Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: cailleach

+

→ fios

Is cailleach fis í sin — duine a mbeadh fis aici

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad go raibh a seanmháthair sin ina cailleach fis

→ fothair

Bíonn féar agus fothair ar choinnleach choirce an Mhárta, adeir an Chailleach Bhéarra. Sin í a raibh a fhios aici é!

→ fán

Chuaigh an bheirt sin i bhfán ar a chéile. Dhá mbeadh ceart le fáil bheidís pósta ag a chéile, ach daoine eile ag cur a ladar isteach i ngnaithí nár bhain dóibh beag ná mór. Tá an bheirt ansin anois: ise ina cailleach agus eisean ina sheanduine agus gan brat pósta ar cheachtar acu

→ ceisneamh

Dheamhan lá ó tháinig cuimhne dhom, nár chuala mé an ceann céanna ag ceisneamh, agus ag ligean tinnis uirthi fhéin, ach tá sí ansiúd ina ruacán caillí fós agus gan cosúlacht ar bith báis uirthi.

→ coilgneach

Ara muise is coilgneach an carnán caillí í! — francaithe, olc, oilbhéasach.

→ coinicéar

Is áibhéil an coinicéar caillí a dhéanfas sí ach a dtaga aois di. Nach n-aithneofá uirthi cheana é!

+

→ corradh

Is diabhaltach an daigéad caillí í. Tá sí corradh ar fiche cloch mheáchain, agus ar ndóigh mo léan tá caitheamh a codach inti.

TUILLEADH (1) ▼

Tá sé corradh ar leathchéad míle as seo don Ch. agus shiúil mo sheanmháthair chuile mhíle coisméig dhe ina cosa boinn! Siar go gceadaíodh sí cailleach luibheannaí a chuaigh sí. Is beag a dhéanfadh anois é. Dheamhan aon duine!"

→ baile

"B'fhearr liom sa mbaile in aice mo ghaolta; Ag síordhéanamh grinn, agus ag bréagadh ban óg; Ná a comhrá leatsa a chailleach na bruíne; A bhíonns in do shuí san oíche, agus do chodladh sa ló" (as amhrán — Cnoc Leitir Móir)

→ bannaí 2

Ní foláir an-bhannaí ar na scoilb a chuireanns tú sa gcailleach nó bogfaidh siad.

→ bealadh

Shíl mé gur cheal bealtha a bhí air ach i ndeir (i ndar) liom fhéin nach ea anois, arae tá aois na hÚire agus na Caillí Béarra aige. Is mór a chruthaigh sé agus seasamh an fhad chor ar bith.

→ beo 1

Dar liom fhéin go mb'fhearr do dhuine beo i dtalamh ná a bheith ag iarraidh a bheith ag coinneáil chocaireachta leis an gcailleach is máthair dó.

→ beo 2

Dúirt cailleach na clúide nár bheo léithe a beo ó b'éigean di athrú as an mbaile. Ach dheamhan mórán clóice a bhí uirthi ina dhiaidh sin i gcosúlacht.

→ bornóg

Nach í an bhornóg chaillí í?

→ breá

Is breá an t-údar caillí í — bean óg mhídhathúil, nó bean óg gan fuinneamh ná fáscadh.

→ buail ar

Fainic an mbuailfeadh cailleach E. an iníon thall ort. Tá sí ar a mine géire ag iarraidh duine bunúsach a dhéanamh amach di.

→ buail

Ní fhaca mé do leithide de chailleach in mo shaol ariamh! Breá nár tharraing tú nuair a d'airigh tú buailte í!

→ áibhéil 1

Rinne sé scéal Chailleach an Uafáis dhe lenar chuir sé d'áibhéil air as a údarás féin — ba mhillteach uafásach an scéal a d'inis seisean; chuir sé cuid mhaith leis é fhéin.

→ caith amach

Chuala mé go bhfuil an chailleach lena thabhairt chun dlí faoina caitheamh amach gan fáth gan ábhar.

