→
dabhach
barr (50+)
→
fara
Níl aon deis farúch ag cearca sna tithe nua sin ach oiread, mura ndéana duine féin faraí dóibh. Ba bheag na faraí a bhíodh acu fadó sna seanphúiríní, agus dar príosta bhíodh an oiread uibheachaí dhá mbarr agus atá anois
+
Nuair a bheas barr ar an gcruach seo gabhfaidh sé rite leis (an móin, féar, arbhar srl.) earasbarr ar bith a bheith ann — tada (den fhéar, den mhóin srl.) a bheith d'fhuílleach
TUILLEADH (3) ▼
Ní farasbarr breáichte a chuireas barr ar an bpota — ní chuireann breáichte súilíní ar phota na hanraith; ní breáichte a níos brachán ach min; níl aon mhaith i mbean bhreá mura bhfuil spré aici
Pós bean bhreá agus bíodh sibh an chuid eile dhár saol ag scríobadh leis an nganntan. Ní farasbarr breáichte a chuireas barr ar an bpota, adeir siad
Cén mhaith breáichte mura bhfuil rud eicínt ina haice? Dheamhan a dhath! Ní farasbarr breáichte a chuireas barr ar an bpota. Bíodh sí go breá nó ná bíodh, ach má tá sí ina gnaitheach maith agus an téagar a bheith sa sparán aici, déanfaidh sí cúis
Ní raibh de bharr na trá inniu againn ach cheithre fheadhnach capaill. Meas tusa nár dhona an fáiteall é sin ag triúr!
Aimsir fhearthainne den tsórt seo, b'fhearr do dhuine fanacht chois na tine agus gan a bheith dhá chailleadh fhéin, ar scáth a mbeadh déanta aige. Ní raibh aon cheo ariamh de bharr breacaimsir mar seo
→
fios
Imeoidh mé ag iarraidh fios m'fhortúin sílim. Tá mé sách fada anseo anois agus beagán dhá bharr agam. Tabharfaidh mé Sasana orm féin
→
fliuch 1
Ní raibh fliuchadh do bhéil de chineál ar bith óil anseo faoi Nollaig. B'annamh leis nach go barr bachall a bheadh sé
→
fliuchán
Níl aon fhliuchán ar an mbóthar de bharr na hoíche caitheadh sé báisteach nó ná caitheadh
→
freagair
Níor bhain mé ach barr móna i gceann thíos an phortaigh agus bhí an t-uisce ag freagairt ann ar an bpointe.
Cén fuaidreamh atá ort ag imeacht go fánach mar sin. Is beag a bheas de bharr do shaoil agat má lonnaíonn tú sna bólaí seo. Níl pínn dhá saothróidh tú nach gcaithfidh tú aríst. Breá nach dtéann tú abhaile má tá aon bhaile agat?
→
fág gan
Cén cat mara atá ar an bhfear seo thíos a dhul ag cur an tabhairt sin air fhéin le leasú go barr an bhaile, suas ar seanspíontán fliuch báite, agus neart garrantaí bán de scoth na talúna ansin siar aige. 'Ar ndó sin é: ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur
→
fága
Tá an fharraige ag míniú anuas aríst. Is furasta a aithinte é, agus a bhfuil de na fágaí sin inti. Rinne an bádóir seol inniu, ach ní dheachaigh sé thar bharr na C. D'fhill sé ar ais aríst. B'oibrithe leis a bhí sí déarfainn. Tá sé saothraithe go maith ag an duine bocht agus fuiríocht calaidh air ansin le seachtain.
→
fágtha
Ní fhaca tú aon duine ariamh ba fágtha a bhí an oíche sin ná mise. Bhí mé amuigh i lár an chriathraigh bháite, an oíche chomh dubh le pic, agus mar bharr ar an dathúlacht an t-ocras ag teannadh liom. Shíl mé nach ndéanfainn eolas choíchin as.
