→
dubh 1
tóin (81)
→
daingean
Tá géibheann daingean ar an splíota sin anois — istigh ar thóin an phriosúin. Coinneochaidh an áit siúd é feicfidh tú féin
→
dair
Bain an sean-chrann daraighe sin ag tóin an tighe agus is fada go bhfeicidh tú deire do chuid brosna caithte. Bheadh an-smutáin air sin
→
dall 3
Níl an oiread coirce ar thóin an chómhra seo anois agus a dhállfadh do shúil hébrí céard a rinne sib leis. Ach rinne sib plaicín ghabhair dhó (dhe) ar chuma ar bith
→
dallán
Dar udhacht an tsiogáin (seangáin) duit níl aon-dallán ag gabhail leo. Á nach hé an fhoghail é! Tá mé as síolta muis i mbliana. Mar a chéile uileag iad. Dheamhan ceann go tóin aca nach hé an chaoi chéadna leis é
+
→
deachma
Is fadó fiannach an lá ó bhí na deachmaí sin ionn. Ní hé an ministéara a chruinnigheadh chor ar bith iad, ach bhí proctéara aige a theigheadh thart. Chuala mé an tsean-mhuinntir ag rádh go mbíodh conacra acu thíos i mB. an Ch. agus go bhfágaidís na h-iomrachaí annsin gan baint go dtigeadh sé féin agus go mbaineadh sé iad. Gach deichmheadh h-iomaire a d'fhágaidís aige. Deantaí an cleas céadna le na stucaí coirce: stoca as 'chaon deich stuca a fhágáil gan tárlúghadh, nó go dtugadh an proctéara leis é. Badh shin é dualgas an mhinistéara. Bhí na daoine in ainm agus an teampall gallda a chothú freisin. Thigeadh na sagairt annsin, agus chaithfidís a ndualgas féin a fhaghail: coirce freisin. Sin é an uair a raibh an chreachadh ionn. 'Chuile dhuine agus a bhuille féin ar an duine bocht. Ba doiligh dhó é a sheasamh eatorra … Ní raibh cur in aghaidh dualgas an tsagairt chor ar bith, ach chloisinn na sean-daoine ag rádh go mbídís ag blaodhach i dtóin an phroctéara an uair a thigeadh sé i gcoinne an deachma, nó dhá dhalladh le scrathachaí ó chúl an chlaidhe. Bheadh rud ar a shon agad dá mbeirtí ort. Chuirfí isteach thú (ins an bpríosún). Ach ní raibh baoghal orru siúd go raibh siad cho h-adhartha agus go mbéarfaí orru. Measaim go mbíodh an ministéara féin ionn scaithtí, mar chuala mé P. N. ag rádh an uair a bhí siad in a bputaigh, go gcuirtí suas leo a dhul isteach ar chúla an chlaidhe ag fuagairt indiaidh an mhinistéara: "a mhinistéirín cá'r fhága tú do bhean?" Deir siad gur sagart a d'ionntuigh, a bhí ins an ministéara a bhí annseo … (Cunntas faoi na deachmaí ins an gceanntar sin ó Sheán Ó Bheáin, Páirc Gharbh, Cearnmór, Baile an Chláir)
TUILLEADH (1) ▼
Péire dhó féin, ceann do Sh., ceann do A., ceann do mhac P. Bh., ceann do Mh. Mh. N.; cé mhéad sin fágtha ins an gcuain … Péire. Tugadh sé an péire sin do'n deachma. Ní fuláir rud eicínt a thabhairt do'n deachma. Mara chéile 'chuile choileán aca go tóin. Níl barr ag ceachtar aca ar a chéile. Tá mise ag déanamh roghain ar an gceann crón. Ní fhaca mé aon-chú chrón ariamh nach mbeadh thar cíonn.
→
deacrach
Níor chomhnuigh sé, go ndéanaidh Dia grásta air, go ndeachaidh sé siar go tóin Chonamara gur thug sé aniar an churach sin as. Ba shin í fhéin an churach dheacrach dó. Ba é an tríomhadh h-uair é aige innte, nuair a chuir sé ar an gcarraig bháidhte í, agus bhí a chnaipe déanta!
