Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: bainne

→ feadhnach

Chonnaic mé ag dul Gaillimh í an lá faoi dheireadh agus feánach bainne aice i gcarr asail = ancord nó coire

→ fliuch 1

Níl an oiread bainne againn anois agus a d'fhliuchfadh do chroí (do bhéal)

→ fág

Ná himigh go bhfága tú an bainne déanta = déan an bainne sul a n-imí tú

→ caidéis

Deir siad gurb é S. Bh. ba chionntach léithe sin. Fuair sé caidéis di, gan aon-'bhail ó Dhia', a chuir uirre. Badh é ráidhte 'chuile dhuine go raibh droch-shúil aige. Pé acu sin é, dheamhan deoir bhainne sláinte a d'ól sí ó'n lá a bhfuair sé caidéis di. Bhí a máthair a's a muinntir a' strócántacht le na fear, ag iarraidh air a dhul go dtí S. B. a's é 'thabhairt 'un láithreach, go gcuireadh sé 'bail ó Dhia fliuch' uirre.

→ cleite

'Bainne cíoch circe, a's é 'bhleaghan as adhairc muice a's cleite cuit a chur dhá mheascadh' = sin é an leigheas a thug fear a' chapaill bháin do'n bhean a raibh a clann buailte síos leis a' treoch. Ba leigheas do-fhaighte é!

+

→ cosnochta

Diabhal a' féidir gur fataí cosnochtuighthe a fuair sib! (D)ar ndóigh thug sí braon bainne nó bealthuidheacht eicínt dhaoib leo(b).

TUILLEADH (1) ▼

Is fhearr an bainne géar fhéin, ná dhul dhá bplacadh suas cosnochtuighthe.

→ céileog

Dheamhan loiligheach bhainne a bhí againn ariamh mar a' chéileog sin. Shílfeá gur bainne dhá cheann a bhíodh aice, 'chuile uair dhá dtiocfá dhá bleaghan.

→ cóineas

Is furasta dhóibh sin saidhbhreas a dheanamh ar bhainne. Tá'n cóimhneas Gaillimhe ucu (acu) = tá siad buailte ar Ghaillimh.

+

→ bealach

Bíonn a mbealach sin do'n bhaile mór chuile lá, a's dhá cheann de ló amanntaí, a' díol bhainne.

TUILLEADH (1) ▼

Caithfe mé fanacht as a bhealach, arae tá sé bruithte ar bhainne aige dhom.

→ beart

Ní bheadh beart a' bith ba chríonna dhuitse 'a Phat', ná 'bheith imthighthe as seo, shul a dtige M. Tá sé bruithte ar bhainne aige dhuit, agus is ait a chruthóchas tú, nó tiubhra sé faoi na fabhraí dhuit é.

→ créatúlacht

'San am ba mhó a raibh sé a' déanamh créatúlacht' ar a chuid tionóntaí, leagadh dhá chapall é, a's é 'fiadhach lá. Ó'n lá sin amach, níor ól sé aon-deoir bhainne slainte. Bhuail aicíd eicínt é dlúth 'na dhiaidh, a's shaothruigh sé an bás go maith.

→ cuilín

'Meastú nuair a bhí mé ag ithe mo bhéile, nar thuit cuilín shúighe síos in mo chuid bainne. Tá'n teach seo in a chiseach le súighe

→ cuntasach

Is beag a bhí le déanamh agad a bheith chomh cunntasach sin léithe. Ní aireochadh sí na cupla ceaintín bainne sin a thabhairt isteach duit.

+

→ beo 1

Ní mór dhuit a bheith beo, bíodhgamhail thairis sin. Leig tú an cut ar a' drisiúr, nó gur dhóirt sé an bainne.

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon-bhó beo, is fhearr a' tál bhainne ná í.

+

→ biorach 2

Ní fhágfadh sé striug bhainne ag a' mbó, marach gur cuireadh biorach air.

TUILLEADH (2) ▼

Deir tú leis a' suc de laogh sin, nach leagfadh smut ar aon-deoir bhainne, ó cuireadh a' bhiorach air. Ach ólfa sé ar ball é, feicfe tú fhéin air, nuair a theánnfas an t-ocras leis.

Tá sé gránuighthe ar a' mbainne ó cuireadh an bhiorach air: is beag a' tsásuigheacht atá air, nach bhfaghann sé cead diúil.

→ bior

Deir siad a' té nach mbeadh bior-eanga air, dhá bhfaghadh sé feoil chearc, smior mairt nó bainne bó gamhnach ar feadh aon-mhí amháin, go mbeadh sé tuithte i bhfeoil in a dhiaidh.

→ bleánach

Bhí an-bhleaghanach bainne ag a' mbó trathnóna, go leige dia slán í!

+

→ blogam

Níl dhá bhlogam bainne ag a' mbó le seachtmhain.

TUILLEADH (3) ▼

Tá bainne dhá cheann sa gcanna sin anois, a's feiceann tú fhéin nach bhfuil dhá bhlogam ann. Ní fiú í 'bhleághan chor a' bith níos mó.

Fuair muid bloigimín de 'bhainne na h-easóige' a's chuir sé cuímne an tsaoghail as a' (ar) gceann = fuair muid riar de bhainne dhubh na féile' (poitín), a's ní raibh cúrsaí an tsaoghail a' déanamh aon-imnidhe dhuinn, uaidh sin amach.

