→
dubh 1
tóin (50+)
→
fios
Níl aon bhlas d'fhios do labhartha agat ach an oiread le mo thóin! Ba deas an scéal a tharraing tú anuas! Cuirfidh sí sin do cháil faoin tír
Go dtuga Dia ciall duit! Ba gearr le dhul do phúcán ar na farraigí coimhthíocha atá as seo go Meiriceá. Aon liagán amháin acub siúd, agus beireadh sé ar do phúcán, chuirfeadh sí go tóin poill í mar a d'fheicfeá sliogán (farraigí coimhthíocha — farraigí cithbhéalta, nó an teiscinn mhór. Bíonn farraigí scréachta mar sin go hiondúil, i bhfad ó chladach)
+
→
coirt
Dhá leagtá méisín sháile faoin teas, d'imeodh an t-uisce ina ghail agus d'fhanfadh coirt shalainn ar thóin na méise.
TUILLEADH (2) ▼
Tá coirt eicínt ar a thóin seo. Shílfeá gur céir í, agus ní hea ina dhiaidh sin.
Níor mhór dhuit an citil sin a scaladh amach le airgead luachra mar tá a thóin uileag faoi choirt.
+
→
baile
Sa tóin thiar den bhaile atá cónaí air.
TUILLEADH (2) ▼
Tá sé soir go maith i dtóin an bhaile — teach ceann tuí agus an bhinn leis an mbóthar.
Muise ní baile mór é, ná píosa ar thóin baile móir — níl fairsinge ar bith ann.
D'éirigh cuaifeach a chuir an bád timpeall, agus murach chomh maith agus bhí muid ar ár maidí, bhí muid ar thóin poill.
+
→
beo 2
A Thiarna, nach diabhlaí beag an tsuim atá ina bheo ná ina mharbh ag an ngasúr sin, a dhul ag marcaíocht ar an mbromach agus gan fhios aige nach tosaí ar gabháil dá tóin in airde a dhéanfadh sí agus é a chaitheamh anuas.
TUILLEADH (1) ▼
Chaithfeadh sé gur theangmhaigh mé le beo na coise nó ní thosódh sé ag gabháil dá tóin in airde mar sin.
→
adhartha
Déarfá go bhfuil chuile dhuine go tóin acu roinnt bheag adhartaí — simplí — thar mar a bheadh daoine eile. An bhfeiceann tú Seán sin ann? Shílfeá gur naíonán ag caint é.
→
buail
Tá sé fánach agat aon bhreac do do bhualadh comhuain is a bheas do chuid baoití chomh stráiciúil maolscríobach agus atá siad. Breá nach gcuireann tú an duán agus na péiste siar go tóin tharas iad a bheith ar sliobarna mar sin le na duáin.
→
buille
D'airigh sé an buille iomramha uirthi isteach ar feadh an bhealaigh, ach nuair a bhuail sé caladh, níor léir dhó go raibh duine ar bith sa gcurach ach é fhéin. Chaithfeadh sé nár dhuine saolta a bhí thiar ag a tóin.
+
→
buinne 1
Na heasnachaí a sáitear sa talamh i dtosach. Ansin cuirtear buinne béil air — hocht slata déag. Sin é buinne na hocht slata déag. Cuirtear aríst os a chionn sin hocht slata déag eile. Sin é an buinne láir. Slat eile a shá ansin le taobh chuile easna go gcuirfeá hocht slata déag eile ann. Sin iad na slata táis. Tógtar an buinne táis leob agus bítear dhá bhfíochán go mbíonn siad caite. Buinne tónach a chur air ansin. Nuair a bheadh sin réidh agat, na slata a bheadh sna taobhannaí a leagan anonn is anall air agus na slata éadain a fhíochán orthub sin go gcuirfeá an tóin air: i gciseoig, séard a chuirfeá, buinne in uachtar ar an gcaiseal leob sin. Séard é fíochán an chléibh — buinne hocht slata déag, fíochán nó buinne cheithre shlat, fhíochán dhá shlat. 'Sé fíochán an dá shlat am fíochán singil — níor mhór cheithre slat le aghaidh buinne. Buinne cam a chuirtear ar chléibhín ime: ardaíonn an caoladóir taobh den chliabh roimh an taobh eile (Cuir síos ar fhíochán agus ar bhuinní an chléibh ó chaoladóir — S. Ó C., é an sliocht réamhráite)
TUILLEADH (4) ▼
'Sé an buinne béil an chéad chuid den chliabh a thosós tú. Ar a bhéal faoi a dhéanfas tú é, agus tá an buinne béil thuas ag fiacail an chléibh. 'Sí an tóin an chuid deiridh a dhéanfas tú.
B'fhurasta a aithinte gur sa tóin a chlisfeadh sé. An oíche a raibh sé dhá dhéanamh, bhí sé deireanach air agus dheamhan mórán dúthrachta a chaith sé leis an mbuinne tónach, ach rith air chomh maolscríobach agus a d'fhéad sé.
Más leat tóin a chur ann, níor mhiste dhuit buinne tónach a chur air freisin.
Chuirfinn na buinní air ceart go leor, agus tá mé in ann tóin a chur ann, ach chinnfeadh na táiseachaí orm.
