Imnidhe
—Ím-rí (Con.) Im-rí (Achr.)
—
cineál sgátha nó faitchís gur thárluigh nó go dtárlócha nidhthe áithride, narbh ait leat tárlachtáil.
+–
Bhí imnidhe uirre agus is aice a bhí ughdar.
Ná bíodh imnidhe ar bith ort faoi, ní bhainfidh duine ar bith leis.
TUILLEADH (31) ▼
Bhí lán a cruite d'imnidhe uirre, gurb é a mharbhú ar an mbóthar a déanfaidhe.
Tá ar gceart imnidhe orainn, agus gan tusa a bheith ag cur tuille orainn = duine a dhéanfadh nó adéarfadh rud eicín leis an imnidhe a mhéadú.
I dteannta gach's a raibh d'imnidhe air, chuir fear an phosta tuille air.
Is bocht an rud í an imnidhe, go bhfoire Dia orainn = fágann an imnidhe duine in ainriocht.
Dheamhan imnidhe ormsa ná cuid d'imnidhe.
Dheamhan a dhath ariamh imnidhe a bheadh ar sin dhá dtuiteadh an t-aer.
Is aoibhinn do'n té nach mbíonn aon-imnidhe air
Nach aoibhinn duit nach gcuirfeadh tada imnidhe ort.
Sighle: Shílfeá go bhfuil imnidhe eicínt ort anocht;Siubhán: Nach bocht dhom sin, agus Seán gan a theacht fós.
Nach bocht dom imnidhe a bheith orm, agus nar facthas aon-amharc imbealach ná indearmad le dhá [lá] air = is suarach an t-iongnadh go bhfuil imnidhe orm.
Imnidhe orm nó dhíom, is beag an mhaith dhom thusa anois
Tá mo sháith imnidhe orm agus ceart agam air = tá mo dhíol imnidhe orm agus a ughdar agam.
Dhá mbadh imnidhe bheadh uirre, ní ag imtheacht le teasbach ar fud na tíre a bheadh sí.
Tabhair an leabhar go raibh imnidhe ormsa aréir.
Nóirín: Céard atá ort a mhama; [Mama:] Tá'n imnidhe, ní ceasacht ar Dhia, agus ní measa rud eile.
Sí an imnidhe an galra is measa a bhí ar aon-duine ariamh.
Bhí sí ag leigint imnidhe uirre fhéin
Shílfeá mar a mbeadh aithne agad uirre, gur uirre a bhí imnidhe an domhain = bhí sí ag leigean imnidhe uirre mar dhóigh dhe.
Níl a dhath imnidhe ó Dhia anuas air! (Ó neamh; dhá bhfaca tú ariamh, agus rl.)
Má bhí imnidhe air, níor leig sé sin chugamsa (liomsa) = má bhí imnidhe air, ní raibh gothadh air, ná níor dhubhairt sé tada liomsa faoi.
Nuair a chuala sé an méid sin, chuir sé fearr a's barr imnidhe air, idteannta a raibh air cheana = tuille.
Is beag aice siúd imnidhe orainn nó dhínn = ní miste léithe, má bhíonn imnidhe orainn, nó nach mbíonn.
Ní beag a bhfuil imnidhe orra agus gan imnidhe a bheith orainne = tá imnidhe ar cuid mhaith daoine, agus ní ceart dúinne a bheith ag cur tuille leo.
Is beag an dochar dhom imnidhe a bheith orm, agus nach bhfuil fhios agam an beo marbh é = ní h-iongnadh ar bith imnidhe a bheith orm, agus gan fhios agam nach marbh atá sé.
Má's cúrsaí imnidhe é, tá sé chomh córa dhúinn uilig imnidhe a bheith orainn leatsa = má's rud é go bhfuil imnidhe ortsa, ba cheart go mbeadh imnidhe ar an gcuid eile againn chomh maith (le foighid a chur induine, nó le na chuid imnidhe a mharbhú, deirtear é — deirtear ar bheagán sásaimh é freisin)
Má's in é an scéal é, is suarach an t-iongnadh dhuit imnidhe a bheith ort = má tá an scéal mar adeir tú, ní h-iongnadh ar bith go bhfuil imnidhe ort.
