Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: fág i

Nualitriú Bunlitriú

fág i

+–

Tá sé in am agad an díomhaontas a fhágáil do dhiaidh feasta = eirí as an díomhaontas

Ní fhágfaidh sé an ghaisce in a dhiaidh go deo = ní eireóidh sé as an ngaisce

TUILLEADH (5) ▼

Shílfeá ó a phós sé go bhfágfadh sé na béasaí gránna sin in a dhiaidh = go ngabhfadh se ar athrú béasaí

D'imigh sé uaim go Sasana, agus d'fhága sé ag caitheamh in a dhiaidh ó shoin mé

Sin é an rud a d'fhága caitheamh in a dhiaidh agam ar fad

Bhí an oilbhéas in a athair agus níor fhága seisean ach oiread dual ná slis di in a dhiaidh (fc. dual)

Níor fhága tú dual ná slis dhó (dhe) amach (fc. dual)

Fág do dhiaidh ar fad an t-aisiléara sin = ná tabhair leat (ar an aistir etc.) é

+–

Níor fhága sé pínn airgid in a dhiaidh (nuair a fuair sé bás)

Foighid ort! Tá an-tsaint san airgead aige, ach fágfaidh sé in a dhiaidh é ar ball = ní fhéadfaidh sé a thabhairt san uaigh leis

TUILLEADH (2) ▼

Oibríodh sé leis! Dearg-chnuastóir é. Ach fágfaidh sé in a dhiaidh cho maith linne é nach bhfágfaidh cianóg

Bhásaigh sí agus d'fhága sí áilín a bhí ar aon-chéill in a diaidh

+–

Níor fhága mé pínn ruadh in a shiopa le bliain. Go deimhin ní theastódh uaim ach sin

Gan aon-phínn a fhágáil in a shiopa níos mó: sin é atá le déanamh

TUILLEADH (3) ▼

Beidh bladar aige sin leis an té a fhágfas aon-phínn aige

Bean a tháinig as Meiriocá a d'fhága an fiabhras ann

D'fhága muid san mbaile inniu é = chuir muid san gcill é (fc. baile)

+–

Innis dom é, agus ná fág in imní mé níos fuide

D'fhága mise i bpian anois é. Níl a fhios aige san míádh cá bhfuil mé ag dul = tá sé ag déanamh imní dhó fios a fháil cáil mé ag dul

TUILLEADH (4) ▼

Dúirt sé an méid sin. Lasc leis annsin, agus d'fhága sé mise annseo i bpiolóid

Sé an tinneas atá indon duine a fhágáil in ísle bhrí

Níor fhága an ruaig sin eirí in mo sheasamh ionam

Céard a d'fhága san gcruth sin thú ach do chuid mí-chomhairle fhéin. Ní éistfeá leis an té a bheadh ar mhaithe leat. Tá a shliocht ort anois

+–

Ní fhágfadh sé putóg ionad dhá n-ionnsaíodh sé thú = mharódh sé thú

Ní fhágfaidh mé deoir ionad, mara stopa tú = maróidh mé thú

TUILLEADH (2) ▼

Ní fhágfaidh mé eirí in do sheasamh ionad, mara n-eirí tú as an ngeabsaireacht sin

Ní fhágfadh sé siúd súil in do cheann a dheárthair mo chroí

D'fhága sé in a chuid fola é = d'fhága sé buailte é; bhuail sé é

Fágfaidh mise in do chuid fola thú, má chloisim mórán eile sceaimhínteacht agad

+–

Fág in a dhá chéad fhéin é. Tá an méid sin aige san mbliain ar a laghad ar bith = you can count (suppose, take for granted) it at (as) a hundred.

