teach ar a ndeis acub ó tharla é bheith ar shúil an bhóthair. Tarraingeann an ceannaí mála ann ag iarraidh lóistín na hoíche, fámairí ag cur tuairisc an bhealaigh, Gaeilgeoirí ag iarraidh nathaíochta, agus chuile chineál duine dhá dtéann an bóthar.

Is fadó an lá a scaoilfinnse bealach léithe ina rogha áit, ach is measa leis an tseanbhean í ná gealacán a súl, agus ní mian léithe cead an bhealaigh a thabhairt di chor ar bith.

'Sé an rud is luath (luar) liom beo, duine a bheith i mbéal an bhealaigh romham ag súil le tuairisc.

Chaithfeadh sé go gcoinníonn sí as mo bhealach, arae ón lá ar iarr mé mo phunt uirthi, níor leag mé súil uirthi i mbealach ná i ndearmad ariamh ó shin.

Buaileadh suas faoi bhealach é agus b'éigean dó a dhul isteach i dteachín a bhí ar shúil an bhóthair go ligeadh sé an oíche thairis ann.

Ní dhúnfadh sé a shúile ar dhuine agus feiceadh sé an t-anó air, ach tá an bealach eile leis mar sin fhéin. Tá sé ag baint a dhá luach amach ar chuile mhíle ní dhá bhfuil istigh ina shiopa.

→ beann

Tá sé neamh-mhothaitheach anglánta leis an té nach bhfuil beann aige air, ach an té a bhfuil, ní dhúnfaidh sé a shúile air.

→ cnigín

Thug sé cnigín idir an gob is an tsúil dó.

→ cniogaide

Is fánach an chniogaide a ghortódh duine ar an tsúil. An tsúil, an ghlúin, agus an uillinn, na trí áit nach bhfuil fulangach ar thada.

+

→ cuilín

Tá a shúil go dona. An lá faoi dheireadh a raibh siad ag cáitheadh, chuaigh cuilín den lóchán fúithi, agus chinn sé air é a thabhairt amach. Tá sí dúnta fré chéile anois aige. Banaltra mhaith a theastódh uaidh (banaltra = bean oiliúna. Deirtí go mbíodh bainne cíoch go maith ag súil thinn, nó súil a mbeadh salachar nó dúradán fúithi)

TUILLEADH (1) ▼

Fainic a mhuirnín, an dtiocfadh aon chuilín den choirce sin faoi do shúil nó bheifeá go dona aige.

súil (50+)