→
dealg
Bhí an cineál sin ar fad ar an gcaoi sin. Bhainfeá fuil as 'chuile dhuine go tóin aca le dealg spíonáin. Ach in a dheidh sin agus uiliog, ní raibh aon-tsláinte de'n rath aca. Séidthe a bhí siad. Breathnuigh ar an gceann seo thíos. Ní bhíonn siubhal an bhealaigh innte amanntaí
→
déan 1
M'anam gur beag an baoghal uirre siúd teas an aithinne a bheith in a tóin ag dul amach. Dhá mbeadh na seacht sraith ar an iomaire, dhéanfadh sí a cuairt
→
deannach
Cuirfidh mise deannach ag eirghe de'n túin (tóin) agad mara n-eirighidh tú as do chuid míoladóireacht'. Tá sé in am agad ciall a bheith agad feasta choidhchin agus gan a bheith ar an gceird sin. Nach thú an páiste!
→
deannóid
Badh é an lá ba bhreaghcha é a scal as aer ariamh. Tháinig sé in a chalm orra leath-cuain. Shíl muid gur thosuigh dionnóid bheag annsin, ach ní thiubharfá faoi deara ar an seol í. An chéad rud eile a dhearbhráthair mo chroidhe thú, chruthuigh an cuaifeach agus bhí an bád mar a bheadh caora a mbeadh an galra cam uirre. 'Sé Dia féin a bhí buidheach duinn an lá sin, nar cuireadh go tóin puill muid. Tá mé taithighthe ar an bhfairrge ó cuireadh bannlá de chóta orm, ach macsamhail na cuaifighe sin ní fhacaidh mé ariamh agus nar leigidh Dia go bhfeicfinn go bráth ach oiread. Níor fhan dionnóid ann ar an toirt aríst ach shílfeá gur istigh i bhfuirnís a bhí muid, bhí sé cho bruithte sin. Tabhair do leabhar go dtug muide rith cladaigh di cho tréan in Éirinn agus a bhí muid indan
+
→
dearg 1
Is dearg dom aríst. Seadh a mh'anam agus go tóin. Cé'n smál atá orm chor ar bith?
TUILLEADH (2) ▼
Is gearr go dtriomaí sé. Tá an coileach ag cur a thóin dearg amach = tuar aitealla. Tá an tóin dearg scathamh isteach san gclaise
Dhá gcuirtheá do thóin dearg amach anois, ní bhfuighidh tú aon-cheo dhe
→
déidín
I leabhar a léigh mé é gurb iad féitheachaí an ghéill a strompas má chuireann rud eicínt as a riocht iad. Annsin ní bhíonn siad indon an giall a oibriú síos na suas. Sin é an déidín … 'Sé má's é. Breagh nach mbíonn sé amhlaidh le fuacht. Is minic ariamh a stromp fear a chodlóchadh amuigh. Bheadh sé craptha ar fad, ach dá mb'fhéidir a bhéal a oscailt, bheadh leis. Is mór an t-iongnadh, má's iad na féitheachaí a strompas, mar adeir tusa, nach dtuitfeadh déidín ag a leithide sin. Scéal agus a thóin leis atá in do chuid leabhra
"Bean a chas le Mícheál Mhac Suibhne agus páiste suirghe aice. Thosuigh Mícheál ag magadh fúithe: Mícheál: Cá bhfuair tú an páiste? Ise: Fuair mé ar sop é. Bhí an ithir agam féin, agus fuair mé an síol in aisce. Mícheál: Cé dhár díobh é? Ise: De chlann Donchadha é idir bhonn agus uachtar. Mícheál: Cé dhár díobh na deireadhachaí? Ise: Dhá mbeitheá ann aimsir an lasctha, bheadh a fhios agad sin. Mícheál: Cáide uainn Margadh Bhaile an Dubhghaill (/dūl′/)? Ise: Má chuireann tú do theanga in mo thóin, beidh do shrón ar an margadh. Scaoil sé cnaipe. Mícheál: Tóig é sin uaim. Ise: Níor tóigeadh aon-laogh ó aon-bhó ariamh go ligheadh sí é. Ligh an chéad uair é. 'Óra a dheaidé' adeir an mac (.i. mac Mhichil) 'nach géar í gan gob'" (Giota faoi bhean ar chuir Mícheál Mhac Suibhne caidéis uirre. Tá an iomad leagan air seo ar fud na Gaillimhe, ach tá siad uiliog gáirseamhail. Tá mé dhá thabhairt annseo mar tá samhail mhaith ann agus magadh focail faoi'n ngréasaidheacht deireadhachaí, lasca)
+
→
deis
An bhfuil aon-deis agadsa le tubán a thógáil. Tá na cláir agam, agus tá an feireadh ceart ins an tóin, ach níl mé indon a thógáil in a dheidh sin.
