Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: fairrge

→ calm

Chuir muid iomlán a cuid éadaighe uirre, ach ba bheag a' mhaith sin, arae ní fhaca mé ariamh cheana, a's an fhad's tá mé a' pléidh le fairrge, a leithide de chalm.

→ carcair

Chreidfinn go raibh coill le bruach na fairrge fadó. Is minic a d'fheicfeá mion-charcaireacha, a's maidí giúmhasaighe i mbarr na trághadh, ach a dhul síos buille domhain.

+

→ círéabachaí

Buaileadh an púcán ar Ghob na Curra(ighe), a's rinne oibriú na fairrge, a's na maoidhmeannaí céadtacha atá annsiúd cotréabachaí dhi, gan mórán achair.

TUILLEADH (2) ▼

Bhí cithréabacha fairrge ann = liaganna fairrge a bhí ag eirghe ar scothachaí, nó ar ghuib corainneachaí, a's a' briseadh in a gcuideannaí.

Ní bheadh sé in' araidheacht ag bád a' bith caladh a fhágáil indiu, a's na cithréabachaí fairrge atá ann.

→ baile

Níl garruidhe ceart cuir a' gabhail leis a' mbaile céadna ó thula go fairrge.

+

→ coigéal

Tá cuigéilín fairrge aníos idir an churrach a's an talamh ann, a's d'fhéadfá rith cladaigh a thabhairt di (do'n bhád) suas ann.

TUILLEADH (3) ▼

Dhá dtagadh an lá an-mhór, ba mheasa do bhádóir coigéil mar sin ná lom na fairrge. Bíonn iomghaothachaí gártha ionnta(b), a's chaithfidís isteach ar a' gcladach thú, shul a bhféadfá seol a stríocadh.

D'éaluigh sé sa snámh uatha(b) treasna an choigéilín fairrge siúd ar dhíth-thráigh.

Báitheadh lán curraigh, a's iad a' teacht anoir ó C. annsin fadó. Th'éis gur beag a' coigéal fairrge atá ann, d'imthigh an clampar air le sruthannaí. Dheamhan duine ar a' bhfeadhain aca(b) nar báitheadh.

→ crinn

Is fada a chaith an dá bhád a' crinneadh a chéile, ach scoth bád Chonamara an ceann eile 'na dheidh sin. Dheamhan fhios agham a scothfadh muise, marach gur thug siad fairrge de'n bhalasta, nuair a thosuigh sé a' teacht gann ar a' ngaoith.

+

→ cuilín

D'árduigh sé in a gheal-stoirm a's muid leath-cuain. Bhí muid dhár gcaidhleadh le fairrge cháithte, a's cuilíní bána ar an uisce is 'chuile áit. B'ait na bádóirí muid, a's talamh a dheanamh chor a' bith.

TUILLEADH (1) ▼

D'fheicfeá liagannaí fairrge a's cuiliní bána orra(b) ag eirghe aoirde an tighe.

→ brachlainn

Is áithbhéalta na brachlainneachaí fairrge a bhío(nn)s ar chladaigh Árann adeir siad liom.

+

→ bruach

Bruach an phortaigh, an bhóthair, na h-abhann, na locha, na fairrge, lócháin, an bhuird, an bhéil, na carraige, na trágha, na h-uaighe etc.

TUILLEADH (1) ▼

Bhí sí luchtuighthe aige bruach ar bhruach leis a' tslat buird. Ba mhór liom fhéin faoi dheire a raibh sé a chuir innte, arae bhí sé bun-gharbh, a's clag-fhairrge ar ghob an Bhranntra. Ach dheamhan maith a bhí dhom ann. 'Is mór a' lá a bheidheas ann' adeir sé 'nó beidh mise indon fairrge a mharuidheacht'. Is beag a' stró(bh) a bhí air.

→ aer

Ní thiocfadh sé 'un fairrge, dhá mbeadh smeáth(amh) as aer.

→ buail ar

Bhíomuid a' seoladh le cloich, a's é 'cínnt orainn í a thabhairt 'un fairrge, a's dheamhan a' rabh fhios, cé'n puinnte a mbeadh muid buailte.

