Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: trá

→ dáil

Feictear dhom go mba cheart go mbeadh sé i ndáil le ag trá feasta

→ dairt

"Feac do ghlúin agus déan sléacht agus cuimhnigh cé a chuir iasc ar linn; Cuimhnigh gurb é Rí na nGrást a rug bua ar Fhiannta Fionn; Bhí sé chomh maith dhuit a bheith ag caitheamh dairteacha leis an ngealaigh siar; nó ag sníomh gadrachaí de ghaineamh trá; Ná aon anam amháin dá bhfuil in ifreann íochtair; A thabhairt as aríst go brách" (As Argóinteacht Oisín agus Phádraig. Ó m'athair a thóg mé é)

→ dán

Dhá gcuirtheá leasú ar an ngarraí dúrabháin sin thíos le cladach agat, ní raibh sé ar dhánta na talúna ariamh aon swedes mar a bheadh ann. Ach is beag an mhaith an dearg (feamainn dearg). B'fhearr duit daithín feamainn dubh ná ar thug tonn ar thrá den dearg

→ dána

Níl cladaí dána ar bith amach ansin ar ghualainn na háite seo. Tá lom trá ann: tránnaí móra míne fad t'amhairc uait, agus bréidíní farraige ag briseadh orthu. Is mór an áilleacht iad sa samhradh

→ danra

Níl aon fhear goirt ná portaigh in Éirinn a chinnfeadh air ach tá sé danra leis an gcladach a shamhlú leis. Ní mian leis a dhul ann chor ar bith. Chaith mé trí nó ceathair de laethantaí anuraidh ar mo mhine ghéire ag iarraidh é a shaighdeadh amach sa trá, ach dheamhan dul muis, nó go raibh an rabharta cúlta. Ba bheag an mhaith dhó a dhul dhá mheath féin ann an uair sin

→ de

Ní raibh de thrá ann inniu ach go mbainfeá feamainn scine ar Leicín na bPortán

→ déan 1

'Sibh atá ag déanamh go hóg bail ó Dhia oraibh! Ach is daoibh is fusa, gan talamh gan trá, [...]

→ deatach

Tá roilléire deataí aige seo thíos féin sách moch ar maidin. Chaithfeadh sé go bhfuil sé ag dul sa trá inniu

→ deibhil

Ní raibh sé inrásta acu an bealach a rith meireach an deibhil a tháinig. B'fhada a chaith siad ag maraíocht anonn is anall i mbéal na trá sul má d'fhéad siad a n-aghaidh a thabhairt isteach. Má bhíonn lonnadh ar bith le tír, is olc an bealach í an chuisle sin aníos. Chuaigh sé fhoisceacht mbeannaí Dia dhúinn muid a chur soir ar an bhfearsaid, agus dhá gcuirtí, bhí ar gcuid bádóireacht ar iarraidh

→ deilbh 1

Dá mbeinn réidh le chuile dheilbh eile go dtí an churaíocht, ní leathanró í sin a dhéanamh. Ach bíonn duine meata ag dul i dtrá, agus ag tógáil clascannaí, agus ag biorú claíochaí, agus ag déanamh crúbáin

→ déirce

Thug sé gearradh [...]adhair dóibh siar chomh fada le tigh J. ach chinn air aon bhean a fháil ar an réim sin. Bhí sé ina ghamal sa deireadh. Baintreach as D. U. ab éigean dó a phósadh sa deireadh. Ba bhuí déirce leis í sin féin a fháil. Murach í sin, bheadh sé ar an trá thirim. Dheamhan bean faoin mbogha bán a phósfadh é ar aon nós — an strabhsachán bradach

+

→ deireadh 1

Thoir ag deireadh na trá a bhí muid

TUILLEADH (1) ▼

Bhí deireadh trá ann, agus ní raibh dhá ghabháilín fheamainne bainte aige

+

→ deis

Chuala mé gur mór a thug sé anuas i ndeis le gairid. Chonaic mise é sin scaitheamh agus ní raibh aon fhear — ba chuma sa mí-ádh cé hé féin — i gC. Fh. nach leagfadh sé amach punt ar an bpunt leis. Bhíodh leath na dtamhnachaí sin suas ar cíos nó ar féarach aige an uair sin. B'fhada a chaith T. Sh. ag maoirseacht dó i dT. an L. Níor mhaith dhuit maoirseacht a shamhlú le T. inniu. Sin é an chaoi a mbíonn sé. Ag tuile agus ag trá a chaitheas sé an lá