+
→
fáideog
Ní fhaca mé aon chruach go hiomaí is mó fáideogaí fuara ná í sin. Tá sí brata leo. Meas tú cérb as a dtáinig siad. Rudaí brocacha iad ar aon nós. Milleann siad an coirce. Nach aisteach an rud le rá leat anois é, ach ní fhaca mé aon cheann de na fáideogaí fuara sin ariamh ar choirce bharr an bhaile. Is cosúil gurb é an talamh a níos iad.
TUILLEADH (1) ▼
Nuair a bhain mé a chuid balcaisí den ógánach sin aréir (gasúr), bhí sé ag snámh le fáideogaí fuara. Bhí siad ag titim as a chrioslaigh ina gcuasnógaí, de bharr a bheith dhá únfairt fhéin sa bhféar ar feadh an lae inné. Is colúil an rud iad. Ní thaitneoidís liom chor ar bith
+
→
fáinne
Chuirfeá J. Mh. amach i bhfáinne anois de bharr an airm. Deir sé nach bhfaigheadh sé leath a dhíol le n-ithe ann. Ba dhiabhaltaí an rampaire é shula ndeachaigh sé isteach
TUILLEADH (2) ▼
Tá sacghadhair fút ar chaoi ar bith. Níor chomaoin dóibh a dhul i mbarr do chúig ort — cúig do láimhe dhéanta srl. B'fhéidir go gcaithfeá rud eicínt astu (.i. go mbeadh mámh eicínt in do láimh chártaí) … Fáinne óir ort! Mo chuach ansin thú! Tá banríon Hairt ina leannán agat, ach dar príosta d'fhóin sí dhuit an babhta sin.
Thit an breac den duán orm síos sa bpoll aríst. Ní raibh an oiread carghais ariamh orm lena raibh orm ag breathnú air ag déanamh fáinní ar bharr an uisce
→
fáinnigh
"Éireoidh mé amárach le fáinniú an lae ghléigil, agus tabharfaidh mé an chuairt siúd amach go barr sléibhte" — (tús amhráin)
→
fálróid
An barr siúd a bheith bainte aige! Dheamhan an mó ná scraite féin é sílim. Is deacair dhó. Ag imeacht ag fálróid ar chuile phortach eile, ag coinneáil daoine ina gcónaí
+
→
féar
Cén mhaith dhuit a bheith do do mheath fhéin leis an bhféar gliomach sin. Is fhearr an fáisín bliana fhéin ná é sin. Fág i dtigh tubaiste ansin é. Faraor nach é an barr chuanla a chuaigh muid a bhaint
TUILLEADH (2) ▼
Tá féar gortach thuas i mbarr an bhaile — cíb ar éigean; sórt féar beag gann gágach garbh a fhásas ar mhótaí agus ar thuláin ar na barra garbha; glaoitear scaití ar fhéar a bheadh mar é i móinéir nó in áit ar bith (ach ní thabharfaí cíb ar éigean air sa gcás sin); ní thugtar ar ocras é a bhuaileas duine amuigh; sliabh gortach é sin
Tá barr baile anseo againne muis agus is gearr le dhul é. Níl ann fré chéile ach féar gortach. Is fhearr aon phóicín amháin istigh agaibhse le cruth a chur ar bheathach ná a bhfuil de thalamh istigh ar na bailteachaí seo. Tá substaint sa bhféar agaibhse
→
fíbín
Shílfeá go mbeadh obair eicínt déanta aige de bharr a chuid ama. Ní hé a cheal muise nach mbíonn fíbín air chuile mhaidin ag dul chuig an ngarraí
+
Ná raibh Dia leis anois mura bhfuil na físeachaí agus na pínneachaí corra aige de bharr a aistir! A theacht aniar anseo ag ropaireacht i ngeall ar uan a dhul thar claí air! Agus a chuid beathach féin i bhfoghail orainne chuile ré solais!
