Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: aithne

→ feáin

Ní raibh fíth ná feáin air mara dteigheadh sé ar an bportach ag tógáil mhóna ar maidin. Diabhal aithne air nach tirm a bhí sí! "Dhá mba triomach go Nollaig é anois", adeirimse "dheamhan fód den tsraith siúd a bheadh le dhul i gcruach". Síleann sé má theagann anna mar sin go dtriomódh sí ar an bpuinnte. Tá sí réidh leis go haithbhliain muise

→ fobhairne

Sin é an fear fobhairne atá ag Debhalera sna bólaí seo. Tá sé cho dílis dó sin anois, agus diabhal aithne air nach íocaíocht a fhás sé ar a shon. Do dhúshlán aon-cheo a rá faoi Debhalera as a chomhair. Spréachfadh sé a dheárthair mo chroí. Spréachfadh a mh'anam agus thiúrfadh sé fút garbh é

→ froigisí

Nach bhféadfá a rá go ndeárna tú é, nó nach ndeárna agus gan bacadh le leath na bhfrugaisí sin! Diabhal aithne ort nach thar sheacht míle d'fharraige théachtaithe a chaith tú a dhul in a choinne!

→ fáinne

Ní raibh ach an fáinne bán thoir san am ar eirigh mé. Ach bhí aithne lae in a dheidh sin air

→ fálróid

Tá fálróid mhór ar mhaor. An maor sin a bhí thuas ag S. i bhF. dúirt sé linn thíos annsin anuiridh go mbíodh siúl deich míle air chuile lá, agus len a chois scaití. Tá an domhnaíocht chaorach annsiúd. Agus caithfidh sé aithne chinn a bheith aige ar chuile cheann ar an bhfeáin aca

→ fánach

Níl duine dhá fhánaí thíos inGaillimh nach bhfuil aithne aige air = the most insignificant

→ físeachaí

Ná cuir araoid ar bith air sin. Sin é úll na haithne. Dar príosta má chuirinns (má chuireann tú) ní leat a ghabhfas. Tá marú duine air sin. Tiúrfaidh sé na físeachaí agus an pínneachaí corra dhuit feicfidh tú fhéin air.

→ caidéis

Nach diabhaltaidhe mór a' smál atá oraibh a's caidéis a' bith a chuir uirre sin. Is maith atá 'fhios agaibh gurb shin í ubhall na h-aithne a's ní beo sib, 'na dheidh sin gan a bheith a' saghdadh fúithe.

→ carcair

Is furast 'aithne dhuit í: carcair mhór dhiabhalta, a's í rosach, bláth-bhuidhe as a ceann-aghaidh.

→ carn

Is beag a' dochar dhá mhuineál a bheith cárnuighthe fhéin, a's an bhís chainnte atá air, ó thosuigh an 'Election' seo. Diabhal aithne air, nach aige atá iad (na teachtaí Dála) a chuir isteach ar fad. Tá sé árduighthe uileag!

→ ceartaigh

Tá mé siún siunncaighthe aige ó mhaidin, a' ceartú dhom, faoi 'scholarships', a's faoi na bheirt inghean atá imthighthe chuig coláiste. Dheamhan aithne air a raibh aon-duine ariamh i gcoláiste cheana, ach a bheirt inghean fhéin.

→ ciste

Dheamhan aithne air nach ciste atá aghamsa, go bhféadfainn a bheith a' caitheamh aige 'chuile phuinnte.

→ clabaireacht

Ara leig de do chuid clabaireacht, a's ná bí do mo bhodhrú léithe. Dheamhan aithne ort, nach dtiubhra daoine áird ort.

→ coimhthíos

Meastú tuige an coimhightheas atá sa mí seo 'chor a' bith? Ní fhaca mé an mhí seo a' teacht chomh dona ariamh cheana. Ach b'fhurasta 'aithne é, a's an lá 'dtáinic an ghealach. 'Gealach Sathairn a's í 'thoidheacht sa bhFoghmhar — uair sa seachtmhadh bliadhain, is maith leis a' máirnéalach í 'fheiceál.

