Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Ceal 2

Nualitriú Bunlitriú

Ceal

—mion-fhocal ceiste.

—

ceadh; cé; ní féidir! an h-amhla nar …

+–

M.: Níor dhubhairt sé liom a theacht níos mó. P.: Cheal nar dhubhairt! = cheadh nar dhubhairt!; ciodh nar dubhairt! an h-amhla nár dhubhairt; ní féidir nar dhubhairt; tá baol!

Cheal nar imthigh sé fós!

TUILLEADH (4) ▼

Ceadh nar chuala tú an méid sin!

Ceadh nar tháinig sé fós, an roighineadóir bradach!

Cheal nach dtáinic scéal ná scuan uaidh ó d'imthigh sé go deireanna[ch]

Ceadh nach dteigheann sé ag an Aifreann beag ná mór!

Féach freisin

→ ceadh

Ceal in iontrálacha eile (50+)

→ fara

Diabhal maith sna bróga sin níos mó. Caith ar an bhfara iad. Beidh duine ar bith thart muise cheal bróg a ghabhfas dhá gcur sin air fhéin

→ fios

Cheal fios: cheal stuaim. Sin é atá air = tá sé aineolach ainfhiosach

→ framsálach

Ba cheart go mbeadh an pramsálach sin thuas ag P. go maith ag bualadh "ailí". Ní cheal macnais air muis

→ frídeoir

Sharaí dhó, an frídeóirín! 'Ar ndó, ní foghail fir atá sé sin indon a dhéanamh i ngarraí! M'anam muise nach cheal leithid ná talúna é in a dhiaidh sin

→ fáideog

Cheal nach bhfuil fáideóg ar bith agad ann = battery i "bhflash lamp"

→ fánach

Tá ur gcuid féir ag imeacht go fánach annsiúd thíos cheal claidheachaí. Bíonn beithigh an bhaile istigh ann chuile ré solais = go neamh-thairbheach díbh fhéin

→ fíbín

Shílfeá go mbeadh obair eicínt déanta aige de bharr a chuid ama. Ní hé a cheal muise nach mbíonn fíbín air chuile mhaidin ag dul chuig an ngarraí

TUILLEADH (1) ▼

Breá nach n-ólann tú anois é. Tá tú ag leigean uisce isteach. Feacha dhá dheoch annsin ag fuiríocht leat. Ní cheal fíbín a bhí ort dhá iarraidh

→ claibín

Ní bheadh aon-chlaibín píopa le spáráil agad. Tá mé thart cheal claibín le cupla lá.

→ clifeartach

Ní cheal méide atá ar a' gclifeartach, dhá mbeadh a' cur leis ann: ach níl.

→ baing

Chinn air aon-bhaing a bhaint as Tam, aindeoin nach de cheal a shaothruighthe é. = rinne sé a dhicheall feannc nó cor a bhaint as nó é 'leagan, ach chinn air.

→ bealadh

Tá'n roth an-stodamach cheal bealtha = tá sé docht d'uireasbha bealtha.

TUILLEADH (1) ▼

Shíl mé gur cheal bealtha a bhí air, ach indeir (indar) liom fhéin nach h-eadh anois, arae tá aois na h-Úire a's na Caillighe Béara aige. Is mór a chruthaigh sé a's seasamh, an fhad, chor a' bith.

→ beart

Is maith beachtuighthe n mac é D. ach dheamhan goir a bhí aige in a dheidh sin, imirt ar Sh. Bh., aindeoin nach cheal a shaothruighthe é. Chaith sé an bhliadhain a' cur beart in a shuidhe, len' imirteas ar a's chinn air in a dheidh sin.

→ cuisneach

Dheamhan mórán ordú air, ach cheal beathú atá dhá dheanamh sin. Marach chomh cuisneach a's bhí sé, ní bheadh sé beo chor a' bith a's laghad a's fuair sé le n-ithe. Ughdar maith gamhnach é déarfainn.

TUILLEADH (1) ▼

Níl siad cruadh cuisneach chor a' bith, mar bheadh éanachaí: a's shílfeá nach bhfuil cheal ar bith orra(b).

→ beo 1

Má tá aon-deor le faghail in áit a' bith beo, gheobha sé siúd é, nó ní cheal a shaothruighthe é, 'chuma 'r bith.

→ bior

Mara bhfuil bior-eanga uirre, muis, ní cheal aire é; arae tá 'chuile shórt ar fheabhas aice sin, dhá bhfuil sí indon caitheamh a chuir ann.

→ bruach

Cheal nach bhfuil sí ar bruach aghad fós? (an fheamuinn).

TUILLEADH (1) ▼

Tá bruach eicínt ó mhaidin air, muis, maran cheal tobac é. Nuair nach mbíonn aon-tobac aige, is deacair ceart a' bith a bhaint dhó.

→ aer

Chinn air é chuir in aer, aindeon nach cheal a fhiachan' é (a fhiachtála: fiachan = fhéachaint) = d'fhéach sé go bog a's go cruadh le na leagan ach chinn dubh a's dubh air.

→ buail

Cheal nach raibh tusa a' bualadh liathróide chor a' bith indiu?

→ buille

Ta macnas air, cheal aon-bhuille maitheasa a dhéanamh.

→ ainriocht

Tá daoine bochta in ainriocht ar a' saoghal seo, cheal saothrú.

→ aire

Sciorr sé, cheal a bheith sáthach aireach a' siubhal ar na leacrachaí.

→ aire

Má imthigheann sé, ní cheal aire é = má fhaghann sé bás ní d'uireasbha aire é

→ airigh

Marar airigh sé mé 'glaodhach air, ní cheal biorrú ar a chluasa é 'muis.

