Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: cailleach

+

→ fios

Is cailleach fis í sin = duine a mbeadh fis aice

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad go raibh a sean-mháthair sin in a cailleach fis

→ fothair

Bíonn féar agus fóthair ar choinnleach choirce an Mhárta, adeir an Chailleach Bhéara. Sin í a raibh a fhios aice é!

→ fán

Chuaigh an bheirt sin i bhfán ar a chéile. Dhá mbeadh ceart le fáil bheidís pósta ag án a chéile, ach daoine eile ag cur a ladar isteach i ngnaithí nar bhain dóibh beag ná mór. Tá an bheirt annsin anois: ise in a cailleach agus eisean in a sheanduine agus gan brat pósta ar cheachtar aca

→ corradh

Tá sé corradh ar leath-chéad míle as seo do'n Ch. a's shiubhail mo shean-mháthair chuile mhíle coisméig dhe, in a cosa buinn! Siar go gceaduigheadh sí cailleach luibheannaí a chuaidh sí. Is beag a dhéanfadh anois é. Dheamhan aonduine!

→ baile

'B’fhearr liom sa mbaile in aice mo ghaolta; A' síor-dhéanamh grínn, a's a' bréagadh ban óg; Ná a cómhrádh leatsa a chailleach na bruidhne; A bhío(nn)s in do shuidhe 'san oidhche, a's do chodladh sa ló' (As amhrán — "Cnoc Leitir Móir").

→ bannaí 2

Ní f'leárr an-bhannaídhe ar na scoilb a chuirea(nn)s tú sa gcailleach nó bogfa siad.

→ beo 1

Dar liom fhéin, go mb'fhearr do dhuine beo i dtalamh, ná a bheith ag iarraidh a' bheith coinneál chocaireachta leis a' gcailleach is máthair dó.

→ beo 2

Dubhairt cailleach na clúide nar bheo léithe a beo, ó b'éigean di, athrú as a' mbaile. Ach dheamhan mórán clóice 'bhí uirre 'na dheidh sin, i gcosamhlacht.

→ buail ar

Fainic a' mbuailfeadh cailleach E. an inghean thall ort. Tá sí ar a mine-géire ag iarraidh duine bunúsach a dheanamh amach di.

→ buail

Ní fhaca mé do leithide de chailleach in mo shaoghal ariamh! Breagh nar tharraing tú, nuair a d'airigh tú buailte í!

→ áibhéil 1

Rinne sé scéal Chailleach an Uathbháis dhe, le nar chuir sé d'áidhbhéil air, as ughdarás féin = ba mhillteach, uathbhásach an scéal a d'innis seisean; chuir sé cuid mhaith leis é fhéin.

→ caith amach

Chuala mé go bhfuil an chailleach le na thabhairt (ch)un dlighe, faoi na caith(eamh) amach, gan fáth gan ádhbhar.

→ féirín

Ba mhaith an féirín a bhuail siad air: conús caillí gan pínn gan bonn

→ faobhar

Faobhar a bhaineas féar, adeir an Chailleach Béara. "Thug tú éitheach" a chailleach", adeir an buachaill, "ní hea, ach fear maith agus speal ghéar". = bhí sí ag fonóid faoi, mar bhí súil aice, go mbeadh call faobhair dó chuile phuinnte, arae bhí spílí cruadhaí sáite roimhe san mbáighe aice; is leathfhocal é caint na Caillí Béara le linn spealadóireacht

→ faobhrach

"Chuir sé an chailleach isteach i mainistir mór agus thug sé teine do cheithre roithleánaí na mainistreach. Dhá fhaobharaí dhá raibh sí ag dul isteach, ba sheacht bhfaobharaí a bhí sí ag teacht amach di" = ba mhó faoi sheacht an dúil a bhí aice a dhul ag troid (as scéal: An Ridire Gaisce: Seán Mhac Confhaola, an Cheathrú Ruadh)

→ feadh

Thug muid leigean hocht bhféadh déag don chailleach. Níorbh fhuláir di sin go mbuailfeadh sí tóin (fc. cailleach).

→ fáth

Cén fáth do gháire, a chailleach (níl an t-alt annseo faoi dhó, mar shílfí idtosach .i. cén fáth go bhfuil tú ag gáire)

→ fuar 2

Na trí rud is fuaire ar bith: smut con, deóir aille, agus tóin caillí

→ abair

Tá sí in a cailleach seamluis, mar adéarfá = pour ainsi dire; so to speak

→ deaideo

"Punt do dheaideo agus punt do mhamó, agus punt eile len ól ag cailleach an airgid. 'Sí mo mhamó í; 'sí go deó deó í, 'sí mo mhamó í, 'Sí cailleach an airgid" (caint a chuirtear le port, "Tadhg an Ghrádha" sílim nó na "Rockie Roads to Dublin". Bíonn sé le crónán páistí freisin)

→ deas 1

Ba deas í mo cheird muis, ag brú sean-chaillí thart i gcáirrín! Dhá mbeinn gan aon-bhuille oibre a fháil le mo ló, ní dhéanfainn é

→ deifir

Bhí an oiread deifir' air agus a bheadh ar fhear a bheadh ag dul ag iarraidh cailleach do bhean a bheadh air a céad-pháiste