TUILLEADH (1) ▼
Níl cinneadh go deo len a bhfuil de dheis ag an bhfeairín sin muis. Agus in a dheidh sin agus uiliog, tugadh bosóg ins an tóin dó amach as do pharáiste gan aon-bhean a thabhairt dó. Dhá dteagadh ceannaidhe ceirteacha timpeall muis, is maith réidh a d'eireochadh ceann leis, is maith sin
→
deisigh
Nach air atá an deisiú istigh ar an teallach. Is agam a bheadh an sásamh anois, splanc dhearg a ghreamú dhá thóin, dhá mbadh rud é a chuirfeadh as a shógh é beagán
+
→
diaidh
'Sé a bhí indon an scéal a chur indiaidh a chéile. Mar adeireadh sé féin, ní dhá changailt ná dhá chomh-changailt a bhíodh sé, ach dhá chur amach go tóin an tighe
TUILLEADH (9) ▼
Tá sé ag teacht agus a thóin in a dhiaidh = duine a bheadh tuirseach seangthuighthe nó craiplighthe
'Bhfeiceann tú anoir é agus a thóin in a dhiaidh. Féachfaidh an spealadóireacht é
Tháinic sé trathnóna agus a thóin in a dhiaidh, th'éis a bheith trí lá imighthe dó. Is furasta aithinte air gur beag 'e chodladh a rinne sé ó shoin, má rinne sé néal ar bith. Nach bhfuil a fhios agad go maith gur le ól agus le ragairne a bhí sé sin ó shoin
Má spréidheann tú an méid sin coirce, tiocfaidh tú abhaile trathnóna agus do thóin in do dhiaidh. Dar mo choinsias tá stróic mhaith ins an méid sin
Seod (seo) briseadh uaire ceart. Tá sí (an ghaoth) imithe síos indiaidh a tóna aríst = bhí sí ó thuaidh agus chuaidh sí ó dheas. Sén t-údar indiaidh a tóna gurbh ó dheas a bhí sí an chéad-uair sul a ndeachaidh sí ó thuaidh. Nuair a bhí sí ó thuaidh annsin, bhí a tóin mar a bheadh sí ó dheas
Tá an ghaoth chéanna an-luainneach. Nuair a bhéas sí thiar diabhal mé nach mbeidh sí achar ar bith nó go dteighidh sí soir indiaidh a tóna aríst ar ais = thoir a bheadh sí an chéaduair
Bhí lom gaoithe adtuaidh ann ag an trí a chlog ar maidin, ach ba ghearr go ndeachaidh sí indiaidh a tóna ó dheas
Níl dorus ar bith indon seasamh léithe. Pé'r bith caoi ins an domhan a gceangluighim í, ionnsuigheann uirre ag dul indiaidh a tóna, nó go bhfaghaidh sí leigean ar an dorus. Tiubharfaidh sí na cosa deireadh annsin dó, agus chaithfeadh sí an oíche ar fad dhá chiceáil nó go mbrisead sí é ar uain nó ar éigin
Tá tóin siar aisti, agus í caithte amach indiaidh a béil, agus crom-shlinneán uirre … Céard nach bhfuil uirre, ní ag baint fogha ná easbaidh aisti é
→
díle 1
Dhá dteigheadh an Díle thar an Domhan — sábhálaidh Dia sinn — bheadh teas an aithne in a thóin siúd ag dul amach! Ní choinneochaidh rud ar bith istigh é sin, nó go mbuailidh an donacht in éindigh é. An uair sin, feicfidh tú féin air, dá antlásaighe dá bhfuil sé ag an obair, go bhfanfaidh sé istigh.
