Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: fairrge

→ abair

Tá sé ro-gharbh le dhul 'un fairrge, déarfá

→ dána

Níl cladaigh dána ar bith amach annsin ar ghualainn na h-áite seo. Tá lom trágha ann: trághannaí móra míne fad t'amhairc uait, agus bréidíní fairrge ag briseadh orra. Is mór an áilleacht iad sa samhradh

→ daor 1

Is daor a íocfas tú ann má bhaineann tú léithe siúd. Ní shiúd iad an ribín réidh agad. Chuirfeadh a h-athair siúd thar fairrge thú (go talamh Van Diemen nó a leithide d'áit)

+

→ déan 1

Shíl mé go bhfuigheadh muid fuighleach le déanamh agus cois a leagan ar thalamh tirm go bráth. Bhí sé mór a mhic ó. Ní fhaca mise a mhacsamhail de lá ar fairrge ariamh. D'iarr mé míle uair ar Mh. rith cladaigh a thabhairt di, ach sé a dtugadh sé de shásamh dhom i gcomhnaí: "Coinnigh ort"

TUILLEADH (1) ▼

Dhá mbeinn in a thuilleamaí sin ní bheadh seol déanta go faoithin agam. Ba bheag an baoghal. Níl rath ná rioghacht leis. B'fhearr dhó gan a dhul ag plé leis an bhfairrge ar aon-chor. Ní fear fairrge é

→ deannachtach

Níl aimsir dá dheannachtaighe nach dteigheann currachthóirí na T. B. sin 'un fairrge. Tá siad in araidheacht é a bharruidheacht ar ghála ar bith. An lá nach dtiocfá síos 'na (chun an) chladaigh [ná] tada leis, bheidís amuigh an lá sin. 'Ar ndú níl currachthóirí ar bith in-chinneamhaint orra

→ dearmadaigh

Ná dearmaduighdís píosa a chur ar an gcuraigh sin sul a dteighidh siad 'un fairrge aríst innte. Tá sí ag déanamh uisce mar adéarfá léithe é

→ deibhil

Anois atá againn a thapú ó tá an deibhil ann. Tiubharfaidh sé fuighleach le déanamh dhúinn, ach b'fhéidir go gcuirfeadh muid 'un caladh í mar sin féin. Tá ciothréabachaí fairrge ann

→ deis

Níl aon-deis ghliomadóireacht' againn i mbliana. Dheamhan é. Tá potaí agus eile briste. Is mór an lear a thastóchadh ó'n gcurrach féin shul a bheadh sí in araidheacht a dhul 'un fairrge. Tá faitíos orm go bhfuil a' (ar) gcuid gliomadóireacht ar iarraidh ó d'imigh na gearrbhodaigh eile

→ diabhlaíocht

D'eile céard iad ach dearg-bhréaga! Meas tusa an raibh fear ar bith ariamh acmhuinneach ar sheacht míle fairrge théachtuithe a chaitheamh de léim! Ach deir siad in a dheidh sin nach raibh fiannaíocht agus diabhlaíocht in éindí ariamh

→ díol 2

Go bhféachaidh an t-Athair Síorruidhe orra, nach saothruighthe an greim aca é. Is mór an díon trócaire iad. Fuirgheacht calaidh orra thíos annsin le seachtain agus gan a fhios aca céard is cor dá muintir ins an mbaile. 'Sí beatha an ghirrfhiadha í beatha an iascaire. Má bhíonn rud de bharr fáiteall na fairrge dar fiadh bíonn sé ceannuighthe go maith

+

→ díth

Má bhí díth córach féin orra, shílfeá nar chall dóib a theacht na céibhe. Ní aineolaidhthe fairrge iad. Is iomdha lá ba mhó ná é ar shrian siad siar é

TUILLEADH (2) ▼

Díth córach agus tuaifisc fairrge a d'fhága i gcéibh an S. anocht muid. Marach sin bheadh muid ag cur éadan ar an ól anois tigh na C. agus feistiú againn ar an mbád i gCaladh an A. Ach ní raibh aon-ghoir againn a dhul ina h-aghaidh. Bhí sí ro-theann 'sa mbun sin

Tá an lá caithte ag tornáil againn. Diabhal díth córach mar í a bhuail ariamh ar fairrge mé, agus is fada mé ag bádóireacht. Chuir sé go snaidhm na stothaighe muid