→ colgach

Madadh sáthach colgach é, má airigheann sé duine coideáin, ach a' té 'mbeadh aithne aige air, dheamhan ar mhiste dhó a bheith ag dul faoi a's thairis go bráth, mar nach gcuirfeadh sé aon-araoid air.

→ comaoin

Diabhal aithne ort, nach cumaoin mhór a caitheadh leat ann, scáth cupán tae a thabhairt duit. Ní dhá bhuidheachtáil orrab é, is mór a' chumaoin a chuirfidís ar mhuinntir a' tighe seo, shul a mbeadh ar itheadar fhéin sa teach seo cúitighthe aca(b).

+

→ cuideáin

Go deimhin is beag a bheadh le deanamh agam a dhul suas in m'éan choideáin go Conndae na Midhe, 'san áit nach bhfuil aithne ná eolas orm, ná fios ó Dhia anuas agham céard a dhéanfainn ann. Fuireocha mé scathamh eile 'sa tsean-ghrainsigh seo, pé'r bith céard a dhéanfas Dia liom.

TUILLEADH (1) ▼

InDomhnach bhí mé chomh coideáin aca(b), a's dá badh aníos as Cúige Uladh a thiocfainn. Ach chreidim nach ughdar milleáin dóib é, arae cé'n aithne a d'fhéadfadh a bheith aca(b) orm, ach an oiread le scéal.

→ cíble

Leig de do chuid cíble fúmsa anois. Dheamhan aithne ort nach mise is cionntaighe leat fhéin, a's le do chuid tinnis.

→ cíos

Dheamhan aithne ort nach cíos atá ar a' gcainnt, a's a laghad a's tá le rádh aghad.

→ cíosáinín

Dheamhan aithne air, an cíosáinín bocht, nach fear ar foghnamh é fhéin.

→ cóipís

Dheamhan aithne air, nach ndeanfa an chóipís sin maith dhó, a's gurab éard atá 'chuile dhuine a' magadh faoi fúithe.

→ abhaile

Is furas aithne! Thug a' dream sin a' bhrocamas abhaile leo(b).

+

→ baile

An fear adubhairt é sin, liom, tá aithne agad fhéin air: is gearr ó 'bhaile é.

TUILLEADH (1) ▼

Dia dhár réidhteach! I bhfad ó bhaile, a's gan aithne aghainn ar aonduine.

→ bannaí 1

Ní thiocfainn imbannuidhe ar mo mhac fhéin, má's air is fhearr atá aithne agam, nach mbeadh sé ar a' gceird chéadna ingan-fhios (dh)om

→ baorsa

Siúd í ubhall na h-aithne, má theigheann sí le baorsa. Mhaithfeá do Dhia gan a bheith 'fhoisceacht míle dhá teanga, nuair a bhuailea(nn)s an ghadhruigheacht í.

+

→ bealach

Tá'n chainnt a's an aithne aige fós, ach má tá fhéin, tá sé a' giorrú an bhealaigh.

TUILLEADH (1) ▼

Ní bheidh fhios agad, cé'n bealach atá le aon-duine ceart go n-ithe tú céad salainn ab uil é. Ní aithne go h-aointigheas.

→ bealaigh

Fágadh de bheith ar an gcine daoine go gcaithfidís a gcuid aráin a bhealthú in allus a mailghí, ingeall gur ith Ádhamh a's Éabha ubhall na h-aithne i bPárrthas.

→ coraice

Shílfeá gurab é coruice dhubh na bliadhna atá agaibh ann leis a' ngliúrach {{(gleorach) de theine atá thíos agaibh. Diabhal aithne oraibh, nach fuacht atá 'san aimsir!

+

→ crinn

M'anam muise gurab shin í an chainnt a chaith sí liomsa, a's dheamhan aithne a bhí uirre, narbh í cnáimh crinnte na fírinne chuile fhocal di.