→
dingthe
Tá tóin na méise dingthe ar fad. Na ruifíneachaí de ghasúir sin aríst. Tá siad cho h-ámhuilleach len a bhfaca tú ariamh. Tá sé de bheith orra a bheith ag déanamh míllteanais 'chuile ré soluis
→
díol 2
Bhailigh siad an phighinn bheag agus an phighinn mhór leo, agus níor fhága siad bonn bán ag an dearbhráthair. Tá sé annsiúd anois fágtha ar a thóin, agus é in a dhíol déirce. Ní tada eile é
Is fhearr dhó é fhéin a shású anois ná a bheith diomdhach ar ball, an uair nach mbeidh aon-ghoir aige a dhul ar a thóin ins an margadh. Ní h-ionann pósadh agus rud ar bith
Is diabhlaí an mheas atá ag an gcaracháinín sin air fhéin. Tá sé an-mhóiréiseach, an-deangmháilte ann féin. Shílfeá gur ar a thóin féin atá an ghrian ag eirghe. Ach cá bhfágfadh sé é: mac Mh. Ní Fh.
+
→
diúg
Gheobhadh sé sin cárt fuisce ag an seacht a chlog trathnóna agus ní bheadh deoir ann ag an deich nach mbeadh diúgtha aige, agus deirimse leat nach bhfeicfeadh aon-duine eile tada dhá bhrabach. Shílfeá muis, lena fheiceál ag ól nach mbeadh gloine go tóin aige faoi cheann seachtaine
TUILLEADH (1) ▼
An bhfaca tú aon duine ariamh atá indon píopa a dhiúgadh mar é. Coinnigheann sé in a bhéal é, ag baint pluimíní as, nó nach mbeidh gráinne ar a thóin. Shín mé píopa annseo aige oíche, agus níor fhága sé a dhuth ná a dhath ann. Cé'n bhrigh ach go raibh sé lán go drad. Níor thóig sé as a bhéal go h-am suipéir é. Beirim féin ar an bpíopa agus tosuighim ag breathnú siar ann, agus ag breathnú siar ann fea'int a mbrathfadh sé go raibh milleán agam air, ach 'ar ndú' mo léan fuair tú amach é!
→
diúirinn
Bíonn tóin na soithigh móra plátáilte. Marach sinn, 'ar ndú' ní shíleann tú gur acmhuinn a bheadh aca ar na diúirlinneachaí. Ní bheadh seasamh ar bith ag an adhmad ar na diúirlinneachaí marach na faoilleáin. Leagann siad sin orra uair ar bith a bhfaghann siad an dóigh
Beidh pógadh agus diúrnadh ann ach a dteagaidh sí sin abhaile anois. Shílfeá gur as a tóin a eirigheas an ghrian ag a máthair. Diabhal a leithide de ghairm agus a bhéas roímpe sin. Ní bheadh a leath-oiread roimh inghin duine uasail
→
dlúth 1
Bhí sé sin de dhlúth agus d'inneach ionnta go tóin. B'uathbhás é a sean-athair M. M. Fuair sé gamhainín le M. G., baintreach a bhí 'sa teach a bhfuil T. Ó. C. anois ann, fuair sé é istigh i ngarrdha fataí leis thuas imbárr an bhaile uair. Ba bheag a bhí foghluighthe ag an ngamhainín. D'fhága sé annsin é agus tháinic sé anuas go teach de mhaol a mhainge go bhfuair sé láighe agus píce agus téad. Chreidim gur rún a bhí aige a chrochadh leis an téid, dhá gcinneadh sé air leis an láighe agus leis an bpíce. Cé'n bhrigh ach chuaidh sé suas agus anuas thar teach na baintrighe gan caidéis ar bith a chur uirre. Ghiorruigh sé leis an ngamhainín ar aon-chor agus d'fheann sé é, agus d'arduigh sé leis anuas an craiceann. Ag teacht anuas thar teach na baintrighe dhó d'fhuagair sé uirre: "Gabh suas agus cuir do ghamhain" adeir sé. "Thug mise an craiceann liom in omós foghla".
+
→
dóigh 1
Sílim gurb olc an dóigh mná é an baile seo ag fear ar bith le thoidheacht ann. Níl aon-bhean ionphósta dá bhfuil ann sásta duine ar bith a phósadh ach máistirí scoile, nó cléireachaí beaince. Nach bhfeiceann tú féin iad. Níor mhaith dhuit scráibín a shamhailt leo. Ghabhfaidís ingeallta dhá samhluightheá. Nár thugaidh Dia dhóib níos fhearr é muis! B'fhéidir nuair a d'fhuaróchaidís agus iad fágtha ar a dtóin scathamh eile mar tá siad, go mb'fhurasta a dhul 'un cainte leo annsin.