→ airde 2

Bhí béal na trágha uiliog coipthe le aoirde fairrge anocht = aoirde mara.

→ anuas

Tarraingeo(cha) sé anuas le fairrge, ar athrú aeir.

→ átha

Ní fhanann an bradán fireann as cionn an tsíl. Fanann sé ar an átha, ar a' gcolbha faoi'n mbruach. Fanfaidh an dá bhradán ar an átha achar, nó go bhfuil sé nádúrach acab dul chun na fairrge ("Peadar Chois-Fhairrge" — l. 69)

→ fuaim

An gcluin tú fuaim na fairrge (fuaim na gcladaigh, na coille, na habhann, an bhus, an aeroplane, an amhráin agus rl.)?

→ féithigh

Tá an fhairrge ag féithiú ó thuaidh ag Rosamhíl. Tá ruibhéar mór fairrge annsin

→ imleach

Tá sé in a chomhnuidhe thíos in imleach fairrge = ar bhruach fairrge.

→ ionsaigh

Ní ionnsóchainn taobh na fairrge anois ar a bhfaca mé ariamh = ní rachainn go dtí ceanntar na fairrge anois

→ los

Is mór an los slainte do dhuine aer na fairrge = déanann aer na fairrge fearra's barr sláinte a thabhairt do dhuine. Is dóichide gur ó (a) tháinig an chiall i (b)

+

→ íochtar

Íochtar na fairrge, na locha etc.

TUILLEADH (1) ▼

Faraor nach céad meadhchain atá faoi do mhuineál agus thú leath-cuain ar íochtar na fairrge (eascaine; leath-cuain = amuigh i lár chuain na Gaillimhe; leath-bealaigh idir Conndae Chláir agus Conamara)

→ abair

Tá sé ro-gharbh le dhul 'un fairrge, déarfá

→ daor 1

Is daor a íocfas tú ann má bhaineann tú léithe siúd. Ní shiúd iad an ribín réidh agad. Chuirfeadh a h-athair siúd thar fairrge thú (go talamh Van Diemen nó a leithide d'áit)

→ deannachtach

Níl aimsir dá dheannachtaighe nach dteigheann currachthóirí na T. B. sin 'un fairrge. Tá siad in araidheacht é a bharruidheacht ar ghála ar bith. An lá nach dtiocfá síos 'na (chun an) chladaigh [ná] tada leis, bheidís amuigh an lá sin. 'Ar ndú níl currachthóirí ar bith in-chinneamhaint orra

→ dearmadaigh

Ná dearmaduighdís píosa a chur ar an gcuraigh sin sul a dteighidh siad 'un fairrge aríst innte. Tá sí ag déanamh uisce mar adéarfá léithe é

→ deibhil

Anois atá againn a thapú ó tá an deibhil ann. Tiubharfaidh sé fuighleach le déanamh dhúinn, ach b'fhéidir go gcuirfeadh muid 'un caladh í mar sin féin. Tá ciothréabachaí fairrge ann

→ deis

Níl aon-deis ghliomadóireacht' againn i mbliana. Dheamhan é. Tá potaí agus eile briste. Is mór an lear a thastóchadh ó'n gcurrach féin shul a bheadh sí in araidheacht a dhul 'un fairrge. Tá faitíos orm go bhfuil a' (ar) gcuid gliomadóireacht ar iarraidh ó d'imigh na gearrbhodaigh eile

→ diabhlaíocht

D'eile céard iad ach dearg-bhréaga! Meas tusa an raibh fear ar bith ariamh acmhuinneach ar sheacht míle fairrge théachtuithe a chaitheamh de léim! Ach deir siad in a dheidh sin nach raibh fiannaíocht agus diabhlaíocht in éindí ariamh

→ diúltach

Dar mo choinsias níor mhaith liom cur 'un fairrge indiu. Tá gothadh an-diúltach uirre, agus feicthear dhom go bhfuil sí ag dul 'un callóide. Ach is beag an chlóic atá ar lucht na ngliomach. Tá sé in araidheacht a dhul amach aca sin mara mbeidh sé an-mhór críochnuighthe