TUILLEADH (1) ▼

Ní aireocha tú agad ná uait, an píopa tobac sin, agus tá mo theanga-sa calcuighthe cheal gail = scurach a bhí ag iarraidh píopa tobac ar fhear adubhairt seo.

→ bog amach

Cheal (ceadh, cé) nach bhfuil sé in am a bheith a' bogadh amach feasta.

→ áirge

Ní cheal áirgí atá air

→ antlás

Mara n-eirighe feamuinn leis, ní cheal an-tláis é = mara bhfagha sé feamuinn, ní d'uireasbha ampla é.

→ fiannaíocht

An tóchar sin a dhéanamh! Sin scéal a mbeadh fiannaíocht air marach gur casadh an bhó mhór sin timpeall. B'ait a thapuigh mé é! Bhí sé in a shuí thíos ar cholbh an Characáinín théis a bheith ar snámh. Ag bailiú glaicín chuailleachaí shoir ar an Meath-Dhúirlinn a bhí mé fhéin. "Lá breá é" adeir sé … Bhain muid amach san seanchas. "Gaeilgeóir thú" adeirimse. "Ní hea" adeir sé. "Ag fámaireacht atá mé". D'fhiafraigh sé annsin tuige na cuailleachaí. D'innis mé fhéin dhó. Ach le scéal gearr a dhéanamh dhó, chaintigh mé ar an tóchar, agus go raibh an talamh báite cheal a dhéanta. "An 'sbáinfeá dhom é" adeir sé … = ní dhéanfaí go ceann fada é, agus bheadh a lán cainte agus scríbhneóireacht air

→ fiontarnach

Tá na barra garbha siúd aige uiliog ag déanamh fionntarnaí cheal a saothruithe

→ flith 1

Tá mé meata le trí lá ag na fataí sin thuas. Níor léar duit das ar bith ionta ag flith agus ruibhléis. Diabhal a leithide de chaoi. Shílfeá nach cheal leasaithe é muis

→ foireann

Ní fhéadfadh sé a dhul ag obair inniu cheal fuirinn. Níor tháinig ach triúr

→ fonn

Cheal nach bhfuil aon-fhonn agad? Tá tú cho dona liom fhéin mar sin. Dhá chárta in aon-traghas muid

TUILLEADH (1) ▼

Chuaigh mé suas a chodladh cheal aon-fhonn cainte a bheith orm = de bharr nach raibh aon-fhonn cainte orm

→ forás

Is fear gan forás ar bith é. Dhá mbeadh aon-fhorás air, ní cead lobhadh sna poill a thiúrfadh sé dhá chuid fataí anuiridh, cheal a gcur isteach. Go deimhin ní fear tíomhais é

→ paiteoil

Tá an cáca seo in a phaitfheóil cheal bruitheacháin. Níor hionntuíodh ariamh é. Dheamhan ionntú. Feacha na rologaí atá istigh ann. Ní ar ur ngnatha atá áird agaibh! Níl aon-ghoir agaibh an teallach a fhaire agus a bheith ag seiteamas leis an bhfear anoir agus leis an bhfear aniar

→ siodgháire

Cheal nar bhrath tú é ag siod-gháire fút. Is orm a bhí an fonn leigean chuige, ach dhá n-abróinn tada, bhí faitíos orm go ndéarfainn an iomarca, agus b'fhearr éisteacht leis.

→ ith

Ní ceal ithte atá oraibh = tá ithe bhur gcodach ionnaibh; tá goile agaibh.

TUILLEADH (3) ▼

Fhobair nár tháinig lagar orm cheal rud le n-ithe.

Tá mo ghoile dúinte 'cheal rud le n-ithe = ní fhéadfainn tada ithe anois; chuirfinn amach aríst é, mar tá mé an fhad sin ar chéalacan.

Má tá sé 'tabhairt uaidh, ní cheal a sháith le n-ithe é (dubhradh le gamhain) = má tá sé ag dul ar deire nó ag imtheacht as, ní hé an t-ughdar atá leis, nach bhfaghann sé a dhíol beatha)

→ faillí

Dheamhan ceó a thug an "Government" seo dhuinn ariamh, agus ní cheal nachar shaothruigh muid dhá chur isteach é. Ach b'fhéidir leis an aimsir go dtiocfadh maith eicínt uaidh. Tá sé ag dul buille ro-fhada mar sin fhéin. Is maith í an fhoighid, adeir siad, ach is dona í an fhaillí

→ feadh

Ní bheidh cheal ar bith ar an mbean anois, ach ar feadh a fear a bheith i Sasana (nuair a ghabhfas sé go Sasana). Coinneóidh sé deóladh anall léithe.

→ feall 1

Ná bac le feáll a mhic ó. Ní feáll go dtí é! Tá an oiread talúna ag dul amú annsin cheal aire, agus a mhairfeadh comhluadair air gan stró ar bith. Ach cén mhaith a bheith ag caint?

→ feall 2

Chonnaic muid cheana an rud a rinne sé. Thairg sé labhairt le J. B. dhuinn, faoin talamh. Labhair, ach d'fheall sé orainn. Séard adúirt sé leis, gur an iomarca talúna a bhí againn cheana, agus go raibh a leath 'un báin orainn cheal saothruithe

→ feistigh

Cheal nach bhfuil tú feistithe fós len imeacht? = faoi réir; do chuid éadaighe ort, nó do chuid éadaigh athruithe agad etc

→ feoigh

Na pabhsaethe a chuir mise annsin amuigh, rinne siad buinneáin idtosach, ach shlabhc siad annsin. Maran cheal uisce é. Tá siad feóite ar fad anois, ar chaoi ar bith