Is mairg dhomsa a mbeadh imnidhe orm, sgáth a raibh d'imnidhe ar a bhean fhéin = is mór an díthchéille dhomsa a bheith in imnidhe faoi, agus gan imnidhe ar bith ar eigin ar a bhean.
Cé'n imnidhe sin ort a dhuine? = níl call imnidhe ar bith dhuit.
Tá imnidhe an mhió-ádha air = an-imnidhe
Deirimse imnidhe leat a dhuine! Siúd í a bhfuil imnidhe uirre! = tá an-imnidhe críochnuighthe uirre.
Sin í an imnidhe eile atá uirre sin! = ag leigean uirre atá sí, níl imnidhe ar bith uirre.
+–
Faraor gan mo chuid imnidhe ort
Mo chuid imnidhe ort! (sórt easgaine).
TUILLEADH (1) ▼
Liam: Tá imnidhe orm!; Nóra: Imnidhe as ort! (sórt easgaine; ná raibh an rath ort féin ná ar do chuid imnidhe; níl call imnidhe dhuit)
+–
Tá imnidhe uirre faoi'n' fhad's tá Seán amuigh
Pádraic: Chinn orm an t'asal a fhaghail; An Mháthair: Ní hé t'asal is measa liom, ach an imnidhe atá orm faoi Sheán, nach dtáinig abhaile fós.
TUILLEADH (4) ▼
's mairg a mbeadh imnidhe air fút = níor chóir do dhuine imnidhe a bheith air fút, mar níor bhaol duit, nó má ba bhaol, níorbh fhiú an imnidhe thú.
Ní fiú a leath-oiread sin imnidhe a bheith ort faoi rud fánach mar sin
Ná bíodh imnidhe ar bith ort faoi. Cuir ceirín de'n dearmad leis = ná cuimhnigh chor ar bith air.
Nach beag an luath aige aon-imnidhe a bheith air faoi'n gcapall (féach "luath")
+–
Ní bhíonn an imnidhe gan a h-anshógh fhéin = nuair a bhíos imnidhe ar dhuine, ní bhíonn sé ar a chóir féin: ní fhéadann sé tada a dhéanamh, beatha a chaitheamh agus dá réir sin.
Ní imnidhe gan ughdar í = tá imnidhe orm agus fáth maith agam leis.
TUILLEADH (21) ▼
Ní imnidhe gan adhbhar atá agam = tá ughdar le mo chuid imnidhe.
Níl call imnidhe ar bith dhuit. Tiocfa sé fós anocht = níl aon chruadhóg duit a bheith priaclach mar tiocfa sé uair eicínt anocht.
Níl call ar bith imnidhe dhuit.
Níl aon-chruadhóg imnidhe dhuit.
Caith thart (dhíot) an imnidhe.
Sí an imnidhe chéadna a liath mo cheann fiche bliadhain roimh an am
Is olc an earra (an eallach, an éadáil) í an imnidhe chéadna.
Is bocht an éadáil í mar imnidhe.
Caith thart í mar imnidhe.
Ní mórán samhaoine do dhuine imnidhe = ní dhéanann sé aon mhaith do'n duine fhéin ná d'ughdar a chuid imnidhe.
Bheadh ciall imnidhe, ach bhí sí i gcruth tuitim as a seasamh leis an mbail a bhí uirre
Ná raibh an séan ar an imnidhe céadna, ní mó ná beo mé aice (Íochtar Chonamara).
Is breagh a thagas an imnidhe di = nuair a bhíos imnidhe uirre, tá sí indon í a leigean le na h-ais, agus cuireann sí barr dathamhlachta, uirre nó tugann sí fearr a's barr siubhail di, nó saghdann sí treith cáilidheacht eicín de'n tsórt sin a bhaineas léithi. (le greann is iondamhla adeirtear an leagan seo, agus go h-áithrid, má tá gailimaisidheacht, flosgaí, áidhbhéil nó cuid sunntais ag gabhail le imnidhe an té a bheadh i gceist. Ní bhíonn ann ach go leigeann an duine imnidhe air fhéin)
Níor mharbhuigh an imnidhe ariamh é (feach "marbhuigh") = ní mórán imnidhe a chuirfeadh rud ar bith air; is beag aige an imnidhe.