→ dol 1

Dola amháin de na h-eangachaí atá aca sin (ag na Francaigh) agus chíorfaidís cupla míle fairrge leo. Is furasta aithinte é. Thréig an t-iasc an cuan ar fad ó a thaithigh siad sin ann. 'Ar ndú' níl aon-fheithideach beo dhá gcastar ins na h-eangachaí sin nach bhfuil criogtha cho maith leis an iasc

→ domhain 1

Ní bheadh sí indon a bharraidheacht ar an domhainn in a dheidh sin. Bíonn brachlainneachaí móra fairrge ann leithide an lae indiu

→ dona

Is dona a d'fhéadfadh sib a dhul ar fairrge inniu. Níl an lá in araíocht

→ donn réidh

Is mór de'n donn-réidh sin atá thíos ar an gcúltráigh thiar. Nuair a d'fhuadóchaí an gaineamh di (de'n tráigh) de bharr stoirme nó bogadh le tír, agus nach mbeadh innte ach an bonn dubh sin 'nós na móna, bíonn an donn-réidh leis, agus í ingreamús thíos 'sa móin. Bheadh ceathair nó cúig de throighthe de'n ghaineamh imighthe shul a d'fheicfeá iad. Níl indon an tráigh a nochtadh ach oibriú na fairrge. Má ghabhann tú síos aríst th'éis stoirme feicfidh tú féin iad, ach é a bheith in a dhiaidh-thráigh

+

→ dreach

Ní luisneacháinín baile móir a phós sí chor ar bith ach forránach lúthmhar láidir a bhfuil dreach gréine agus gaoithe agus fairrge air. Máirnéalach é

TUILLEADH (2) ▼

Tá dreach uirre indiu. Fairrge lúm (lom) agus gaoth ó'n talamh. Ní fhaca mé cho suaimhneach le seachtain í. Bhí sí sáthach callóideach sáthach coipthe le cupla lá, ach is beag an ghúgaighil (guagaighil) chor ar bith atá innte indiu

Bail ó Dhia ort! Dreach ar an bhfairrge indiu! 'Bhfeiceann tú cho coipthe agus atá sí. Tá liagáin fairrgí cháithte ag briseadh ar Mhulán an D. É. Ná bac le lá ar bith a bhfeicfidh tú ins an meath sin í (an fhairrge). Ní lá é atá in aruidheacht a dhul 'un fairrge ar chaoi ar bith, má tá aon-tsuím in do shaoghal agad. Tá sé ceart go leor ag currachthóirí na T. B. atá taithighthe ar fhairrge mhóir. Ach u (ar) leithidí se'aghainne — aineoluidhthe. 'Ar ndú, ní currachthóirí atá ins an tír seo.

+

→ dreoilín

'Ar ndú' ní raibh aige siúd i dhá phionta ach mún dreoilín i lár na fairrge. Ba ghearr ar a dhúdán siúd dhá phintín ghágacha

TUILLEADH (2) ▼

Go bhféachaidh an t-Athair Siorraí orainn a mhuirnín, níl 'sna cupla scillingín "dole" sin ach mún dreoilín i lár na fairrge. Is gearr le dhul ar lán tighe iad

Ní mún dreoilín i lár na fairrge é dhá fhata a leagan aige sin = níl ann ach sugh salmhain i mbéal buláin; níl ann ach cuid an bheagáin

→ droch-

Bíonn droch-strachailleacht ar an té atá igcleithiúnas fátall na fairrge

→ drochfhear

Droch-fhear tí, droch-fhear talmhana, droch-fhear capaill, droch-fhear curaighe, droch-fhear láidhe, droch-fhear siúil, droch-fhear damhsa, droch-fhear iomra; droch-fhear fairrge (droch-bhádóir); droch-fhear ban (droch-fhear spallaíochta); droch-fhear tí agus urláir, droch-bhean aráin agus abhrais (droch-bhean tí), agus rl.

+

→ droim

Tá sé in áit eicínt ar dhruím na fairrge faoi seo. Sheol sé ar scadáin

TUILLEADH (1) ▼

Tá an ghaoth sin isteach de dhruim na fairrge, an-fhuar

fairrge (50+)