→ diúltach

Dar mo choinsias níor mhaith liom cur 'un fairrge indiu. Tá gothadh an-diúltach uirre, agus feicthear dhom go bhfuil sí ag dul 'un callóide. Ach is beag an chlóic atá ar lucht na ngliomach. Tá sé in araidheacht a dhul amach aca sin mara mbeidh sé an-mhór críochnuighthe

+

→ dócúil

Chaith fuirgheacht calaidh trí seachtainí orainne cheana igcéibh an S. ag docamhail aimsire. D'imigh liom fhéin i leith faoi dheireadh agus d'fhága mé an bád agus a raibh ann annsin. Ní dheacha mé soir aríst nó go raibh sé in araidheacht a dhul 'un fairrge

TUILLEADH (1) ▼

Shílfeá go mbeadh duine ag saothrú an tsaoghail annseo ach tá 'chuile shórt ceart ach docamhail na fairrge in a dheidh sin. Dheamhan greim a gheobhas bádóir nach greim saothruighthe é

→ dócúlach

Is docamhlach an tslí a bheith ag faire ar fhátall na fairrge igcomhnaí. Agus sin é féin an fátall mar siúd ar an saoghal seo. Meastú cé mhéad bád iascaire anois ar Chladach Theampall Mhuire. Tá a fhios agam gur beag sin

→ dóigh 1

Níl a fhios agam arbh olc an dóigh chor ar bith a dhul ar meath indiu. Déanfaidh sé an-lá fairrge. Tá roint mhaith currachaí amuigh. Mara bhfuil aon-chruadhóg eile ort, buailfeamuid amach … Shílfeá go bhfuil brath agad loiceadh. Do chomhairle féin a mhic ó

→ dol 1

Dola amháin de na h-eangachaí atá aca sin (ag na Francaigh) agus chíorfaidís cupla míle fairrge leo. Is furasta aithinte é. Thréig an t-iasc an cuan ar fad ó a thaithigh siad sin ann. 'Ar ndú' níl aon-fheithideach beo dhá gcastar ins na h-eangachaí sin nach bhfuil criogtha cho maith leis an iasc

→ domhain 1

Ní bheadh sí indon a bharraidheacht ar an domhainn in a dheidh sin. Bíonn brachlainneachaí móra fairrge ann leithide an lae indiu

→ dona

Is dona a d'fhéadfadh sib a dhul ar fairrge inniu. Níl an lá in araíocht

→ donn réidh

Is mór de'n donn-réidh sin atá thíos ar an gcúltráigh thiar. Nuair a d'fhuadóchaí an gaineamh di (de'n tráigh) de bharr stoirme nó bogadh le tír, agus nach mbeadh innte ach an bonn dubh sin 'nós na móna, bíonn an donn-réidh leis, agus í ingreamús thíos 'sa móin. Bheadh ceathair nó cúig de throighthe de'n ghaineamh imighthe shul a d'fheicfeá iad. Níl indon an tráigh a nochtadh ach oibriú na fairrge. Má ghabhann tú síos aríst th'éis stoirme feicfidh tú féin iad, ach é a bheith in a dhiaidh-thráigh

+

→ dreach

Ní luisneacháinín baile móir a phós sí chor ar bith ach forránach lúthmhar láidir a bhfuil dreach gréine agus gaoithe agus fairrge air. Máirnéalach é

TUILLEADH (2) ▼

Tá dreach uirre indiu. Fairrge lúm (lom) agus gaoth ó'n talamh. Ní fhaca mé cho suaimhneach le seachtain í. Bhí sí sáthach callóideach sáthach coipthe le cupla lá, ach is beag an ghúgaighil (guagaighil) chor ar bith atá innte indiu

Bail ó Dhia ort! Dreach ar an bhfairrge indiu! 'Bhfeiceann tú cho coipthe agus atá sí. Tá liagáin fairrgí cháithte ag briseadh ar Mhulán an D. É. Ná bac le lá ar bith a bhfeicfidh tú ins an meath sin í (an fhairrge). Ní lá é atá in aruidheacht a dhul 'un fairrge ar chaoi ar bith, má tá aon-tsuím in do shaoghal agad. Tá sé ceart go leor ag currachthóirí na T. B. atá taithighthe ar fhairrge mhóir. Ach u (ar) leithidí se'aghainne — aineoluidhthe. 'Ar ndú, ní currachthóirí atá ins an tír seo.