Ní leigfeadh an imnidhe dó corruighe amach = ní rachadh sé amach as an teach le teann imnidhe (féach "leig")
Ní fhaightear cáirde ó'n imnidhe = ní thugann an imnidhe aon-ionbha uaithe; tagann sí d'aon iarraidh. (Rí-annamh a cloistear é, ach bhíodh sé ag corr shean-dhuine)
Cé'n imnidhe a bhain dó? (dhe) = cé'n imnidhe a bhí air; céard a bhí de rún nó d'fhonn air a dheanamh.
Bíodh ciall agad, agus ná géill do'n imnidhe = ná leig an imnidhe in do ghoire: ná bac le imnidhe a bheith ort.
Tagann an imnidhe uaithe féin = tagann sí gan aon-ughdar agus gan duine ar bith a' tabhairt ghothadh uirre.
Ní h-ionann an imnidhe agus tada eile. Teigheann sí thríot ar fad.
An-imnidhe = mór-imnidhe.
+–
Tá a croidhe in a béal le imnidhe annseo ó thuit oidhche.
Tá sé marbh le teann imnidhe.
TUILLEADH (1) ▼
Tomás: Bhí Seán Liam dállta ar meisge aréir; Micil: Dallta le imnidhe a bhí sé (sí an imnidhe a chuir sa gcruth é a raibh sé 'fhearacht is dá mbeadh sé óltach).
+–
Tá sí ag baint faid as a cuid imnidhe = d'aon úim leigeann sí imnidhe uirre, nuair a bhíos ughdar a h-imnidhe thart.
Ná tabhair lá áird' ar a cuid imnidhe = ná bac le na cuid imnidhe: má tá ughdar imnidhe aice, is ughdar fánach é.
TUILLEADH (1) ▼
Ná géill dá cuid imnidhe = ná tabhair aon-áird ar a cuid imnidhe.
+–
An té 'mbuaileann an imnidhe cheart é, ní thugann sí forus ná suaimhneas dó = nuair a thagas fíor-imnidhe ar dhuine, ní bhíonn aon-chomhnuidhe air, ach ag imtheacht anonn a's anall agus intinn chorrach aige.
Bhuail imnidhe í, faoi nach raibh Peadar ar fághail = tháinig an imnidhe uirre, mar thiocfadh sí in a racht.
TUILLEADH (4) ▼
Nuair a bhuaileas imnidhe mise, ní fhanann ithe mo chodach ionnam.
Is beag an imnidhe a bhuailfeadh thú, agus mise amuigh! (ní bheadh aon imnidhe ort fúmsa!)
Bhuail imnidhe mé, agus bhuail sí go maith mé, nuair a bhain sé an dó dhéag, agus gan aon-chosamhlacht teacht air.
Bhuail imnidhe mé, agus thiubharfá imnidhe uirre, ní ag ceasacht ar Dhia é!
+–
in imnidhe.
Bhí mé in imnidhe fúithe ar feadh an lae = bhí imnidhe orm mar gheall uirre.
Bím igcomhnuidhe in imnidhe agad = is ughdar imnidhe dom thú igcomhnuidhe.
TUILLEADH (3) ▼
Beidh mé in imnidhe mara dtaga tú in am
Tá sí in imnidhe ar bheagán ughdair.
Tá sé in imnidhe críochnuighthe air = fíor-imnidhe.
+–
faoi imnidhe = in imnidhe; imnidhe a bheith ort.
Ná fág faoi imnidhe mé anocht, mar fhágas tú i gcomhnuidhe. Bí isteach abhaile roimh am codlata = má bhíonn tú amuigh taréis an ama sin, beidh imnidhe orm, mar bhíos orm i gcomhnuidhe, agus thú amuigh.
D'fhága sé faoi imnidhe mé ar feadh an lae.