→ féirín

Ba mhaith an féirín a bhuail siad air: cunús caillí gan pínn gan bonn

→ imigh

Dhá bhfaightheá aois na hÚire agus na Caillí Béarra, creid mé dhuit ann nach bhfeicfidh tú tada ag imeacht cneasta go brách — dá bhfaighteá an-aois fhéin, beidh míchneastacht agus cneámhaireacht agus slíomadóireacht ann i gcónaí

→ tar isteach

Pé ar bith ce thiocfas isteach ar airgead na caillí, beidh leis

→ faobhar

Faobhar a bhaineas féar adeir an Chailleach Béarra. 'Thug tú éitheach a chailleach,' adeir an buachaill, 'ní hea, ach fear maith agus speal ghéar' — bhí sí ag fonóid faoi, mar bhí súil aici go mbeadh call faobhair dó chuile phointe, arae bhí spílí cruaí sáite roimhe sa mbá aice; is leathfhocal é caint na Caillí Béarra le linn spealadóireacht

→ faobhrach

"Chuir sé an chailleach isteach i mainistir mór agus thug sé tine do cheithre roithleánaí na mainistreach. Dhá fhaobharaí dhá raibh sí ag dul isteach, ba sheacht bhfaobhraí a bhí sí ag teacht amach di" — ba mhó faoi sheacht an dúil a bhí aici a dhul ag troid (as scéal: An Ridire Gaisce, Seán Mhac Confhaola, an Cheathrú Rua)

→ feadh

Thug muid ligean hocht bhfeadh déag don chailleach. Níorbh fholáir di sin go mbuailfeadh sí tóin (fc. cailleach).

→ fáth

Cén fáth do gháire, a chailleach (níl an t-alt anseo faoi dhó, mar shílfí i dtosach .i. cén fáth go bhfuil tú ag gáire)

→ fuar 2

Na trí rud is fuaire ar bith: smut con, deoir aille, agus tóin caillí

→ abair

Tá sí ina cailleach seamlais, mar adéarfá — pour ainsi dire; so to speak

→ deaideo

"Punt do dheaideo agus punt do mhamó, agus punt eile le n-ól ag cailleach an airgid. 'Sí mo mhamó í; 'sí go deo deo í, 'sí mo mhamó í, 'Sí cailleach an airgid" (caint a chuirtear le port, Tadhg an Ghrá sílim nó na Rockie Roads to Dublin. Bíonn sé le crónán páistí freisin)

→ deifir

Bhí an oiread deifir air agus a bheadh ar fhear a bheadh ag dul ag iarraidh cailleach do bhean a bheadh ar a céadpháiste

→ deimheas

Go sábhála Dia sinn nach uirthi atá an deimheas. Sin í a bhfuil bás na caillí agus pósadh na mná óige aici ar chaoi ar bith

→ deoraí

Níl duine ná deoraí a bhaineas léithe, lena cuid airgid a fhágáil aige. Agus tá sé aici sin — saibhreas na saibhreas. Níl ríochan saoil lena cuid saibhris. Siúd é aríst é mar adeir an fear ar ball: airgead caillí dhá mhún le ballaí. Is deacair an seanfhocal a shárú adeir siad

→ dia 2

An bhfeiceann tú í sin thuas nach ligfeadh aon luaith amach Dé Luain. Deir sí nach bhfuil sé sonaí. Sin í an chailleach a bhfuil na pisreogaí aici

→ diaidh

Bhí sé i gciúinchomhrá liom thíos ag ceann an bhóthair, agus ní fhaca tú aon fhear go hiomaí ba spleodraí ná é. Maidir le scéalta, bhí siad aige: bás na caillí, pósadh na mná óige, cogadh, aontaí agus eile. Ach hé brí cén dearcadh a thug sé i ndiaidh a ghualann, nach bhfaca sé T. Sh. ag déanamh againn (chugainn) aníos. Níor fhan sé leis an bhfocal a bhí ar a theanga a chríochnú, ach baint as soir an bóthar. Níl trust ar bith aige as T. ón oíche fadó ar ionsaigh sé é ag teacht aniar ón R.

