Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: tús

→ abair

Ar chuala tú an chailicéireacht a bhí air, ag sárú orm nach raibh sé ann le linn a thúis chor ar bith, agus gurb é a shaighid ar fad iad. Níor dhúirt mise tada, adeir an ceann a chuir an baile ag troid

→ daighean 1

Daighean mé gur mór an feall é. Fear óg i dtús a shaoil agus a mhaitheasa

→ dallán

Chonaic mé fataí anseo bliain — fataí Achréidh a cheannaigh mé le haghaidh síl — tháinig mé gann i bhfataí síl an bhliain chéanna. Ar an bhFaiche Bhig a cheannaigh mé iad ó fhear as áit eicínt taobh anoir. Dheamhan a gcuimhním anois cén áit, ach d'aithneoinn an fear agus dheamhan gaisce a bhí air le gnaíúlacht. Dheamhan thiomanta dallán dá raibh orthu nach raibh chomh mór le béal an bhuidéil sin. Chuir mé anseo thiar iad i ngarraí na hI. Bhí an-ghaisce agam astu. Togha fataí dar liom féin. 'speáin mé do T. iad agus mé dhá gcur. Ní mórán spleodair a bhí ag T. astu. Fuair sé caidéis do na dalláin — go raibh siad rómhór. Rinne siad thar cionn i dtús bliana. Bhí siad go hard os cionn talúna, agus gan das déanta ag fata ar bith eile ag gabháil liom. Bhí go maith go dtí amach sa mbliain. Bhuail an lobhadh bán iad as éadan. Ba mhór an carghas a bheith ag breathnú orthu. Dheamhan blas a bhí agam de bhláth bliana orthu ach grifisc — tabhair grifisc air. Chaith mé ag na beithígh iad leisce a bheith ag breathnú orthu. Sin é an chaoi a ndeachaigh dalláin mhóra an Achréidh domsa. Ná samhlaigh fataí Achréidh liomsa ariamh ó shin

→ damanta

Tá sé sin damanta má damnaíodh aon duine ariamh — ach diúltaí muide dhó. Tús na breithe ag Mac Dé! Bhí sé go suarach, go ndéana Dia grásta air!

→ daoirsigh

Níl siad ag daoirsiú tada, hé brí céard a dhéanfas siad faoi shaoirsiú. Ach b'fhéidir amach anseo i dtús féir go dtiocfadh beagán orthu. Duine ar bith atá i dtuilleamaí beithíoch anois, is fear gan forás é

→ daorbhasctha

Ní raibh sé daorbhasctha as tús a óige. Minic go maith a d'fheicfeá ag imeacht ar a bhogmheisce é agus glaomaireacht an tsaoil mhóir aige. Ach ó buaileadh an tsuaróigín siúd air, lig sé faoi agus rinne sé fear críonna. Cé a d'fheicfeadh anois ag teacht súgach d'aonach ná de mhargadh é. Siúd í an cailín aige!

→ dara hairt

Thug siad an dara hairt di ceart ansin i dtús an chogaidh (do Shasana) ach uaidh sin amach níor fhan sea na seoladh iontu. Thit an driull ar an dreall ar fad orthu ó chuaigh na Sasanaigh isteach don Fhrainc. Bhí siad (na Gearmánaigh) sna fáscaí ag teitheadh (/ə t′ɛ̄w/) uathu

→ dea-chríoch

Duine ar bith a dhéanfadh a mhacasamhail sin de rud, ní dea-chríoch a d'fhéadfadh a bheith air; tús na breithe ag Mac Dé

→ déan le

Séard a rinneadh leis an airgead faoi dheireadh agus faoi dheoidh, agus ba é a bhí a dhéanamh leis ó thús, tugadh don tsagart é, agus cead aige a rogha rud a dhéanamh leis