→ deois

Sheas sé i bhfus ag ceann an bhóithrín agus chuir sé deois air fhéin feai'nt an gcluinfeadh sé leide ar bith. Ach coinníodh beophianta é deirimse leat. Sin é an deasú air sin. Piteóig bhradach. Sháruigh sé sean-chailleach

→ dia 2

'Bhfeiceann tú í sin thuas nach leigfeadh aon-luaith amach Dé Luain. Deir sí nach bhfuil sé sonaí. Sin í an chailleach a bhfuil na pirseógaí aice

→ ding

Gínn thú! Gínn thú a bhuachaill! Leag air a fhleasca(igh). Tabhair an dara thairt dhó! Tabhair cor coise dhó agus buail fút é a chailleach … Dheamhan de rath ort in a dheidh sin … Dar fiaguidhe, tá tú in do phuca aige … Gínn é an fear eile féin … Aire dhuit … Diabhal mé go gcuirfidh sé taobh na bpoll as do chíonn fós … Tá féith ó'n tsinnsir ins an ngearrbhodach sin.

→ dingthe

Cheannuigh mé hata breagh nuadh — luach punt — agus fébrí cé'n chaoi ar leag mé ar an "sate" le m'ais é, dheamhan easna de shean-chailleach nar tháinig isteach agus nar ghróig sí í féin síos in a mhullach. Ní fhaca tú carghas go dtí é. Bhí sé dingthe brúighte ar fad. Chinn orm ariamh a chumraidheacht féin a chur air in a dhiaidh sin. Is mór dhá fhonn a bhí orm, bíodh a fhios agad a dhul ag "blasteáil" na sean-mhná

→ dris

Chinnfeadh ar chailleach éisc aon-cheart a bhaint di siúd. Bheadh sé fánach aice. Tá sí cho cantalach le dris.

→ droch-

Faobhar a bhaineas féar adeir an Chailleach Bhéara. Is gearr a sheasfá-sa di. Tá droch-fhaobhar críochnuithe agad

→ drogall

M'anam muise go sílfeá agus go raibh drugall ar Mh. a dhul leis in a dheidh sin, th'éis gur h-éidtreorach an cimleacháinín é J. Cailleach cheart é M. sin. Tá sé sáthach bastalach nó go bhfeicidh sé fear olluighthe (ollmhuighthe) ar achrann, ach an uair a fheicfeas, tuitfidh an driúll ar an dreáll air

+

→ dá

Teanam an dá chailleach agus gan aon-chailleach ag tiacht = duine a bheith ag iarraidh freastal de dhá rud in éindí agus gan aon-déanamh ar cheachtar acu, nuair nach mbeadh sé indon a dhúracht a chaitheamh le ceachtar aca

TUILLEADH (2) ▼

Tá sé ag iarraidh a bheith ag freastal do thalamh agus é leath na gcuarta imithe ag cruinneál an rud eile sin. Sin é teanam an dá chailleach agus gan aon-chailleach ag tíacht. Ach sén chaoi a mbeidh sé as a dheireadh, ní bheidh Mrucha ná Mánas aige

Níl Gaeilge ná Béarla ag an dream óg sin an taobh suas anois. Sé teanam an dá chailleach é agus gan aon-chailleach ag tiacht

→ díle 1

Tháinig an mac isteach agus scéal Chailleach an Uathbháis aige. Shílfeá gurb í an díle a bhí ag teacht air, bhí sé ag cur dó cho h-éascaidh sin. Ach leis an uathbhás a bhí air, agus leis an séideán a bhí ann, níor fhéad muid a thuiscint ach gur eirigh rud eicínt do Bheartla. C. J. a d'innis an scéal thríd síos agus thríd suas duinn, an uair a tháinic muid amach ar an mbóthar

→ díreach

"Arán cam a ghníos bolg díreach" adeir an Chailleach Bhéara. "Thug tú éitheach a chailleach" adeir an buachaill "Ní h-eadh, ach a fháil ar bord go bhfaghaidh tú fuighleach" (cuid de'n aighneas a bhí ag an gCailligh Bhéara leis an mbuachaill)

→ dúil

Is beag a bhainfeadh mo dhúil as an ól th'éis an méid sin. Bean a chonnaic mé idteach ósta imBaile Átha Cliath, agus í ar dearg-mheisce. B'éigin do bheirt fhear a h-iomchur eatorra amach go dtí carr. Ní thiubharfainn sunntas ar bith di, dhá mbadh sean-chailleach í, ach mo léan níorbh eadh ach rúisc de bhean óg — plandóg de bhean!

→ dúlaí

Nach maith dúlaidhe anois a bhí sé ag dul in a éadan agus gur eirigh sé suas ó'n a dhinnéar agus go (gur) b'sheo amach é gur ionnsuigh sé ar an mbóithrín é. Ach chlaon sé uaidh in a dheidh sin an uair a chuir an ceann eile stiúir achrainn air fhéin. Ní raibh ann ach cailleach th'éis (tar éis) a chuid gláimhthéisce. Sin é an méid

→ dúshlán

Buail anois do dhubhshlán. Is cailleach thú in a dheidh sin

cailleach (38)