TUILLEADH (1) ▼
B'fhearr do dhuine caillte, curtha, ná igcomhnuidhe faoi imnidhe.
+–
ag deanamh imnidhe = ar intinn duine; de rún ag duine.
Céard tá ag déanamh imnidhe dhuit anois = cé'n imnidhe atá ort: céard atá fút a dhéanamh.
'Séard a bhí ag deanamh imnidhe dó, a bhféadfadh sé a dhul ag an 'gceol' = bhí sé de rún aige a dhul ag an damhsa. (Ceol = damhsa, céilidhe. Sin a tugtar air in áiteachaí i gConamara — Rosmuc), ach ní rabh fhios aige a bhféadfadh sé a dhul ann nó nach bhféadfadh.
TUILLEADH (6) ▼
Sé a raibh ag déanamh imnidhe dó, an róthar = sin é eile a raibh ag cur síos leis.
Mura bhfuil ag deanamh imnidhe duit ach sin, ní bhainfe sé codladh na h-oidhche [dhíot] = ní chuirfe an méidín sin mórán as duit.
Dá mbeadh do ghnaithe (ghra) ag déanamh imnidhe dhuit ní annseo a bheitheá.
Dá mbeadh do chuid leabhar ag déanamh imnidhe dhuit, sa mbaile in a n-éadan a bheitheá.
Níorbh fhiú an oiread imnidhe é agus rinneadh faoi.
Ná déanadh sin imnidhe ar bith dhuit.
+–
Níl ag cur imnidhe air (ag déanamh imnidhe dhó) ach mná.
Pósadh atá ag cur imnidhe anois air = tá fonn agus rún pósta aige.
TUILLEADH (3) ▼
Cúrsaí mná atá ag cur imnidhe air.
Ná cuireadh an méid sin imnidhe ort.
Ná leig do'n scéal sin imnidhe a chur ort.
+–
teacht chun imnidhe ('un imnidhe).
Tá sé teacht 'un imnidhe uirre = tá imnidhe ag teacht uirre.
Tiocfa sé 'un imnidhe uirre ar ball, feicfe tú féin! = tiocfaidh imnidhe uirre amach annseo agus feicfe tusa sin (beidh sé follusach agad)
TUILLEADH (2) ▼
Má thagann sé 'un imnidhe ormsa, is cruadh an cás é = beidh an-ughdar imnidhe agamsa, le imnidhe a theacht orm.
Tá sé teacht 'un imnidhe air nó indáil leis (ingeall) = is beag nach raibh imnidhe air.
·
Tá'n imnidhe ag teannadh leis, anois = tá'n imnidhe ag teacht air.
Tá'n imnidhe ag priocadh leis, agus sin í an cailín aige! = tá imnidhe ag teacht air, agus sin í atá deas air é a chur' in ainriocht, nó é a chlaoidheadh.
+–
Máire: Céard tá ort a Sheáin; Seán: Imnidhe an tsaoghail (bhí sé ag déanamh imnidhe fá chúrsaí a shaoghail fhéin, agus go raibh an saoghal ag dul in aghaidh, agus nach raibh sé indon a bharruidheacht)
'Sí imnidhe an tsaoghail a d'fhága mar tá tú thú = marach iomarca imnidhe faoi obair a's luadhainn, agus faoi chúrsaí do shaoghail féin, ní bheitheá in anchaoi (tinn, mió-shláinteamhail, suaidhte nó liath' b'fhéidir) mar 'tá tú.
TUILLEADH (5) ▼
Imnidhe an tsaoghail a liath mo cheann.
Is mairg a gcuirfeadh an saoghal imnidhe air.
Ní bhíonn in imnidhe an tsaoghail ach seal = ní chuireann an saoghal imnidhe orainn i gcomhnuidhe.
Tá mé pósta agus imnidhe an tsaoghail (cúram an tsaoghail freisin) orm, agus ar ndó' níl tú ag súil go mbeidhinnse ann.
Imnidhe an tsaoghail a mheathas daoine = a chlaoidheas iad, a chuireas canntal a's gruaim a's dá réir sin orra.
+–
Imnidhe an tsaoghail (ciall eile) = go leor imnidhe.