→ deannachtach

Lá de na laethanta deannachtacha sin i dtús an Aibreáin a bhí ann: laethantaí na seanbhó. Bhí mé ag fódú súileog fhataí i ngarraí Mh. G. Ar éigean saoil a bhí mé in ann seasamh ar an iomaire idir dhá ráig. Shantaigh mé míle uair a dhul abhaile, ach déarfainn liom féin aríst nuair a d'fheicfinn fáfall beag triomaigh aige, go mbaininn scaitheamh eile amach. Tháinig P. anuas an bóithrín agus chuir sé cara chainte orm. 'Cá'il tú ag dul,' adeirim féin. 'Síos ar snámh,' adeir sé. Shíl mé féin gur ag déanamh grinn a bhí sé, gur chuala mé aríst ag dream a bhí síos ag an gcladach nárbh ea. Ní raibh sé seachtain ón lá sin go raibh sé i mBéal Átha na Sluaighe (sa ngealtlann)

→ dea-uair

Níor mhinic le tús Bealtaine a theacht ina dhea-uair

→ déidín

… Ach creid mise dhuit ann go raibh déidín tite aige ag iarraidh imeacht nuair a lig mise uaim é. Ní thiocfainn sa gceann sin leis chor ar bith, murach chomh dúlaí agus a bhí sé le fanacht i dtús oíche. Feicfidh tú féin air nach é an chéad bhall a chasfar in mo theachsa aríst é — nach é sin

→ deifir

Tá sé chomh maith dhaoibh imeacht anois agus ní ag cur deifir libh é, ach má ligeann sibh an deireanas oraibh féin, beidh tús na hoíche an-dorcha

→ deirceach

Beidh tús oíche geal, ach ná bac leis sin. Níl ann ach gealach dheirceach nó go dtige tuilleadh di

+

→ deireadh 1

"Ní i dtús an mhála atá an sparán ach ina dheireadh" (seanfhocal, fc. sparán)

TUILLEADH (21) ▼

Bí ar thús na coille agus ar dheireadh na gcreascannaí (nó ceascannaí)

Is mairg a mbeadh deireadh na coille agus tús na gceascannaí aige (fc. ceasc)

"Tús agus deireadh an duine ar an tine a tharraingíos" — bíonn fuacht ar pháistí agus ar sheandaoine

Níl mé in ann corraí beag ná mór ón tine anois. Bíonn na creaití fuaicht orm má théim go doras. Deir siad é: tús agus deireadh an duine ar an tine a tharraingíos

Tá sí mar a bheadh piodarlán de ghasúr ann anois: scartha ar an tine i gcónaí. Ar ndóigh sin é an chaoi a mbíonn an aois i gcónaí. Tús agus deireadh an duine ar an tine a tharraingíos

Diabhal mé gur gearr an bás uaitse, má tá an oiread sin fuaicht ort oíche chomh breá léithe. Tús agus deireadh an duine ar an tine a tharraingíos

Níl tús ná deireadh leis an mbáistigh

Dheamhan an tús ná deireadh don tsneachta seo fós

Tá sé mar sin ó thús deireadh go tosaigh

Hé brí céard é a thús is seafóid a dheireadh i gcónaí — b'fhéidir go mbeadh tús na cainte ciallmhar ach bíonn a deireadh ina seafóid

Hé brí céard é a thús, is iad na mná a dheireadh agat i gcónaí

Tá an t-amhrán siúd aige gan tús gan deireadh — an-fhada agus gan é ag teacht le chéile

Ní bheidh tús ná deireadh ar an obair sin go deo — an-mheata, an-tsáraithe

"Níl a fhios cé is fhearr a thús ná a dheireadh" — má bhítear ag roinnt rud, b'fhéidir gur diomdhaí a bheadh an fear tosaigh ná an fear a gheobhadh an roinnt dheiridh

Beidh mise luath go leor. Tógaidís leo í. Níl a fhios cé is fhearr a thús ná a dheireadh

Deir siad nach mbíonn an chéad fhear buíoch ná diomdhach, agus deir siad freisin nach bhfuil a fhios cé is fhearr a thús ná a dheireadh

Deir sibhse gur i ndeireadh na bliana a rugadh mise, ach deirimse nach bhfuil a fhios cé is fhearr a thús ná a dheireadh. Má tá mé mall féin, is minic freisin a rug cú mhall ar a cuid, agus ní bhíonn de chailleadh ar dheireadh an mhála féin