Tá buinneán mór de chrann fuinseoige ag fás ag tóin na binne aige. Ceapaim gur mór an foscadh dhó é mura bhfuagraíonn sé an iomarca gála.
→
ainm
Chuir sé ainm ar dhaoine a bheith ag an damhsa nach raibh ní ba gaire dhó ná tóin thiar Chonamara — dúirt sé go raibh daoine ag an damhsa a bhí i gceann thiar Chonamara nuair a bhí an damhsa ar siúl
+
→
amuigh
Tá a thóin amuigh le olc — an-olc air.
TUILLEADH (3) ▼
Bíodh a thóin amuigh má thograíonn sé — bíodh olc nó stuaic air más breá leis é.
Tá a thóin seo thíos amuigh aríst agus gan fhios cén fáth
Níl aon lá dhá n-éiríonn uirthi sin nach é a tóin atá amuigh. Tá sí róstuacach ar fad.
→
áirgiúil
"Tá potaí na mballach níos leithne sa mbearach agus níos áirgiúla idir béal an bhearaigh agus tóin an phota, arae ní mór don bhallach bealach níos leithne ná an gliomach le dhul síos" (lch 14 Obair is Luadhainn — Colm Ó Gaora).
→
anachain
Má tá an anachain orthub, imeoidh siad go tóin (túin adeirtear) — má tá an bás orthu, caillfear uilig iad
→
anam
Le hanam do mhairbh a mhaicín chroí, ná cuir aon cheist ar aon duine den dream sin. Isteach ar thóin an phríosúin a chuirfidís thú.
→
fogha
Níor tháinig aon fhear ariamh dá hiarraidh sin nach raibh fogha is easpa bainte aici as. Bheadh sé rómhór nó róbheag; bheadh claonfhéachaint ann, nó mant, nó bheadh locht eicínt aici air i gcónaí. Bhí a shliocht uirthi: fágadh ansiúd ar a tóin í gan fear ar bith. Tá sí ina cailleachín anois
→
furú
Diabhal mé gur aréir ag an dó dhéag a chlog a bhí an furú ar fad air. Shílfeá go mba lá earraigh aige é! Ar ndóigh is cóir adeir siad, gur tráthnóna a níos an tóin an tochras
Is duit is fusa a bheith fáltasach agus brá gill a bheith ort. Dhá saothraíodh do cheithre cnámha fhéin é, b'fhéidir gurbh fhurasta breith ar thóin ort ach an oiread linn fhéin
→
féirín
Is deas é m'fhéirín: píopa a bhfuil poll ar a thóin. B'fhurasta a aithinte, dhá mba rud ar fónamh é nach dhomsa a thabharfadh sé é
→
faobhar
Chuir sé tairne ar a fhaobhar aníos thríd an gcathaoir. Níor fhága sé liobar leathair ná fíonnaigh ar thóin N.: ón oíche sin amach níor lig N. aon lucht cuarta isteach. Bhí sé ina bhothae acu. B'fhada a chaith sé ag fuasaoid a thónach
→
feadh
Thug muid ligean hocht bhfeadh déag don chailleach. Níorbh fholáir di sin go mbuailfeadh sí tóin (fc. cailleach).
+
→
folach 2
Bíonn sí ag imeacht ansin ina hóinseachín agus cóitín beag uirthi nach bhfuil folach a tóna ann
TUILLEADH (3) ▼
Chuir sí amach agam í agus dheamhan a raibh folach tóin na gloine inti. 'Crois Críost orainn,', adeirim féin, 'ní féidir go bhfuil leathghloine fuisce sa teirgéis sin?' Cén bhrí ach mo cheithre boinn a íoc uirthi — níor fholaigh an méid fuisce a cuireadh amach dó tóin na gloine
Ná cuir aon deoir ann anois. Folach tóin na gloine ar éigean. Is annamh a ólaim tada
Dhá bhfeictheá an streancáinín bainne a bhí ag an mbó: folach tóin an cheaintín. Sin é an méid
+
Ní shníomhfadh gadrachaí rois chor ar bith. Ní féidir fuinneamh a chur iontu. Sin nonsense gadrachaí rois. Níl a leithidí ann. Scéal agus a thóin leis é (gur shníomh fear gadrachaí rois)
TUILLEADH (1) ▼
Cuirfidh mise fuinneamh in do thóin le cic!
→
fáscadh
Sin é atá dearmadach. Níor chuimhnigh sé fáscadh faoi ar bith a chur isteach inniu, agus ar an dá luath is a ndeachaigh an t-asal suas in ucht an aird, seo siar an tsrathair, na cléibh agus a raibh ann ar a thóin
+
→
feire
Tá an tóin ag titim dhe mar tá an feire caite. Is deacair feire a chur i mbairille. Duine deaslámhach a dhéanfadh é. Tá ceird air sin
TUILLEADH (1) ▼
Níl fear ar bith a chinnfeadh air ag tógáil feiríochaí. Ní bheadh sé ala an chloig ag tógáil na daibhche sin anois duit. ’Sé an trua gan an dabhach sin a thógáil. Is breá an ball é. Níl air ach go bhfuil na cantaí caite roinnt ag an tóin. Dhéanfadh feire nua é chomh maith agus a bhí sé ariamh