TUILLEADH (1) ▼
An bhfeiceann tú iad sin. Is maith an dóigh iad. Spéireataí dubha go tóin. Nuair is dubh dhóibsean is dearg domsa, agus an uair is dearg dóibsean is dubh domsa
→
dóirt
Go leigidh Dia slán a mháithreach! Tá 'chuile dheoir go tóin de'n cheaintín bainne dóirtthe ag an raibiléara. D'imigh an diabhal ar a cuid dodaighle
Dá seaduigheadh sé an chochallóireacht, bheadh rud dá barr aige, agus ní istigh ar thóin an phríosúin a bheadh sé indiu. Ach bhí an iomarca saint' ins an airgead aige agus chuaidh sé ar dholaidheacht agus sin é a d'fhága a chosa nighte. Is beag is ionann an faire atá ar na srutháin agus an faire atá ar an abhainn. Ní chorróchadh an t-éan — ní áirighim fear agus líon aige — ar an abhainn, nach mbíonn sé braithte ag na maora, nó mara mbíonn is furasta dóib scéala a fháil air
→
donacht
Tá sé ar a dhonacht anois ar chaoi ar bith. Déanfaidh an sneachta seo scrios ach grásta Dé. Agus níl cosúlacht ar bith ar aon-chlaochmú. B'fhurasta aithinte, agus an deis a bhí ar an ngaoith ag dul síos agus suas indiaidh a tóna le seachtain
"A Dhonchadha, A Dhonchadha céard a dhorchuigh an poll?" "Ma chliseann bun-feáin agus tóin Mhic Dabhach, beidh a fhios ag do cheann céard a dhorchuigh an poll" (Beirt fhear a bhí ann agus chuaidh duine aca isteach i scailp le cuain madaralla a mharbhú. Bhí an fear eile (Donchadha) ag béal na scailpe. Cho uain agus a bhí sé in a n-éadan istigh tháinic an sean-mhadar-alla agus thug sí farradh isteach imbéal na scailpe. Nuair a fuair an fear amuigh a leath istigh agus a leath amuigh, aimsigheann sé ingreim driobaill tóna í, agus choinnigh sé í. Sin é an uair a d'fhiafruigh an fear istigh céard a dhorchuigh an poll, agus d'fhreagair an fear amuigh é, dhá gcinneadh air féin a ghreim a choinneál, go raibh cnaipe an fhir istigh déanta (bun-feáin = drioball? Cynffon = drioball Breathnais. Ffon = maide, bata, Breathnais na h-aimsire seo; Mac Dabhach = an madaralla)
→
dorú
Níl a fhios agamsa nacharb é an dorugha marbh ab fhearr leis an iascach carraige fhéin ar na corachaí domhaine sin. Tugann na clocha go tóin iad, agus dheamhan breac ar bith a chothuigheas na puill dhomhainne sin an tráth seo 'bhliain ar chaoi ar bith. Ag rith idir dhá uisce go barr cladaigh a bhíos siad
→
dreach
'Bhfeiceann tú an dreach dorcha atá ar an spéir. Breathnuigh cho dúinte agus atá sé agus na túineanna (tóineanna) dubha sin ó dheas. Crap do chuid féir nó beidh tú dhá fhuireasbhaidh
+
→
dream
Dream leitheadach iad na máistirí scoile. Diabhal aithne orra nach ar a dtóin a eirigheas an ghrian
TUILLEADH (1) ▼
Mara chéile 'chuile dhream go tóin aca. Geallfaidh siad an ghrian agus an ghealach duit nó go dteighidh siad isteach
+
→
dris
Nar thugaidh tú do láimh glan ó do thóin leat ná do thóin ó na driseachaí! = déarfaí le duine é a gcuirfeá mámh faoi agus a bhuailfeadh ort é, go h-áirid dá mbeadh sé tráthamhail i gcomhnuí ag bualadh mámh ar foghnamh ort
TUILLEADH (4) ▼
Nach tráthamhail go gcaithfeá mo dhó beag a chriogadh. 'Chuile uair dhá gcuirim mámh ar bith anonn agad, 'sé an díol céadna a thiubharfas tú air. Nar thugaidh tú do láimh glan ó do thóin leat ná do thóin ó na driseacha!