→ ding

Ginn thú! Ginn thú a bhuachaill! Leag air a fhleascaigh. Tabhair an dara hairt dhó! Tabhair cor coise dhó agus buail fút é a chailleach … Dheamhan de rath ort ina dhiaidh sin … Dar fiagaí, tá tú in do phuca aige … Ginn é an fear eile féin … Aire dhuit … Diabhal mé go gcuirfidh sé taobh na bpoll os do chionn fós … Tá féith ón tsinsir sa ngearrbhodach sin.

→ dris

Chinnfeadh ar chailleach éisc aon cheart a bhaint di siúd. Bheadh sé fánach aici. Tá sí chomh cantalach le dris

→ droch-

Faobhar a bhaineas féar adeir an Chailleach Bhéarra. Is gearr a sheasfása di. Tá drochfhaobhar críochnaithe agat

→ drogall

M'anam muise go sílfeá agus go raibh drogall ar Mh. a dhul leis ina dhiaidh sin, théis gur héidreorach an cuimleacháinín é J. Cailleach cheart é M. sin. Tá sé sách bastallach nó go bhfeice sé fear ullaithe (ullmhaithe) ar achrann, ach nuair a fheicfeas, titfidh an driull ar an dreall air

+

→ dá

Téanam an dá chailleach agus gan aon chailleach ag teacht — duine a bheith ag iarraidh freastal de dhá rud in éindí agus gan aon déanamh ar cheachtar acu, nuair nach mbeadh sé in ann a dhúthracht a chaitheamh le ceachtar acu

TUILLEADH (2) ▼

Tá sé ag iarraidh a bheith ag freastal do thalamh agus é leath na gcuarta imithe ag cruinneáil an rud eile sin. Sin é téanam an dá chailleach agus gan aon chailleach ag teacht. Ach 'sé an chaoi a mbeidh sé as a dheireadh, ní bheidh Murchadh ná Mánas aige

Níl Gaeilge ná Béarla ag an dream óg sin an taobh suas anois. 'Sé téanam an dá chailleach é agus gan aon chailleach ag teacht

→ déag

Gheobhaidh sé siúd aois na húire agus na Caillí Béarra. An bhfeiceann tú cheana sna déaga is cheithre fichid é go hard, agus gan stró ar bith air faoina dhul ag an aifreann fós

→ díle 1

Tháinig an mac isteach agus scéal Chailleach an Uafáis aige. Shílfeá gurb í an díle a bhí ag teacht air, bhí sé ag cur dó chomh héasca sin. Ach leis an uafás a bhí air, agus leis an séideán a bhí ann, níor fhéad muid a thuiscint ach gur éirigh rud eicínt do Bheartla. C. J. a d'inis an scéal thríd síos agus thríd suas dúinn nuair a tháinig muid amach ar an mbóthar

→ díoltas

An té a dhéanfas tada air sin, beidh sé ar siúl go brách go mbaine sé díoltas dó (dhe) uair eicínt. Sin é an sórt duine é. Choinneodh sé an faltanas sin istigh, dhá bhfaigheadh sé aois na húire agus na Caillí Béara

→ díreach

'Arán cam a ghníos bolg díreach,' adeir an Chailleach Bhéarra. 'Thug tú éitheach a chailleach,' adeir an buachaill, 'ní hea, ach a fháil ar bord go bhfaighe tú fuílleach.' (cuid den aighneas a bhí ag an gCailligh Bhéarra leis an mbuachaill)

→ dúlaí

Nach maith dúlaí anois a bhí sé ag dul ina éadan agus gur éirigh sé suas óna dhinnéar agus gob (gurb) eo amach é gur ionsaigh sé ar an mbóithrín é. Ach chlaon sé uaidh ina dhiaidh sin nuair a chuir an ceann eile stiúir achrainn air fhéin. Ní raibh ann ach cailleach théis (tar éis) a chuid gláiféisce. Sin é an méid

→ dúshlán

Buail anois, do dhúshlán. Is cailleach thú ina dhiaidh sin

cailleach (48)