Tá imnidhe an tsaoil uirre = go leor imnidhe (tabhair faoi deara gur ar "an tsaoil" a chuirtear ceann trom na béime sa gcainnt agus an chiall seo leis, agus go snadhmtar na trí fhocla le chéile agus go n-abruightear iad d'aon-iarraidh amháin; ní h-ionann sin agus is na somplaí eile réamhráidhte a bhfuil malrait céille leis an leagan. Is na somplaí sin, deirtear "imnidhe" agus saoghal mar fhocla ionnta fhéin, go mall réidh, agus comh-bhéim an ceann orra).
Tá imnidhe an tsaoghail air faoi'n gcur. = go leor imnidhe.
TUILLEADH (1) ▼
Tá imnidhe an tsaoghail mhóir air = an-imnidhe críochnuighthe.
Imnidhe in iontrálacha eile (21)
→
cuntanós
Is fada an ceann céadna a' tuaradh an méid sin dó fhéin. Bhí sé gan contanás, gan cuibheas a' bith. Níl imnidhe 'bith orm ach nar buaileadh a cheart air.
+
→
bannaí 1
Bheadh imnidhe ar dhuine 'bith a dhul imbannaí air, faoi lán laidhre mar sin.
TUILLEADH (1) ▼
Tá S. Mh. in imnidhe anois, má's é 'bhí imbannuidhe air, a's ní h-iongnadh dhó.
+
→
beo 2
Ní hé a bheo ná a mharbh, atá a' cuir imnidhe ar siúd ach ól a's eirghe-in-áirde.
TUILLEADH (2) ▼
Is furast aithinte ort, nach hé do bheo ná do mharbh atá a' cur imnidhe ort, a's a dhul sa gcontabhairt sin.
Dhá mbadh é a bheo nó a mharbh a bheadh a' déanamh imnidhe dhó, is fada amach ó na h-amhuis sin a' d'fhanóchad sé — is fada sin.
→
bocht 1
Má tá imnidhe fhéin orm nach bocht dom sin! Cé'n uair cheana a d'fhan sé amuigh go mbeadh an oidhche caithte thar druim, mar seo.
→
bocht 2
Ná bíodh fhios ag bocht ná ag nocht do scéal. An rud nach mbeidh 'fhios aca(b), ní dhéanfa sé aon-imnidhe dhóib.
→
bruach
Má tá sé ar bhruach na h-uaighe, is maith griodánta an glór atá aige fós. Chuala mé aniar as a' seomra indé é, a' fuagairt orra(b) na claidhtheachaí imbarr a' bhaile a bhiorrú a bhí sé. Sin é an buachaill a bhfuil an saoghal a' déanamh an imnidhe dhó fós!
+
→
buail
Bhuail faitchíos, fuacht, imnidhe etc é = tháinic faitchíos, fuacht etc air; tháinic sé in a fhaitchíos, in a fhuacht etc air; bhain fuacht dó; ghlac sé faitchíos etc" (le "buail", bíonn sé i gceist go tagann an fuacht, faitchíos, etc go tobann, nó nach mbíonn aon-tsúil leis).
TUILLEADH (1) ▼
Má bhuaileann an imnidhe cheart duine, is geárr a bheadh sí dhá chlaoidheadh.
+
→
bualadh
Má tá indán's nach n-imtheocha an bualadh croidhe dhíom, cuirfe sé 'un báis le imnidhe mé.
TUILLEADH (1) ▼
Bhí bualadh croidhe orm le neart imnidhe a's an-bháthadh: is olc a' saighdiúr mé i gcúrsaí de'n tsórt sin.
+
→
anó
Anshógh agus imnidhe atá air, chuile lá san aer = bíonn sé i gcomhnuidhe priaclach
TUILLEADH (1) ▼
A anshógh fhéin a bhío(nn)s a' déanamh imnidhe de chuile dhuine. ('Sna trí shompla dheireannacha seo, ní móide gur éalang ná cithréim a bheadh i gceist. Déarfaidhe é le rud a' bith a ghoillfeadh ar dhuine).