Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: Ag Dlí

→ foirm

Dúirt sé é sin! Dúirt sé go bhféadfadh ceachtar againn atá fúithi an fheamainn pháirteach a bhaint agus nach mbeadh aon mhaith aon tréas a chur air, nach gcaithfí é sa dlí. Thug sé a éitheach! Cén chiall nach gcaithfí? Déanadh sé mar sin é feiceamuist! Sin caint anois nach bhfuil i gclár ná i bhfoirm

→ caomhúint

Go bhfóire Dia anois air muis, más ag imeacht ar a chaomhúint mar sin atá sé. I ngan fhios don dlí is cóir a bheith ann.

→ bannaí 1

Níl airde ar bith le fáil ag bannaí béil sa dlí mura mbí aon scríbhinn ná aon fhianaisí ann.

→ bealach

Má bhí tú as bealach thú fhéin, céard a fhéadfas tú a dhéanamh air. Níl a dhath maitheasa dhuit ag dhul chun dlí leis.

→ beart

Má tá tú ag iarraidh beart a chur ina shuí le S. ná aon duine eile a bhualadh sa dlí, téirigh go dtí an Seandall glic seo thoir. Is fhearr é ná aturnae ar bith.

→ cúl

Tá an dlí in ainm is iad a smachtú, ach séard atá sé ag borradh leob ar chúla téarmaí.

→ bile buaic

Is fada an lá é ag iarraidh a dhul sa mbile buaic orainne faoi gur chaith muid é sa dlí sin fadó.

→ borr

Má tá an dlí ag cinniúint fhéin air, dheamhan a bhfuil sé ach ag borradh leis agus dhá shaighdeadh.

→ amuigh

Níl bonn bán aige anois. Tá a raibh istigh is amuigh aige caite leis an dlí sin — troscán, airgead, talamh, eallach srl.

→ bain amach

Tá sé ag dhul chun dlí aríst leob: is beag leis ar bhain sé amach cheana.

+

→ tar amach

Sin é an dlí is fhearr a tháinig amach ariamh, go gcaithfidh aithreachaí agus máithreacha a gcuid clainne a choinneáil ag an scoil.

TUILLEADH (2) ▼

Tá sé le theacht de dhlí amach anois nach bhféadfaidh duine ar bith níos mó ná fiche acra talún a bheith aige.

Is iomaí dlí aisteach atá ag teacht amach le gairid fhéin.

→ foighid

Bíonn an-fhoighid aige le daoine ach má théann daoine eile thar an lá cairde chor ar bith, fuagraíonn sé dlí orthu — ní bhíonn aon deifir mhór air ag éileamh íocaíochta ná ag fuagairt dlí de bharr neamhíocaíochta ar chuid de na daoine

→ folach 2

Cheannaigh sé seo thuas seala eile caorach inné. Tá folach na talúna aige anois ach is furasta dhó sin: folach dhá phóicín. Feicfidh tú dlí anois déarfainn, arae foghlóidh siad siúd a bhfuil istigh ar an mbaile

→ daoradh

Is fadó an lá a bheadh sé caite amach ag S. ach go bhfuil sé ar an daoradh aige. Tá a fhios aige chomh luath agus a chaithfeas, go bhfáiscfidh sé dlí air faoin airgead. Tá sé idir ord agus inneoin ceart. Tuilleadh ghéar choscartha den mhí-ádh aige

→ daor 2

Ná bac leis an dlí sin! Nach raibh an díthreabhach bocht sin daortha shula tugadh isteach sa gcúirt ariamh é. Dheamhan blas fios acu sin ar dhlí ach an oiread is atá agamsa nach raibh i gcúirt ná i gcaibidil ariamh. Ba ghnaíúla go mór dhóibh breith ar an bhfear sin agus a chrochadh as láimh, ná cúirt mhuga magadh mar sin a chur air