"B'fhéidir gur ghoid tú céad", adeir an sagart. "Fágfamuid in a chéad é", adeir sé. "B'fhéidir gur ghoid tú míle", adeir an sagart. "Fágfamuid in a mhíle é" adeir sé. "B'fhéidir gur ghoid tú deich míle", adeir an sagart. "Fágfamuid in a dheich míle é", adeir sé. "Fágadh cheana" adeir an sagart (faoistean an iascaire: ag innseacht don tsagart faoin méid éisc a ghoid sé)

TUILLEADH (3) ▼

Fágaim fiche cliabh fataí a bheith is chuile pholl. Níl thairis ionta. Tá an oiread fataí agamsa leis in a dheidh sin, mar tá poill théagaracha agam. Níorbh ait liom taibhsí a chlúdú ariamh

Sílimse go bhfuil sé deich míle. Deir tusa nach bhfuil sé ach hocht míle go leith. Fágamuid in a hocht míle go leith é. Deir tusa go siúilfeadh bean trom trí mhíle san uair. Ach m'anam nar shiúil tusa aon-hocht míle go leith in imeacht dhá uair: gurbh fhada uait é

Fágfamuid in a dhearmad é. Níor mhaith liom a rá gurb é a ghoid d'aon-uaim a rinne sé. Marab é fearacht an fhear fadó leis an ngáirleóig aige é: "ní do do ghoid atá mé a gháirleóg ach dot' árdú liom".

Féach freisin

→ baile

fág i in iontrálacha eile (50+)

→ ceannfhearann

Tá ceann-fhearann (ceann-fhearainn) ann = an leath-fhód le claidhe; an chiúiseóg a fhanas timpeall le claidhe gan treabhadh nó gan cur i bpáirc. Ach in Iarthair na Gaillimhe (le farraige. Tá an chiall réamhráite i Muigh Cuilinn agus inGnó Mhór) tugtar amanntaí é, ar na cúilíní beaga — agus iad ingreamús dá chéile — a bhíos in aice le claise an tsrotha nó le claidhe san áit nach dteigheann na hiomrachaí díreach. Sórt ladhrógaí nó crúbáin iad. Idtalamh nach dtreabhtar ní fhágtar mórán de chiúiseóig le claidhe ann, agus b'fhéidir gur ingeall air sin a haistríodh an t-ainm. Na daoine a thugas "ceann-fhearann" ar áiteachaí mar seo, "an leath-fhód le claidhe" a thugas siad ar an "headland" féin

→ feadhain

Níl garraí ar an bhfeáin agam nach bhfuil foirghe mar sin. Dheamhan uabhar i dtada ar chuma ar bith, ach i ngiosadáin. Níl ann ach an uair a bhíodh feamainn ghaineamh ag dul idir stucaí go mbíodh an talamh salach. M'anam gur sailighe go fada anois é tharéis nach bhfágtar gionnóid shalachair ann

→ freagair

Céard a thug an roiseadh sin do "tyre" do bhicycle? Tá an "tube" ag freagairt ann. Ná fág ball na háite nó go gcuire tú deis eicínt air. Mara gcuire fágfaidh sé ar an mbóthar thú

→ fág ag

D'fhága sé a mhallacht ag an mbaile seo, agus ní gan údar. Ba dona a caitheadh leis ann

TUILLEADH (4) ▼

Fágaim ag Dia nach raibh mé ann beag ná mór

Fágaim ag Dia Dílis, nach raibh mé ann ach an oiread leatsa, agus dhá mbeinn fhéin ní chorróinn é

D'fhágfainn trí phíosa a bheith san ngarraí sin. Tá sin ann go réidh

D'fhága sé trí chárr feamainne ag an gcoca. Sin rud nach raibh ann muis

→ fág ar

Is air a fágadh é, ach dheamhan 's móide láimh ná cois a bhí aige ann ach an oiread linne

→ fág

Fág seo ann = teara (in éindigh liom) go dtí an áit sin

TUILLEADH (8) ▼

Sin ní fhágfainn le mo ló marach go raibh lón ar iompar agam. Sliabh gortach a tháinig orm. Ní hé a athrú a bhí ann. B'fhurasta aithinte dhom é

Leag sé amach "feaigs" Mheiriocá chugam agus ní raibh ann ach "tóig iad nó fág iad"

Ní fhágfadh an madadh mion mullóg dhíot le chéile murach gur éirigh Dia liom go dtáinig mé ann

Ba dona an teach a bhí annsin nó go ndeachaidh inín S. Th. isteach ann. Má tá bráigill orra inniu dise is cóir dóibh a bheith buíoch. Más thíos a fuair sí é (an teach) is thuas a d'fhága sí é.