Níl agamsa ar aon chor ach an drioball, ach níl a fhios, adeir siad, cé is fhearr a thús ná a dheireadh

Ní bhfuair mise aon tús ar an bhfeamainn. Bhí chuile dhuine ann romham, ach b'fhéidir gur éirigh an oiread liom ina dhiaidh sin agus a d'éirigh le chuile dhuine. Níl a fhios ag duine cé is fhearr a thús ná a dheireadh

Tús Aoine nó deireadh Sathairn, níor thriomaigh siad ariamh dhá dteagaidís fliuch — deirtear seo

Lig tú buille deireanach ort féin é. I ndeireadh na bliana a rugadh thú siúráilte go leor. Ach i dtús na bliana a rugadh S. anseo bail ó Dhia air. Bhí sé istigh nuair a bhí an bheadaíocht bheag sin ann

→ deismínteacht

Éirigh as. Millfidh tú é le do chuid deismínteachta. B'fhearr duit go fada é a fhágáil mar a bhí sé ar dtús, ach tá sé de bheith ort go gcaithfidh tú a dhul ag láimhseáil chuile shórt

→ dia 1

Tús na breithe ag Mac Dé! — ní ceart do dhuine breith a thabhairt ar dhuine eile i dtaobh a shaoil. Fágtar é sin faoi Dhia

+

→ dia 2

Tús Aoine nó deireadh Sathairn ─ má theagann tús na hAoine fliuch, níl i ndán aitealla dhó go faoithin. Tá sé mar sin le deireadh an tSathairn

TUILLEADH (3) ▼

Lá sa gclaí é anois. Níor thriomaigh sé ariamh dhá dtosaíodh tús Aoine

Éirigh as anois agus teara abhaile. Ní bhfaighidh tú fábhall aríst inniu. Tús Aoine nó deireadh Sathairn a mhic ó

Níor thaitnigh liom tús Aoine a fheiceáil ariamh ag teacht ina bháistigh. Ní thugann sé aon aitealla uaidh níos mó

→ dícheall

Buaileadh iad i ndiaidh (tar éis) a ndíchill. Buaileadh agus go gránna. Ní raibh gair ná gaobhar acu ar an dream eile, agus ba cheart go mbeadh a fhios acu sin ó thús

→ díle 1

Is fadó ó chuaigh an Díle thar an Domhan. Chreidim gur i dtús an tsaoil é. Lá Fhéil San Swith a thosaigh sé. Tá an gheis sin ar an lá sin ó shin, má bhíonn sé fliuch an lá sin go mbeidh sé fliuch go ceann dá fhichead lá ina dhiaidh. Tabhair faoi deara bliain ar bith é. Cuirfidh mé geall leat go bhfuil an fhírinne agam. Ná creid thusa ó fhear ar bith nach mbeidh

→ díocas

Tá an mhaidin ann fós, agus é i dtús a dhíocais, ach foighid ort go maolaí an ghrian siar. Cuirfidh mé geall leat gur furasta cur aige tráthnóna

→ díolaíocht

Tá sé thar am agat anois díolaíocht a dhéanamh liom. Is maith trom an bille atá in t'aghaidh anseo, agus tá faitíos orm nach bhfaighidh tú níos mó le tógáil go gcuire tú anuas é seo, anuas rud eicínt ar dtús

→ diomalaigh

Bheadh féar agaibh murach an diomalú a rinne sibh air, plaicín ghabhair a dhéanamh dhó i dtús bliana nuair a bhí neart tiomsachta ag na beithígh ar an talamh. Anois caithfidh siad beatha a bhaint as a gcrága nó bás a fháil leis an ocras

→ diomdha

Is fhearr dhuit é a ghlacadh ina réiteach anois agus gan diomdha na bruíne a bheith ort ar ball. Má bhíonn tú in do thús achrainn anseo ní ghabhfaidh leat