TUILLEADH (1) ▼

Chuirfead sé sin an dubh in a gheal ort dá ngéillteá dhó. Chloisfeá a' cumadóireacht é, a's dheamhan aithne air nach hé cnámh chrínnte na fírinne a bheadh aige.

→ críoch

Chuirfeadh an ceann céadna Crích Mhuire thrídh 'na chéile le neart bréag, a's mhionnochthá 'na dheidh sin, mara mbeadh aithne aghad air, gurab í clár na fírinne a bheadh aige le 'chuile fhocal.

→ cuimleachán

Diabhal aithne ar a' gcimleachán nach gaisce atá sé indon a dhéanamh!

→ droch-chríoch

Droch-chríoch ar a shean-'bhicycle' aige! Dheamhan ceo, le go dtiubhrad sé chuig an siopa thú le cruadhóig, a's diabhal aithne air 'na dheidh sin, nach fiú ór é.

→ beo 1

Siúd é nach bhfágfadh aon-iall bheo ionnad, dhá mbeadh a' taghd cheart air. Is measa é na ubhall na h-aithne.

→ biorach 1

Is furas aithne dhuit í. 'Sí an sicín is bioraighe ar an ál í.

→ bior

Maidir le bheith ag iarraidh suaimnis ar a' gceann ar bior sin! B'fhearr dhuit go mór fada, gan aithne a' bith a chuir uirre, ach cead roptha a thabhairt di, go n-eirigheadh sí tuirseach.

+

→ bocht 1

Is cuma le Dia má's saidhbhir nó bocht duine, ach 'aitheanta a choimhlíonadh.

TUILLEADH (2) ▼

Dheamhan aithne anois, air, a raibh sé féin beo, bocht ariamh, le a bhfuil de ghoití a's de ghaileamaisidheacht aige.

Má tóigeadh bocht fhéin é, dheamhan aithne anois air, gur mac duine bhoicht chor a' bith é.

→ borr

Sin é ubhall na h-aithne, ach is measa an dream atá 'borradh leis ná é fhéin.

+

→ bratainn

Bhí brothtuinn bhrocach sin na Gaillimhe uiliog ar a' mbainis ann, a's chuir siad an áit faoi na gcosa. Diabhal aithne orra(b) nach daoine ar foghnamh iad, le na bhfuil de ghaisce a's de chóirí catha aca(b).

TUILLEADH (1) ▼

Mara mbeadh aithne a's eolus agad ar a' mbrothtuinn sin, chuirfidís siar in do bhéal gur togha cineál daoine iad fhéin, a's gan é sa tír níos measa.

+

→ aer

Dheamhan aithne bhí air, nach anuas as mullach an aeir a thuit sí aige, leis an ngairm bhí aige fúithe.

TUILLEADH (1) ▼

Bhfuil aithne agad air sin a d'fheicfeá a' siubhal soir a' bóthar agus a chloigeann thuas 'san aer aige.

→ aiféala

Tá mé in' aimhreas nach gcuirfe do chuid aithmhéala aon-aithne ort an chéad uair eile (adéarfá le duine adéarfadh go raibh aithmhéala air faoi rud eicínt a rinne sé (aithne = bacainn, guaim) agus go raibh sé chomh dóichide dhó a dhéanamh aríst).

→ brúisc

Sé'n bealach céadna atá leis a' mbrúisc sin, 'chuile lá ó chuir mise aithne air.

→ buadán

Teastuigheann buadán uait anois! Tuilleadh diabhail agad — croisim aríst tú! — dubhairt mé leat fanacht amach ó'n gcrích dhriseachaí sin, a's sin é bhfuil dhá bharr agad anois. Má chuirimse aithne aríst ort, tiubhra tú áird orm, feicfe tú fhéin! = gasúr a chuaidh isteach igcrích dhriseachaí thar aithne a mháthar, a's bhí a chosa roistí (roiste) ag na driseachaí.

aithne (50+)