Marach P. se'againne a theacht ann agus M. a choisint, dheamhan fata a changlódh sé len a loiseag ag T. Sh. Más ba thíos a fuair P. é, ba in a sheasamh a d'fhága sé é (M.).

Nuair a d'fhiafraigh mise dhó (dhe) cé mar thainig conndae na Midhe leis, "Is glas iad na cnoic i bhfad uainn", adeir sé. Fágann sin nach bhfuil aon-tsástaíocht air ann

D'ionnsaigh sé mé, agus gan mé ag cur chuige ná uaidh. Ach cár fhága tú an t-olc, rud atá ann, mo léan? = d'ionnsaigh sé mé ingeall ar a chuid oilc

Badh í (bó). Ní raibh troigh uisce ann. Shílfeá nach mbáifí seangán ann, ní áirím bó. Ach cár fhága tú an míádh mór? Nuair a bhíos an míádh ar dhuine, níl aon-dul uaidh aige. Sin é an chaoi a bhfuil sé

→ fáideog

Má fhaghann Cóil fáill ar an bpíopa is leis ar feadh na hoíche é! Beidh sé dhá dhiúgadh annsin mar a bheadh cut ag cangailt páideóige. Ní fhágfaidh sé an ghail ghorm fhéin ann. Tá baol air

→ caolóid riabhach

Ní fhágann an chaolóid riabhach an chuach chor a' bith, ach dhá tiodlacan, a's a' soláthar di. Níl fhios agham féin, a' ndeanann sí imirce léithe amach faoi na tíre (tíortha, tíriodhachaí) coimhightheacha, nó nach ndéanann. Feicthear dhom nach bhfaca mé ariamh í, ach an uair a bheadh an chuach ann.

→ caolóid

Níor fhága tú de dhíol de chaolóid ann = níor fhága tú do dhíol leithid sa gcaolóid.

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon-ghna(ithe) a' leagan bruachannaí aige, arae ní fhágann sé leithead slaite de chaolóid ann.

→ carcair

Tá carcaireacha droighin ann, a's is maith an dicheall do dhuine, a bhealach a dhéanamh thríotha(b) chor a' bith. Casadh i dtreascairt ann mé an oidhche faoi dheire, a's níor fhága na sceacha liobar leathair ar aon-láimh liom.

→ cinnireacht

Is olc a' chinnireacht a fuair a' créatúr. Fágadh in a dhílleachta an-óg é, a's dheamhan mórán áird' a thug muinntear na sean-mháthar air, rud nach milleán orra(b), a's an cluithche a bhí aca(b) fhéin ann.

→ clochneart

Níor fhága sé tada in a chomhnuidhe ann fhéin leis a' gcloich-neart, a's dhá mhéad de bhromaire é in a dheidh sin, d'fhéach sé í 'chur chomh fada le M.

→ baile

Dheamhan a' gcreidfinn ó bhéal a' tsagairt gurb é a rinne é, marach go bhfaca mé le mo dhá shúil fhéin é! Anois céard a déarfá le Gaillimh a's gan ann ach baile beag! Ach cá bhfágfadh sé é? Dheamhan lá ariamh, nach raibh a dhreám luath-lámhach (tugtha do'n ghaduidheacht).

→ baing

B'fhurast aithinte go scarfadh an balla céadna. Is iomdha cúrsa a d'fhága sé gan oiread a's baing a chuir ann.

→ bannaí 1

Má's scéal rúin é, ná fág i gcleitheamhnas bannaidhe béil é. B'fhearr dhuit gan trácht beag ná mór air, le aon-duine, arae an té 'shílfeá, an chaomhamhaint fhéin a bheith ann, ní bhíonn.

→ bealach

Má bhíonn do bhealach isteach tigh W. A. tabhair abhaile chugam, a' cléibhín a d'fhága mé ann indearmad Dé Sathairn seo (chuai)dh thart.