TUILLEADH (1) ▼

Is iad atá ar a ndeis aige. Níl talamh ná trá ag cur imní orthu, lá is nach gcuireann siad ach ceapachín amháin fhataí. Ar ndóigh féadann siad sin a bheith ag plé le poitín, chuile lá dhá n-éiríonn ar a súil

→ diaidh

Ní fhéadfaidh sé a bheith i ndiaidh an asail agus a bheith ag an scoil. Deir siad nach bhféadann an gobadán an dá thrá a fhreastal

→ dínáire

Seo é saol na dínáire ar chuma ar bith! Chonaic mé cluiche gearrchailí óga dhá n-únfairt féin thíos ar an trá ansin thíos an lá faoi dheireadh, agus gan folach orthu ach an oiread leis an oíche ar rugadh iad

→ díocasach

Ná habraíodh fear ar bith liomsa go bhfuil sé sin díocasach ná scanraithe chuig an saol mar níl. Fear ar bith a d'fhága a ghort ansin i lár a chruóige anuraidh gur bhuail sé soir ar chloisteáil dó go raibh aeroplane istigh ar Thrá na Bh., ní fear santach é

→ díogarnach

Bhí muid ag iarraidh cur faoi ndeara dó fanacht go mbeadh díogarnach lae féin ann, ach ní raibh aon mhaith a bheith leis. Ghread sé leis i lár an mheán oíche. Ní thabharfainn an tabhairt sin orm féin an tráth sin d'oíche ar a dtug tonn ar thrá: bóthar chomh huaigneach agus a bhí le dhul aigesean. Dheamhan lá ariamh nach raibh cáil shíúil ar an mbóthar céanna. Ach ní bheadh seisean ach ag magadh faoi na rudaí sin

→ díol 2

'Sí an inín díol na déirce anois ar chaoi ar bith: fágtha istigh ansin ar an trá thirim agus gan bonn spré le fáil aici. Dar príosta is gearr go mbeidh clann an dearthára in araíocht a bpósta iad féin

→ díthrá

Is minic a chuaigh mise ar Leic na mBromóg ar dhíthrá rabharta mór na Féile Bríde. Ach chaithfeadh an-thrá den tsaol a bheith ann le dhul uirthi

→ dlúsúil

Tá an trá dlúsúil thar chuile shórt — ní mór a tapú nó a dhul inti ag an am a mbíonn sí ann, nó beidh duine aisti

→ doimhneacht

Caithfidh tú a bheith ar t'aireachas féin ag an doimhneacht atá in áiteachaí sa trá sin le linn lán mhara

→ dona

Trá dhona í. Diabhal níos measa (a d'fhéadfá a iarraidh, nó leagan eicínt mar sin intuigthe ina dhiaidh)

→ donn réidh

Is mór den donn réidh sin atá thíos ar an gcúltrá thiar. Nuair a d'fhuadófaí an gaineamh di (den trá) de bharr stoirme nó bogadh le tír, agus nach mbeadh inti ach an bonn dubh sin ar nós na móna, bíonn an donn réidh leis agus í i ngreamús thíos sa móin. Bheadh ceathair nó cúig de throithe den ghaineamh imithe shula d'fheicfeá iad. Níl in ann an trá a nochtadh ach oibriú na farraige. Má ghabhann tú síos aríst théis stoirme, feicfidh tú féin iad ach é a bheith ina dhíthrá

→ draoi

Chonaic mé an draoi bratach de na portáin sin thiar ar na gC. R. D'fheicfeá ina gcónaí iad ar chiumhais na trá nó go dteagadh an lán mhara agus go scuabadh sé leis iad

→ dream

Bhíodh dream an bhaile mhóir amuigh ar an trá sin chuile phointe nó go ndeachaigh laghdú ar na busannaí