+

→ dreoilín

'Ar ndú' ní raibh aige siúd i dhá phionta ach mún dreoilín i lár na fairrge. Ba ghearr ar a dhúdán siúd dhá phintín ghágacha

TUILLEADH (2) ▼

Go bhféachaidh an t-Athair Siorraí orainn a mhuirnín, níl 'sna cupla scillingín "dole" sin ach mún dreoilín i lár na fairrge. Is gearr le dhul ar lán tighe iad

Ní mún dreoilín i lár na fairrge é dhá fhata a leagan aige sin = níl ann ach sugh salmhain i mbéal buláin; níl ann ach cuid an bheagáin

→ droch-

Bíonn droch-strachailleacht ar an té atá igcleithiúnas fátall na fairrge

→ drochfhear

Droch-fhear tí, droch-fhear talmhana, droch-fhear capaill, droch-fhear curaighe, droch-fhear láidhe, droch-fhear siúil, droch-fhear damhsa, droch-fhear iomra; droch-fhear fairrge (droch-bhádóir); droch-fhear ban (droch-fhear spallaíochta); droch-fhear tí agus urláir, droch-bhean aráin agus abhrais (droch-bhean tí), agus rl.

+

→ droim

Tá sé in áit eicínt ar dhruím na fairrge faoi seo. Sheol sé ar scadáin

TUILLEADH (4) ▼

Tá an ghaoth sin isteach de dhruim na fairrge, an-fhuar

Imigheann sí léithe ins an sruth ar dhruim na fairrge.

D'fheicfeá é mar a bheadh corc ann ag snámh ar dhruim na fairrge

Ní theigheann sé go tóin puill chor ar bith. Cothuigheann sé druím na fairrge.

→ droimnochta

Tá lucht "mótars" leigthe leo fhéin ar fad. Is gearr nach mbeidh sé in araidheacht ag duine an bóthar a shiubhal aca. Ar chuala tú faoi'n bhfear bocht sin a marbhuigheadh i mB. na T. an lá faoi dheire. Marbhuigheadh a mh'anam druimnochttha. Ag siubhal anoir ar an "walk" siúd le fairrge a bhí sé an t-am a dtáinig carr agus scuab sé leis síos ins an tráigh é. Mionuigheadh é. Bhí fear an chairr ar a dhearg-mheisce ach dheamhan thiomanta blas a d'eirigh dó fhéin ná de'n mhótar. Anois an bhfuil biseach agad?

→ dubh 2

"Duibhín ó Duibh thar fairrge anoir, agus d'innseódh sí scéal gan féith gan fuil" (Tomhais ar leitir. Sé an dubhach "Duibhín ó Duibh")

→ duifean

Dar brí an leabhair muis, tá duifean teasbaigh annsin. An bhfeiceann tú é? Bail ó Dhia ort féin agus ar do smúit rabharta! Céard a bhéarfadh smúit rabharta cho fada seo isteach faoi shliabh? Dhá mbeitheá ar bhrollach an Achréidh, ba cladóir a bheadh ionnad i gcomhnaí! Tá an sean-rabharta sin agus an tsean-fhairrge sin agus an tsean-fheamainn dearg sin ag dul idir thú agus codladh na h-oíche. Bheadh cumha ort is dóigh, mara mbeadh clagarnaíl na fairrge le cloisteáil agad!

→ téigh go

An ngabhfaidh tú go fairrge indiu

→ téigh i

Rachaidh caitheamh ins na h-ailltreachaí móra sin fhéin leis an aimsir. Níl goir ag rud ar bith seasamh in aghaidh oibriú na fairrge

→ téigh thar

Gabhfaidh mé thar fairrge go goirid = go tír eile

→ téigh trí

Is duine gan chroidhe nach ngabhfadh sé thríd an t-asal bocht a fheiceál agus an chrúib uiliog sceanta as. Hébrí cé a raibh láimh aige ann ar chaoi ar bith ní raibh le déanamh leis ach a chur "thar fairrge" le na ló (a "transportáil"). Bheadh spídeamhlacht ar bith sáthach maith aige agus an spídeamhlacht a thug sé féin uaidh

fairrge (43)