TUILLEADH (1) ▼
Is fhearr dhuit bleid nathaíocht a bhualadh ar dhuine eicínt eile ná ar T. Mh. Ní bheidh tada dhá bharr sin agat ach na físeachaí agus an pínneachaí corra ag imeacht duit. Síleann tú go bhfuil dea-chaint agat! Is beag an ghair atá agat air siúd
+
→
fíóg
Bain binsín fíógaí má chastar suas sna barra thú. Dhéanfaidís mapa srathrach dom
TUILLEADH (1) ▼
Dhá bhfaighinn glac fhíógaí le rópaí a chur ar na cocaí féir sin amuigh! Ba cheart go mbeadh dalladh acu thuas i mbarr an bhaile agatsa
Bíodh sé beagchuntanósach lena rogha duine, ach dheamhan duine a bheas beagchuntanósach liomsa a mbeidh tada dhá bharr aige.
+
→
cab
Bhí tuile na habhann an geimhreadh seo caite cab ar chab le barr an chnocáinín sin. Ba in é an fuarlach agat a mhic ó!
TUILLEADH (2) ▼
Tá na meaingeals cab ar chab le barr an chlaí anois.
Tá barr na cruaiche cab ar chab le fraigh an tí.
→
caidhl
Rinne mé caidhlín dhá raibh de leithpínneachaí agam agus meas tú nach raibh scilling agus pínn ann. Sin é a raibh ag gabháil liom de bharr na hoíche
Tháinig fear isteach anseo fadó, agus chaith sé oíche ann — oíche dheannachtach freisin! — fear a bhí ar a chaomhúint. Tiarna nó stíobhard a mharaigh sé thart síos agus b'éigean dó greadadh leis ar an toirt, nó dhá bhfaightí greim air, bhí a chosa nite. Soir i mbarr an chriathraigh go dtí L. a bhris sé as seo.
→
carcair
Chreidfinn go raibh coill le bruach na farraige fadó. Is minic a d'fheicfeá mioncharcaireacha agus maidí giúsaí i mbarr na trá, ach a dhul síos buille domhain.
→
carracán
Thuas ar charracán atá i mbarr an bhaile a bhíos an tine chnámh acub. Dhá mbeadh gaoth rua na Féile Sin Seáin ann ar chaoi ar bith, dheamhan splanc a d'fhágfaí ina craiceann nach bhfuadófaí soir agus siar.
+
→
ceal 1
Má tá ceal orm, ní cheal móna é ar chaoi ar bith. I nDomhnach chuirfeadh an portach atá ansiúd thuas agam móin go barr bachall
TUILLEADH (1) ▼
Mura bhfuil feamainn dearg aige, ní cheal a shaothraithe é, arae dheamhan lá beo nach gcaitheann sé stráisiún thíos ar bharr na corraí.
Mura bhfuil tú in ann é a cheartú dom d'uireasa a bheith do mo dhornáil, fág mar sin. Ní éadáil mhór dhomsa mo chnámha a bheith leonta de bharr do chuid ceartúsa.
Dar m'fhírinn duit anois a mhic, ní ag obair a bhí mé inniu, ach ag cipiléireacht léithe. Bhí an oiread póite orm de bharr na hoíche aréir agus nár fhéad mé aon smeach a dhéanamh ó mhaidin, ach ag ól bláthaí.
+
→
ciseach
An cosamar fataí a d'fhága sibh in bhur ndiaidh thíos ansin thíos, tá siad ina gciseach anois de bharr na báistí.
TUILLEADH (1) ▼
Má sheasann an sioc seo i bhfad, beidh cur ina chiseach. Tá an bharrann dóite ar fad aige — fata ar bith a bhí os cionn talún.
Dheamhan mórán ar bith eatarthub le cloich phuis, ach má tá barr ann, 'sé J. Sh. is fhearr.
Bhí siad ag coinnleoireacht ar an abhainn aréir agus is beag an fáiteall a d'éirigh leob de bharr na coinnleoireachta cheapfainn.