→ dlí

Tá siad ag dlí le chéile le dhá bhliain anois, agus níl tús ná deireadh fós air — tá dlí ar siúl eatarthu

→ dligh

Ghreamaigh sin di féin agus dhá cineál — an béadán. Ach níor dhligh mise ná aon duine in mo theach a cuid béadáin di, agus níor chomaoin di a dhul ag caint mar sin orainn ainneoin ar chuir muid de bhainne aici — ní dhá mhaíochtáil uirthi é — ó thús bliana. Ach 'sé an té nach dtabharfadh uisce na bhfataí di, a bhíos molta aici sin i gcónaí agus an té a ghníos an mhaith uirthi, níl meas na muice aici air

→ dóigh 1

Ní dóigh rómhaith a bheith i dtuilleamaí talúna ar an aimsir seo, scáth a bhfuil beithígh ag dul. Tá siad an-mhór anuas ar ala na huaire. Ach b'fhéidir dóibh feabhsú amach anseo i dtús féir. Mura bhfeabhsaí, beidh na daoine in ainriocht

→ dóirt

Tá fuil dóirte ó thosaigh an cogadh seo, agus dóirtfear tuilleadh di mura bhfuil ag Dia. 'Sé a chosúlacht gur ina thús atá muid

→ dólámh

Maróidh siad na Gearmánaigh dólámh anois ó d'éirigh leo a bhfáil faoina spreacadh. Is iomaí créatúlacht a rinne na diabhail ariamh, agus níor fhreagair Dia orthu é ina dhiaidh sin. Ach níl againn a rá ach tús na breithe ag Mac Dé!

→ domhain 1

Níl a fhios cén domhain atá sna portaigh sin. Portaigh easca. Chuaigh mise naoi mbarr cheana sa gcloigeann abhus de mo phortach féin, agus ní raibh tús ná deireadh leis

→ Domhnach

Tús Aoine agus deireadh Sathairn. Tá an Aoine in aghaidh na seachtaine. Lomadh Luain agus bearradh Céadaoine. Biseach an Domhnaigh agus ardú na Céadaoine. Dé Luain soir agus Máirt siar, agus tá an Déardaoin sonaí soir nó siar: anois an bhfuil aon cheann eile acu agat. Bhí siad sin ann ar fad roimhe seo, ach tá siad caite in aer anois

→ domhnaíocht

Tháinig an domhnaíocht raic (wrack) anseo ar thús an chogaidh, ach 'sé cuid an bheagáin atá ag teacht anois. Ara cén mhaith a bheadh do dhuine a dhul dhá tóraíocht dhá mbeadh sé taobh lena dtugann na póilíos de cheathrú shábhála uirthi. Ceo ar bith ach dhá bhféadainn a coinneáil dom fhéin fhéin go mb'fhiú dhom a dhul ag cur aistear an chladaigh orm féin deireadh oíche. Ach i nDomhnach chreidim gur fíor dhuit é: ní fhaigheann duine ar bith breith a bhéil féin

→ domlas

Ara ná bac leis sin! Chuir sé é féin chun domlais le mná, le ól, le spóirt agus chuile chineál drabhláis as tús a óige, agus níl sé a iarraidh anois ach suaimhneas

→ dosadán

"Ní ar dhosadáin na feamainne; Ná ar ghustaireacht na farraige; Ar cheilp ná ar bhaint an charraigín; A tógadh mé i dtús mo shaoil" (amhrán gearblach é seo)

→ dreas 2

Ní bhíonn dreas ná teas i móin ar bith nach gcuirfidh grian an tsamhraidh creat uirthi. Bhain mé ansin thuas anuraidh í taca Dhomhnach Chrom Dubh, agus má bhain féin, chaithfeadh sí stráisiún thíos ag cnádadh shul má thiocfadh aon lasair uirthi. Ba bheag ab ionann í féin agus móin tús bliana