→ drochóirí

Ar na drochóirí dhó féin a bhuail sé faoin mótar sin. Tá daoine ann le haghaidh mótars ach m'anam nárbh eisean é. Níl aon mhaith ag talmhaí a bheith ag comórtas le boicíní muran leis féin a chuid talúna a chaitheamh in aer agus ceird a dhéanamh den mhótar. Ach maidir le bheith ag iarraidh an dá thrá a fhreastal, m'anam go bhfuil sé fánach aige. Sin é an rud a d'fhága cosa Ph. nite, ach ní raibh aon ghair ag aon duine a dhul ag cur chomhairle air: "a chomhairle féin do mhac dhanartha" adeir siad

→ drogall

Is beag den drogall trá seo atá air, ní hé t'fhearachtsa é. Bhí sé thíos le pound day inniu agus a chliabh aige ag sracadh feamainne duibhe sa gclochairín

+

→ droim

Siúil soir ansin droim na trá agus b'fhéidir go bhfeicfeá aon cheann acu sa ngaineamh (droim na trá: áit chrochta nó ardaithe a bhíos go hiondúil suas in aice le bharr na trá)

TUILLEADH (5) ▼

Chinn uirthi an luascáinín feamainne a thabhairt aníos droim na trá. Rinne sí staic air. Is maith an capall í sin le dhul ag feamnú léithe

Tá fíogach caite thíos ar dhroim na trá agus é lofa. Bhí sé thoir sa bhfearsaid, ach d'ardaigh buachaill báire eicínt anoir é agus chaith sé i mbéal an tseoil i gcosán na ndaoine é le faitíos nach mbeadh a dhóthain boladh bréan uaidh san áit a raibh sé

Bhí an bheirt sínte síos ar dhroim na trá agus iad dhá n-únfairt féin sa ngaineamh agus gan folach orthu ach an oiread leis an oíche ar rugadh iad. Shílfeá go mba bheag an dochar dhá leithidí sin náire a bheith orthu, ach dheamhan náire muis, ná cuid de náire. Is feasach dóibh go maith nach n-aithneoidh na daoine iad

Bhí taoille an-bheag ann anocht. Ní raibh an lán mhara aníos thar dhroim na trá

Thug na Black and Tans leo é sna lorries agus gan folach dhár dhealbh an ghrian air ach an oiread leis an oíche ar rugadh é, agus níor chónaigh siad gur fhága siad ar thrá an L. Bh. é agus an snáth feamainne ina mhullach. D'fhuagair siad ansin air éirí agus rith. Séard a bhí siad a iarraidh go gcaithfidís é. Ach dheamhan a chos a rithfeadh. Rinne sé a chríonnacht sa méid sin ar chaoi ar bith. Chroch siad leo aniar aríst é agus thug siad isteach sa mbeairic é, agus thosaigh siad dhá lascadh le beilteannaí. Níl a fhios cén spídiúlacht a thug siad dó. Tháinig sé amach as an mbeairic sin uair eicínt leis an deargmhaidin agus gan aon ribe dubh ina cheann de dhroim na hoíche … Is mór a chonaic é. Nár bheag an dochar dó. Ní bheadh tuilleadh beo chor ar bith dhá dtéidís thríd an oiread sin

→ droimnochta

Tá lucht mótars ligthe leo fhéin ar fad. Is gearr nach mbeidh sé in araíocht ag duine an bóthar a shiúl acu. Ar chuala tú faoin bhfear bocht sin a maraíodh i mB. na T. an lá faoi dheireadh. Maraíodh a mh'anam droimnochta. Ag siúl anoir ar an walk siúd le farraige a bhí sé an t-am a dtáinig carr agus scuab sé leis síos sa trá é. Mionaíodh é. Bhí fear an chairr ar a dheargmheisce, ach dheamhan thiomanta blas a d'éirigh dó fhéin ná den mhótar. Anois an bhfuil biseach agat?