Nar thugaidh tú do láimh glan ó do thóin leat ná do thóin ó na driseachaí le caoi a chur ar mo mhámh breagh! Caithfidh mé athrú le mo pháirtidhe go mbeidh mé romhat annsin, agus gheobhaidh tú cothramacan síne na h-uaire uaimse annsin. Ní leigfidh mé an mámh féin thar mo dhorus gan snaoidhm a thabhairt dó
'Bhfaca tú an iarraidh a thug an bitheamhnach do mo chuileata. Nar thugaidh tú do láimh glan ó do thóin ná do thóin ó na driseacha leat, maran tú atá tráthamhail le do ghadhar i gcomhnuí. Cé'n bhrigh ach mé taobh léithe. Chaithfeá, mo léan, a dhul ag fiachadh orm.
Nach mé atá sáithteach ab eadh? Ní dheachaidh mé fút fós anocht nar thug tú an buille feill dom. Nar thugaidh tú do láimh glan ó do thóin leat ná do thóin ó na driseachaí gan dochar gan díoghbháil do mo chuid cártaí-sa!
Chonnaic duine eicínt ag tuitim thar bord é. Is cosamhail gur fhan sé ar thóin puill, arae a dhath ní fhaca siad ach cupla driúillín a tháinig ar an uisce. Deir siad go n-eirigheann an té a bhíos dhá bháthadh trí h-uaire, ach dheamhan ar eirigh dhó siúd má's cóir aon-áird a thabhairt ar an dream a bhí ins an mbád. Nach ciotach a d'eirigh sé dhó an duine bocht. Ach ní leithne an t-aer ná an timpiste mar adubhairt an ceann eile
+
→
droim
Ní theigheann sé go tóin puill chor ar bith. Cothuigheann sé druím na fairrge.
TUILLEADH (1) ▼
Ná leag druim ar ais mar sin é. Is fhearr dhuit a thóin a chur faoi
Bhuail mé soir aige annseo uair nach raibh aon-ghráinne "diúain" (guano) agam, ná a luach. Bhí sé istigh romham ins an siopa. "An dtiubharfá céad "diúain" dom a Mhister F." arsa mise, "go ndíolaidh mé na muca." Thosuigh sé ag mungailt faoin a fhiacla, agus síos leis go tóin an tsiopa. Tháinic beirt nó triúr cuisliméaraí isteach. Thosuigh sé ag dradaireacht leo, agus choinnigh sé ag caint iad an fhad agus a d'fhéad sé. D'imigh siad, ach d'fhan seisean thíos ag méirínteacht le páipéir, agus níor thaobhuigh sé aníos mé fhéin, nó go dtáinic cuisliméara eicínt eile. "Go bráth aríst" arsa mise liom fhéin, "ní bhfuighidh tú an deis druim-dhiúltú a thabhairt domsa aríst, dhá dteighinn a chodladh in mo throscadh." Ó'n lá sin go dtí an lá atá indiu ann, níor sheas mise istigh in a theach, ná níor fhága mé luach na cianóige aige
→
dual 1
Ba dual cloinn Mhac Confhaola dó a bheith santach ag an obair. An bhfaca tú duine ar bith aca ariamh nach mbeadh teas an aithinne in a thóin
→
dual 2
Tá dual na druinne de bháisteach air. Is furasta aithinte ar na mútaí sin thiar é: na tóineanna dubha sin atá siar andeas
+
Sneachta a gheobhas tú as an dubh oidhir seo. Tá droch-chur eicínt air ar chaoi ar bith. Ní chreidfinn béal an Phápa nach bhfeicfeá séidthe ina shneachta é an t-am seo amáireach. Is olc iad na tóineanna dubha sin thoir
TUILLEADH (1) ▼
Gabhfaidh sé ar dhubh oidhir as an ngaoith seo. Deirim leat go dtiocfaidh. An bhfaca tú an chaoi a ndeachaidh sí suas indiaidh a tóna aréir. Chuaigh scuaine de na géabha fíáine ó dheas anocht. Ní deagh-chosúlacht ar bith é sin
→
dúchan
Tá na tóineanna dubh sin ar an spéir aríst. Luirg an diabhail dóibh. Tuilleadh báistighe a chaithfeas sé as an dubhachan sin. Ní thriomóchaidh aon-fhód móna i mbliana ach grásta Dé
+
→
dún