+

→ droim

Chaith muid suas ina cora í i dtús bliana agus fágadh mar sin í. M'anam agus ná raibh ag an diabhal, i dtús na Bealtaine, nuair a bhí breith againn a dhul ar an bportach, go raibh sí (móin) ag éirí de dhromannaí a chéile agus an t-uisce ar fad fáiscthe aisti. Ní raibh a dhath ariamh le déanamh againn léithe ach a baint as a toirt agus a scaipeadh amach rud beag. Bhí sí ina snaoisín ar an bpointe

TUILLEADH (3) ▼

Sin beochan gaoithe a tháinig de dhroim seaca. Chonaic mé cluiche de na géabha fiáine ag dul ó dheas anocht agus tá an spéir an-lasta. Ní bheadh lá iontais orm dhá gcaitheadh sé stráicín shneachta féin. Tháinig an-fhuacht ann ó thús oíche

Cén sórt righníocht atá ort. Nach bhfuil a fhios agat nach bhfuil muid thar leath bealaigh fós agus go bhfuil an lá ag dul thar droim. Is beag eile lae atá ann agus beidh tús oíche anocht chomh dubh leis an bpic

'Sí do chuid clabaireachta a chuir de dhroim seoil mé. Tá sé ag dul chun seachmaill orm anois. Foighid ort go dtosaí mé aríst é. Ní raibh focal dó (dhe) sin nach raibh agam ó thús go deireadh scaitheamh. Ach tá an chuimhne ag imeacht uaim uileag anois

→ droimeannach

Tá an-údar sa leathghamhain droimeannach sin aige. Má choinníonn sé beaite é sin, agus mí a thabhairt dó sa gcimín seo thiar amach i dtús féir, diabhal beithíoch ag gabháil leis a bheas i ngair ná i ngaobhar dó

→ dual 2

Tuilleadh diabhail ag an tír anois mura bhfuil dual na droinne de shneachta faighte aici. Agus ní tús ná deireadh fós dó. Tá sé ag biathú as aríst. Níl aon éan ann ar chaoi ar bith!

→ dubh 3

Ní bhíonn orthu ach spoitín beag bídeach — dubh na fríde — i dtús bliana. Ní mórán le go dtabharfá faoi deara chor ar bith é. Ach caithríonn sé amach agus dubhaíonn siad (fataí) i leaba a chéile, agus ní bhíonn siad inite chor ar bith i ndeireadh bliana

→ dubhliathach

Glaicín den dubhliathach sin a chuir mé air. Chuaigh sé rite liom an oiread a fháil agus a leasódh an paintéar, théis a dtáinig isteach ó thús bliana

→ dúchan

Tá dúchan Achréidh aige seo thíos i dT. na M. Bíonn an-uafás air i gcónaí i dtús bliana, ach níl cur leis ar bith ann. Deir siad nach mbíonn tréan buan (dúchan Achréidh — deargadh nó cur mór mar a d'fheicfeá ar an Achréidh. Bheadh an-tsaothar déanta ansin lá, de bharr na n-acraí atá acu — céachtaí agus eile)

→ dún

Más libh imeacht, níl gnaithe ar bith agaibh dúnadh na hoíche a ligean oraibh féin. Beidh tús na hoíche anocht dubh. Ní éireoidh aon ghealach anocht go dtí taca an deich … Ara céard sin orm? Níl ann ach tóinghealach

+

→ téigh ar

Ní bheadh ann ach diomalú dhom a dhul ar bhiorú claíochaí anois. Seo í an mhí dhubh, agus níl solamar ar bith ag beithíoch a ghabhfas i mbradaíl. Fágfaidh mé mar sin iad go dtí tús féir

TUILLEADH (1) ▼

Cé air a ndeachaigh an carr. Ormsa. Deile. Síleann siad seo eile go bhfuair mise ciste in áit eicínt: nach bhfuil tús ná deireadh le mo chuid airgid — mise ab éigean an carr a íoc

→ téigh do

Tá sé as cor aríst. Sin é an chaoi a ndeachaigh tú dhó! Ní fhéadfadh sé gan a theacht amach, mar ní raibh aon chuma istigh air ó thús. B'fhéidir go mbainfeá tamall as anois

tús (72)