TUILLEADH (2) ▼

Ó thárla nach mbeidh mo bhealach fhéin go M. go ceann míosa ar a laghad a' bith, choiscfeá aistear dhom, ach a' cóta a d'fhága mé mo dhiaidh thuas ann a' lá cheana, a thabhairt abhaile dhom

Ó chuaidh tú dhá dhéanamh, is gann gortach an bealach a d'fhága tú ann.

→ beart

Níor fhága an beart sin tada in a chomhnuidhe ann (i.e. é 'iomchur).

→ cniogaide

Deir siad nach mbeadh call duit a thabhairt do dhuine ach criogaide sa gcamóig ara, a's nach bhfágfá deoir ann.

→ crúbáin

Chaithfeá na crúbáin sin a fhágáil ann, arae tá íochtar a' chúil ro-fhliuch, a's mara bhfágtar neart bealaigh ag an uisce aníos ó chlaise an tsrotha, d'eireochadh a' fuarloch ar na h-íochtair as éadan, a's bheadh a' cur ó mhaith.

→ beo 1

Bhí sé a' gabhailt air, nó nar fhága sé aon-iall bheo ann.

TUILLEADH (2) ▼

Fhobair ar fhága an máighistir iall a' bith beo indé ann, a's mara bhfágadh fhéin, ní dhéanfad sé leath 'chirt leis. Peaitín ámhuilleach é sin!

Buaileadh an oiread air, a's nar fágadh aon-iall bheo ann. Shíl 'chuile dhuine nach dtiocfadh sé as, a's breagh go dtáinic 'na dheidh sin.

→ beos

Is mór a chuaidh an slaghdán thríd. Dheamhan beodhas a' bith a d'fhága sé ann.

→ bior

Níor fhága an príosún bior-eanga air. Chaithfead sé nar caitheadh go maith leis ann, nó ní bheadh sé chomh tugtha anuas a's tá sé.

→ buail

Pé'rbí cé'n daol a tháinic air an lá faoi dheire, d'fhága sé an gort a's bhuail sé soir tighe E. de ghort a gharta, gur ól sé a sháith go bínn ann.

→ buille

Níor fhága an iarraidh sin, buille sa mbéim ann beag ná mór.

TUILLEADH (2) ▼

Ná fág a' sean-fhear as margadh ach an oiread le duine. Tá buille sa mbéim ann fós, dhá aosta dhá bhfuil sé.

Níl buille bog a' bith ann, a' déanamh margaidh, ach ní fhágann sin, nach fear gnaoidheamhail é. Chaithfeadh sé luach bó leat, dhá mbeadh aon-bheann aige ort.

→ ágóid

Má fhágann tú faoi'n ágóid sin é, beidh sé gan deanamh (graithí gan déanamh a bheidheas ann) = má fhágann tú aice le deanamh é, ní dhéanfa sí é.

→ aoibhinn

Is aoibhinn do dhuine 'bith a d'fhéad a dhul go Ameriocá, chúns bhí cead a dhul ann, (fh)arrus a bheith fágtha in a 'mbáis' annseo.

→ arann

Níor fhága an t-ól mothú ná arann ann.

→ ardcheann

Fág sa ngearradh dhíob é sin. 'Sé an t-árd-cheann ar a' bhfuil ann aca(b) é.

→ oscarthach

Dhá ascarthaighe dhá bhfuil sé, ní raibh tada le reic aige uaidh siúd; dhá ascarthaighe dhá bhfuil sé níor fhága sé siúd tada in a chomhnuidhe ann.

→ faon-

D'fhága diabhal eicínt agaibh — croisim aríst sib! — an drisiúr fíonn-oscluithe agus chuaigh na cuit isteach ann gur dhóirt siad an bainne. Slán a mháithreach! Is mór an scrios é, bainne a chur amú mar sin

→ fianaise

Sin í fiainise ghiolla na bréige. Cuirim pearúl ort gan ceó ar bith a chreistiúint uaidh sin. Ní fhéadfadh sé mise a fheiceál ag caint ar an bportach le J. M. arae bhí mise san mbaile ón bportach, shul ar fhága J. M. an teach aige fhéin le dhul ann.