Dún an poll sin ar thóin an bhairille. Cuir stuipéad ann
TUILLEADH (1) ▼
Má's lib imeacht níl gnatha ar bith agaibh dúnadh na h-oíche a leigean oraibh féin. Beidh tús na h-oíche anocht dubh. Ní eireochaidh aon-ghealach anocht go dtí taca an deich … Ara céard sin orm? Níl ann ach tóin-ghealach
+
→
dúradán
Chuir sé an dubhradán dubh a bhí ar thóin a phutóige amach len a ndearna sé de gháiridhe. Bhí sé leigheasta annsin = Ridire an Gháire Dhuibh a raibh sé de bheith air aon-gháire a dhéanamh, ingeall agus go dteagadh girrfhiadh, agus go gcrochadh sí léithe a chuid beatha igcomhnuí an uair a shuidheadh sé in a mhiainis (fhiadhnuis) ag an mbord. An uair a marbhuigheadh an girrfhiadh chuir sé an t-ualach bróin agus lionnduibh aníos ó fhíor-íochtar a chroidhe agus shlánuigh an gáire é (cf. Céadtach Mhac Fhinn Rí Éireann; Ridire an Gháire Dhuibh)
TUILLEADH (1) ▼
Chuir sé an dubhradán dubh a bhí ar thóin a phutóige amach le teann fórsa oibre = chuir sé a sceadamán nó a lúth amach le díocas oibre
→
dúrúch
Tá dúthruach ar an mbó sin ag imeacht. Chaith sí an claidhe amach as an ngarrdha indiu. As go bráth léithe síos an bóthar agus fhobair gur mharbhuigh mótar í ag ceann an bhóithrín. Leag sí an bhearna isteach i gclaidhe T. Sh. agus chuir sí na beithidhigh thrín a chéile. Dheamhan comhnú a rinne sí annsin go ndeachaidh sí ins na cosa in áirde bóithrín an chladaigh agus chloisfeá thiar adtuaidh í ag géimneach. Chas D. Sh. Mh. aníos aríst í agus bhí sí ag ionntú soir an bóthar marach go ndeachaidh mé roimpe agus a cur aníos go teach. Shíl mé idtosach gur dúthrúach dárach a bhí uirre ach dheamhan glaedh ná a dhath a bhí léithe. Thug mé chuig an tarbh í, ach ní dáir ar bith a bhí uirre. Fuighleach a thug sé le déanamh dhom coinneál léithe ar an mbealach anuas, agus marach scuraichín le S. Mh. A., bheadh sí bailighthe soir an bóthar aríst orm thar éis mo dhichill. Sin í an diabhlánach agad. Bhí an dúthruach céadna anoir aríst uirre — ag rith, ag géimneach agus ag gabhail dhá tóin in áirde. Ach dar brigh an leabhair ach a bhfuair mise istigh ar an tsráid í, thug mé cró dhi, agus fanóchaidh sí annsin go n-athruighidh sí béasa. [Dheamhan] greim le n-ithe a thug mé di ó shoin, ná cuid de ghreim. B'fhéidir go mbainfeadh an t-ocras an dúthruach di. Mara mbainidh, bainfidh neart maide di é. Tá an clampar ar bhó ar bith aniar as Conamara céadna
→
seandúd
Dhá gcasadh sean-dúd aniar as tóin thiar Chonamara ort a mbeadh giúirinneachaí air, 'sé a thiubharfadh 'chuile údar duit faoi sin. Maidir linne, níl muid taithighthe ar an bhfarraige chor ar bith
→
téigh ar
Shíl mé nach rachadh sé ar na séideogaí seo aríst go ceann tamaill. Ach bhí saighneáin ann ar ball, agus tá sé ag caitheamh corr-scail feoithin. Tiubharfaidh sé an ghealach seo uaidh anois. Cá'id go mbeidh sí caithte. Níor cheart di mórán achair a bheith uirre anois. Ní raibh ann ach tóin-ghealach trí nó ceathair d'oicheanntaí ó shoin 'nuair a d'eirigh mé ag breathnú ar an mbó
→
téigh do
'Sé a bhfuil ag dul do T. scór. Níor cheart go bhfuigheadh sé an scór féin, dhá mbeadh ceart le fáil, arae b'olc a shaothruigh sé iad: Caithte thiar ar a leath-deireadh i dtóin an churraigh ag magadh fúinne agus muid ar ar mine-ghéire ag iascach