Ar eirigh aon-bhlogam de 'bhainne dubh na féile' leat indiu.

→ bruach

Ná líon a' cupán go bruach, mar is maith liom braon maith bainne a chuir ar a' tae.

→ béiceadán

Bhí sí ag ól an leanna go ndearna sí béiceadán di fhéin. Annsin shín sí siar ó chluais go rioball a's cailleadh í. Badh é an feall é, arae ba bhreagh, feiceálach a' bhó í, a's an-bhó bhainne.

+

→ bólaí

Ní dhéanann siad a' rath cuir chor a' bith 'sna bólaí sin síos faoi Ghaillimh. A' díol bhainne bhío(nn)s siad igcomhnuidhe.

TUILLEADH (1) ▼

Bíonn an-bheithidhigh bhainne 'sna bólaí sin síos, faoi bharr na Gaillimhe.

→ aer

An t-aer dearg thiar, gealach a's grian; An t-aer dearg ó thuaidh, bainne ag na bua(ibh); An t-aer dearg ó dheas, mil ag gach meach (beach); An t-aer dearg thoir, sneachta go frogh (Ceathramha faidhligheachta ar an aimsir).

→ bruithneog

Ba bhreagh an rud bruithneog, a's muigín bainne géar.

→ buail

Bhuail slaghdán é, a's as a' slaghdán, tholg sé eitinn. Níor ól sé aon-deoir bhainne slainte ó'n lá sin amach.

→ buille

Dheamhan deoir bhainne slainte a d'ól sé, ó fuair sé an buille sin.

+

→ buinne 1

Nuair a d'imthigh an bainne dhi, thuit cannda as. Dheasóchadh fear stuamdha fós é.

TUILLEADH (1) ▼

Líon suas go buinne bruach dhom é. Sé'n biadh nuadh dhomsa bainne buidhe 'fhaghail.

+

→ buinneán 1

Má tá tusa ag iarraidh buinneán breagh mná, bó bhainne a's scór punt, tá sí annsin thiar ag —.

TUILLEADH (1) ▼

Bhí buinneán mór de bhó bhreac agam annseo uair — dhíol mé le Máirtín Ó h. í — a's badh í an bhó bhainne a b'fhearr í 'bhí agam ariamh. Shílfeá gur bainne dhá cheann a bheadh aice, 'chuile uair a dtiocfá dhá bleághan.

→ ailleog 1

Níor ól sé aon-deoir bhainne slainte ó caitheadh an ailleog sin leis.

→ airdeall

Bí ar t'áirdeall féin anocht, mar tá sé bruithte ar bhainne ag a' dream seo thiar dhuit = fainic thú féin.

→ aireachas

Ní mór dhuit a bheith ar t'aireachas féin feasta, faitchíos Thaidhg. Tá sé bruithte ar bhainne aige dhuit.

→ aireachtáil

D'ól sé a raibh de bhainne in íochtar a drisiúir, gan aireachtáil

→ airigh

M'anamsa fhéin, go n-aireocha siad a' bhó sin, má bhíonn aon-cheo uirre; gur h-iomdha bainne a bhíodh aice.

→ anáil

An uair deire a raibh Ned Phatch in' éadan, caithfe sé gur chuir sé anáil ghabhair faoi, arae níor ól sé aon-deoir bhainne slainte ó shoin = tá sé ag imtheacht as, agus mío-shlainte a' teacht air ó bhí Ned Patch in' éadan.

→ faon-

D'fhága diabhal eicínt agaibh — croisim aríst sib! — an drisiúr fíonn-oscluithe agus chuaigh na cuit isteach ann gur dhóirt siad an bainne. Slán a mháithreach! Is mór an scrios é, bainne a chur amú mar sin

+

→ feoil

Mil mheach (nó smior mairt), feóil chearc agus bainne bó gamhnach: sin í beatha an bhulaí

TUILLEADH (1) ▼

Smior mairt, feóil chearc agus bainne bó gamhnach a d'fhaghadh Leadaí na Luaithe fadó, agus ní raibh cinneadh ar bith leis. Tá an fheóil chearc thar cíonn, ach a fáil go deas bog

→ Fionnbheara

M'anam má leag Fionnbheara láimh ar aonduine ariamh gur leag sé air sin é. Tá faitíos orm nach n-ólfaidh sé aon-deóir bhainne sláinte len a mharthainn aríst

→ fiuch

D'fhiuch sé an bainne

→ fogha

An fogha (an foghairt) is fuide ón mbró agus bainne na bó a rug anuiridh. Sin í an bheatha a d'fhaghadh na fathachaí; "an gráinne is fuide ón mbró agus bainne ná bó a rug anuiridh" = deirtear go bhfuil plúr sean-mheilte agus bainne bó sean-bheirhe go maith, agus tá sé tugha síos i sean-scéalta gurb shin é a d'fhaghadh na gaiscigh agus na fathachaí le spreacadh a chur ionta. Ach chuala mé údar eile leis bíodh sé fíor nó ná bíodh: tá lása adhmaid taobh amuigh ar an mbró mhuilinn, agus má airíonn tú an grán ag pléascadh in a haghaidh, tá an grán sin go maith. Pléascann an grán maith amach ón mbró. Sin é an fáth gurb é "an fogha is fuide ón mbró" is fearr

bainne (50+)