→ deachma

Bhí na heiricigh (Protastúin) go dona an uair sin a dheartháir mo chroí. Ag imeacht le Bíoblaí agus le soup, agus dhá bhaint siar as na daoine le deachmaí théis sin. Ba bheag an cheart a bhí le fáil ag an Rómhánach (Caitliceach) an uair sin. Mo choinsias ba bheag. Nach cóir adúirt an ceann eile féin san amhrán: "'S go bhfuil an dlí ar fad acu ó mharaíodar Rí Séamas." Ní mé an faoi na deachmaí sin a rinneadh an t-amhrán do Chac i Mála a bhí siar faoi Chonamara … Ach ní hea. Ag iontú daoine a bhí sé sin. Níor mhaith dhuit é sin a lua siar in áiteacha ann fós. Chniogfaidís thú faoi

→ deireadh 1

Bainfidh ceann eicínt acu amach é, má théann siad chun dlí, ach i ndeireadh na scríbe, is cuma eatarthu é. Is beag is fiú an áit nuair a bheas na dlíodóirí réidh leis

→ dian

Chuaigh an dlí sin sách déan air. Murach a raibh de charaideacha aige, bhí a chosa nite — fhóbair go gcaithfí nó go gciontófaí é

+

→ dintiúirí

Más leat do chuid talúna a choinneáil, ní mór duit dintiúirí agus páipéir a bheith agat air. Ní gaire d'oidhríocht tú ná ceachtar de do chuid dearthár. Má tá i ndán is go bhfaighidh lucht an dlí aon fhabht in do chuid cainte, ní bhfaighidh tú comhaireamh na sop, creid mé dhuit ann. Lena aghaidh sin atá siad ansiúd

TUILLEADH (1) ▼

Nuair a thiocfas an scéal faoin mbreitheamh ansiúd, is beag an mhaith dhuit tosaí ag dilleoireacht agus ag rá: 'd'fhága sé agam é,' mura bhfuil páipéir agus dintiúirí agat air de réir an dlí. Ní hé an dlí an ribín réidh deirimse leat. Ar chuala tú ariamh é: téann an dlí do na daoine bochta mar a théas uisce an earraigh do na cearca

→ dlifear

Cén sórt leibideacht sin ort? Má bhí sé dlifear aige féin a dhul sa gcosán nach bhfuil a fhios agat go raibh sé dlifear aige a rogha duine a thabhairt ann. Dlí dhuit féin atá agatsa … Cuirfidh mise mo rogha geall leatsa anois má thugann sé chun dlí iad faoina bhacadh go gcaithfidh sé iad. Caithfidh agus caoch a dhuine sin

+

→ dligh

Théis (tar éis) é a dhlíochtáil féin dó, is mó dhá fhonn a bhí uirthi a shéanadh go bhfuair sí chor ar bith é. Bíodh a fhios agat muise go bhfuil an phrioc siúd sách ábalta le sin fhéin a dhéanamh. Ach ba dual di sin arsa tusa. Nach ag dlí faoi fhiacha a chaith a hathair a shaol

TUILLEADH (1) ▼

Deir siad (deirtear) gur mór a dlíodh dóibh ón uachta nach bhfuair siad chor ar bith. Dar ndóigh más cúrsaí den tsórt sin é, séard a bhí acu a dhéanamh, dlí a fháscadh ar an dream thall aríst agus é a bhaint amach as a gcreatlaigh. Nach deacair le na diabhail scaradh leis. Ghreamaigh an tsaint dóibh abhus agus thall — ghreamaigh sin

+

→ dliteanas

Íoc do chuid dliteanais agus ná bí ag tuilleamaí le aon duine — le siopa, le póilí, le fear próiseannaí ná eile. Sin é adéarfainnse. Dheamhan duine a bhfaca mise tóir ar an dlí ariamh aige, nach bhfuair a dhóthain dhó (dhe) sa deireadh. Tá a dhonacht féin sa dlí i gcónaí