→ dromainn

Bhí an-oibriú sa bhfarraige le dhá oíche ach shílfeá go bhfuil sí ligthe fúithi anocht, théis go bhfuil scoth-thaoille mhaith ann. Ach is beag an bhrí í le hais na hoíche aréir. An bhfaca tú an trá. Tá an-chartachán síos i mbun an Charracháin. Diabhal mé go bhfuil dromainn soir uileag in íochtar na trá leis an mbaint a rinne an fharraige

→ dromannach

Téigí soir an trá dhromannach sin, agus tá locháinín ag a ceann thoir le hais an charracáin sin a fheiceas sibh ansin thoir, agus b'fhéidir dhaoibh aon cheann a fháil ansin

→ dubh 1

Murach an cogadh, bheadh an trá sin dubh le muintir na G. chuile Dhomhnach. Theagaidís amach ina gcuid mótars ann thar a chéile, ach níl aon ghair acu é sin a dhéanamh anois. Earra ghann iad na mótars ar an saol seo

→ dúch

Deir siad nuair a bhíos bric eile ar a thí gurb in é an uair a dtosaíonn an láimhíneach sin ag cur dúigh uaidh. Ní fhágann sé míor meacan den fharraige ina thimpeall nach mbíonn faoi dhúch aige. Ní léir don iasc eile ansin é. Bhí mé fhéin agus máistir scoile a bhí anseo thuas ar leave tigh J. amuigh ar meath an bhliain cheana. Ná raibh ann mura mbuaileann ceann acu é. 'Caith amach é i dtigh diabhail,' adeirimse, 'ní eallach ar bith é sin le bheith dhá bhuachailleacht sa gcurach.' Diabhal caitheamh! Ag déanamh iontais de na dathannaí a bhí air a bhí sé. 'Oibrigh ort a bhuachaill,' arsa mise i m'intinn féin, 'ní móide go mbeifeá chomh dathúil ar ball.' Ach níor bhac mé níos mó leis. Tháinig muid isteach sa gcaladh ansin thíos. 'An bhfuil tú ag brath air an t-ógánach seo a thabhairt leat,' adeirim féin, agus theann mé siar scaithín ar an trá. 'Caithfidh tú treabhadh nó tiomáilt a dhéanamh, mar tá cúram orm an churach a chur suas.' Ní raibh fios na faillí aige. Beireann mo dhuine bocht ar an láimhíneach, agus ní leis an láimhíneach ab fhaillí é; scaoil sé scuaid as agus bhí an trá faoi dhúch aige suas go dtí an leicín shleamhain údaí sa meathdhuirling. Níor thaobhaigh mo dhuine na curachaí uaidh sin amach

→ duirling

An Duirling Mhóir, Duirling an Bhantra, Duirling Bhéal na Trá srl. (ainmneacha áiteacha sa gcladach)

→ dúradán

Ab é an dúradán sin thoir. Is mór an ghnaithe pósadh atá aige sin go deimhin. Ní rath atá leis i dtrá fheamainne, i ngarraí ná i bportach. 'Sé a chlochneart sin anois an dole a tharraingt. Agus tá mé ag rá leat dhá mbeadh aistir fada air ina choinne sin féin nach dtarraingeodh sé é

→ dúshlán

A dúshlán anois fear a fháil. Tá sí fágtha ar an trá thirim ansiúd

→ dúthrachtach

Dar príosta, má tá féin, is maith an oidhe pósta é. Fear maith dúthrachtach é i ngort agus i ngarraí, i dtalamh agus i dtrá. Ní bheidh aon ocras ar an mbean a gheobhas sé ar chaoi ar bith má ghníonn fáiteallaí di é. Is mór an feall nach fadó an lá a rinne sé é

→ téigh amach

Chuaigh sé amach uirthi go mbíodh sí ag comhrá (ag cúirtéireacht) le saighdiúr Black i Londain agus d'fhága sin ar an trá thirim í. Tá col ag chuile dhuine léithe

→ téigh go

B'éigean dom a dhul go trá den ruaig sin. Is ann thíos a bhí siad

→ téigh le

Ná gabh síos le trá chor ar bith. Ní bhfaighidh tú a dhath ansin

→ téigh síos le

'Sé a raibh ag dul síos leis san am sin, í sin a fháil le pósadh. Ní raibh splanc aige ina diaidh. Ach d'imigh sí agus phós sí fear eile agus d'fhága sí ar an trá thirim é

trá (48)