TUILLEADH (1) ▼

Ná bac le dliteanais. Níor íoc an cneámhaire sin aon cheo i gcaitheamh an tsaoil ariamh. Bheadh sé ag gealladh i gcónaí, agus ag iascach leis mar sin, nó go mbeifeá chomh meata sa deireadh aige agus go maithfeá dhó é. Chonaic mé S. Mh. ag dul chun dlí leis faoi luach cairr. M'anamsa ón diabhal gur chaith sé S. pé ar bith cén bealach a rinne dhó é. Chaith mo choinsias. Dheamhan comhaireamh na sop a fuair S. théis go dtug sé go seisiún é. An breitheamh a bhí bríbeáilte aige nó caoi eicínt. Ara bhí an-teacht i láthair ann agus níl aon duine beo nach mionnódh gurb í an fhírinne a bheadh aige nuair a thosódh sé ag ceartú dhuit

+

→ dlí

Ná bris dlí Dé nó beidh rud ar a shon agat

TUILLEADH (22) ▼

Ní fhaca mé aon duine fós ariamh ag buachtáil tada ar an dlí, dhá mhéad tóir dá mbeadh aige air

I dtigh diabhail é mar dhlí. Céard a bhí dhá bharr ag aon duine ariamh?

Níl dlí ar bith aige théis a chuid gaisce

Nár chónaí siad go gcuire siad dlí ar an aer i gcruth is nach mbeidh aon bhaint ach ag cuid de na daoine dhó — níl aon dlí ar an aer mar atá sé: is le chuile dhuine é. Nár stopa cuid de na daoine nó go ndéana siad dlí le go mbeidh baint acu féin amháin dhe, agus daoine eile as ar fad

Is mór an feall nach dteagann sé de dhlí amach go gcaithfeadh chuile fhear a dhul cupla bliain le talmhaíocht. Sin é an uair a bheadh a fhios ag na bleitheachaí móra seo an chaoi a saothraíonn an talmhaí bocht a ghreim agus a dheoch

An t-am a dtáinig sé de dhlí amach go gcaithfí madraí a íoc, tá mé in amhras gur mór acu a báthadh

Breá nach dtugann siad amach de dhlí é, má tá siad dhá iarraidh. Nach bhfuil a fhios acu go maith nach aird a bheas ag daoine ar a dhul ag achainí orthu mar sin

Tá sé ag teacht amach ina dhlí anois nach mbeidh cead deoir ar bith a ól ach dhá lá sa tseachtain

Caithfidh tusa dlí de do chuid féin a bheith agat i gcónaí. Ní fhéadfá a theacht suas ar an rud adéarfadh duine ar bith eile

'Sé an dlí atá ag sochraideacha san áit seo, gan a dtógáil amach go hardtráthnóna

Sin é an dlí atá ag an sagart sin. Mo léan géar, caithfidh sé dlí dhó féin a bheith aige

'Sé an dlí atá ag na céilíochaí anseo anois, bean ar bith dhá bhfuil ann, dhá mba í iníon Rí Sheoirse í, a iarraidh amach ag damhsa

Bíonn an ceann céanna i gcónaí ag déanamh dlí, ach is dlí dhó féin é — bíonn sé ag inseacht céard é an dlí más fíor dó fhéin

Ní bheadh sé beo gan a bheith ag déanamh dlí

Tá sé ag dul le dlí — ag foghlaim le bheith ina dhlíodóir

Tá sé ag cur an mhac is sine le dlí

Dhá mb'fhiú liom a thabhairt faoi dhlí, d'fheicfeá féin air go scarfadh sé leis go beo sciobtha, ach ní maith liom a dhul ag fiachadh ar an rud salach

Tá siad ag dlí le chéile le dhá bhliain anois, agus níl tús ná deireadh fós air — tá dlí ar siúl eatarthu

Tuilleadh diabhail acu mura bhfuil siad sách fada ag dlí le chéile anois. Is beag is fiú an talamh ach a mbeidh a chuid féin ag an dlí as

Ní ceird ar bith a bheith ag dlí. Ní ghnóthaíonn air sin ach dlíodóirí agus breitheannaí (breithiúin)

Nach bog atá an craiceann orm go dtiocfainn ag dlí leis go deimhin. Is beag an baol atá orm a mhaisce

Tá sí féin agus T. ag dlí le chéile faoin uaichtín siúd. Ba bheag an éadáil í mar uachta, agus beidh sí sportha go leor ach a mbeidh turnaechaí íoctha aisti

Ag Dlí (50+)