Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: blas

+

→ daidhce

Tá daidhce eicínt ar an sáirsint agus é a bheith chomh luaineach ar a chois anocht. Níor chónaigh sé ar feadh na hoíche ach ag dul ó chloigeann an R. go dtí ceann an bhóthair. B'fhéidir gur san airdeall ar M. atá sé. Más ea, béarfaidh sé air go siúráilte. Tuilleadh ghéar den chlampar aige — nach bhfaireann é agus aire a thabhairt dhá ghnaithe, agus fios aige nach bhfuil an ceann eile ach ag iarraidh breith thall air go dtuga sé chun cúirte é. Diabhal blas eile

TUILLEADH (1) ▼

Ní thiocfadh sé chuig an darna bainis le daidhce nár hiarradh ag an gcéad bhainis é. Diabhal blas den cheart nach raibh aige. Fear gan fuil a thiocfadh go dtí iad théis droichead a dhéanamh dhínn cheana (a dhul tharainn agus daoine eile a iarraidh). Bhí a shliocht orthu. M'anam nár thaobhaigh cuid againn iad ná cuid de thaobhachtáil

→ daighean 1

Daighean blas díom nach raibh báite

→ dair

Cuinneoig dharaí an chuinneoig is fhearr amuigh. Dhá bhfaighteása ceann de na seanchuinneogaí — ceann daraí a rinneadh Gaelach – ní raibh cinneadh ar bith leo. Tugann cuid de na cuinneogaí eile sin blas ar an mbainne. Is mór a ghabhfadh cuinneoig anois

→ dallán

Chonaic mé fataí anseo bliain — fataí Achréidh a cheannaigh mé le haghaidh síl — tháinig mé gann i bhfataí síl an bhliain chéanna. Ar an bhFaiche Bhig a cheannaigh mé iad ó fhear as áit eicínt taobh anoir. Dheamhan a gcuimhním anois cén áit, ach d'aithneoinn an fear agus dheamhan gaisce a bhí air le gnaíúlacht. Dheamhan thiomanta dallán dá raibh orthu nach raibh chomh mór le béal an bhuidéil sin. Chuir mé anseo thiar iad i ngarraí na hI. Bhí an-ghaisce agam astu. Togha fataí dar liom féin. 'speáin mé do T. iad agus mé dhá gcur. Ní mórán spleodair a bhí ag T. astu. Fuair sé caidéis do na dalláin — go raibh siad rómhór. Rinne siad thar cionn i dtús bliana. Bhí siad go hard os cionn talúna, agus gan das déanta ag fata ar bith eile ag gabháil liom. Bhí go maith go dtí amach sa mbliain. Bhuail an lobhadh bán iad as éadan. Ba mhór an carghas a bheith ag breathnú orthu. Dheamhan blas a bhí agam de bhláth bliana orthu ach grifisc — tabhair grifisc air. Chaith mé ag na beithígh iad leisce a bheith ag breathnú orthu. Sin é an chaoi a ndeachaigh dalláin mhóra an Achréidh domsa. Ná samhlaigh fataí Achréidh liomsa ariamh ó shin

→ daor 2

Ná bac leis an dlí sin! Nach raibh an díthreabhach bocht sin daortha shula tugadh isteach sa gcúirt ariamh é. Dheamhan blas fios acu sin ar dhlí ach an oiread is atá agamsa nach raibh i gcúirt ná i gcaibidil ariamh. Ba ghnaíúla go mór dhóibh breith ar an bhfear sin agus a chrochadh as láimh, ná cúirt mhuga magadh mar sin a chur air

→ de

Dheamhan blas dó (dhe) nár tharraing dorna orm — tharraing sé dorna orm

→ deaideo

Ba mhaith an creagaire é a dheaideo muis. Ní dheachaigh blas a phínne ar bhéal aon duine ariamh. Bhí a shliocht ar ndóigh. Rinne sé taisce. Ba é a rinne.

→ dealrachán

Nuair a chaith mé dhíom an crann, d'airigh mé gíoscán in mo ghualainn agus thabharfainn an leabhar go raibh mo dhealrachán briste. Chaith mé trí nó ceathair de laethanta dhá fhuasaoid, ach dheamhan blas a bhí air ina dhiaidh sin féin

→ déan 1

B'olc an éadáil é sin, dhá dteagadh duine dhá chlann iníon isteach aige le déanamh an lae, mar a theagas siad ag tuilleadh. Ach dheamhan blas den cheart nach mbeadh aige leo. Bean gan chuibhiúlacht a chaithfeas an oíche amuigh mar sin

+

→ deara

Cheal nár thug tú aon bhlas faoi deara aréir? An bhfaca tú í ag síneadh an leabhair chuige? Scríobh sí rud eicínt ar phísín de pháipéar roimhe sin, agus bhí an páipéirín sin sa leabhar. Chuirfinn a bhfuil istigh is amuigh agam gob (gurb) éard a bhí ar an bpáipéirín sin rá leis castáil léithe anocht in áit eicínt. Ní raibh aon deis eile aici é a rá leis os coinne na máthar. Is dall an mhaise dhuit é murar thug tú an méid sin faoi deara. Is maith a bhraith C. é. Nach bhfaca tú an fad a bhí sé a bhaint as a mhuineál ag iarraidh amharc a fháil isteach ar an leabhar

TUILLEADH (1) ▼

Thug sibh cead don asal sin an rud sin a thabhairt faoi deara dhó féin, agus a ndúshlán anois feiceamuist, coinnígí as é. Ó fuair sé blas na háite sin, tá sé fánach a choinneáil as

→ dearc

Tá an-dearcadh isteach thar claí ag an mbideach seo, mar adeir fear Árann. Má fhaigheann sí blas na háite sin, do cheann fine ní choinneoidh as í. Tá an-fhéar anois ann

→ déidín

Bhí déidín tite againn leis an ocras nuair a fuair muid aon ghreim, agus an uair sin féin, ba gann gortach uathu é a thabhairt dúinn. Stiallóigín bheag aráin a bhfeicfeá dealg in do mhéir thríd, agus scodalach tae ar baineadh an t-anam as — má bhí sé ariamh ann — le neart bruithe. Méaracáinín beag fuisce ansin nach n-aireofá a bhlas ar do theanga. Tugaimse mo mhallacht ar chuma ar bith do bhainseachaí Bh.

→ deil 1

Ara dheamhan blas ón deil amach nach bhfuil duine eicínt dhá bhfuil ansin in ann a dhéanta. Breathnaigh ar na cuinneogaí agus ar na drisiúir atá acu

→ diaidh

Is fánach an tsiocair a bhí aige. Dheamhan blas ach iad a bheith amuigh ag déanamh spraoi i ngarraí atá ansiúd chois an bhóthair tráthnóna Domhnaigh. Bhí seisean ag rith, agus cuireann duine de na gearrbhodaigh — mac le P. É — cois roimhe. Caitheadh amach i ndiaidh a mhullaigh é, agus rug splinc cloiche a bhí aníos ar an talamh ansin air, slán an tsamhail. Níor mhair sé achar ar bith. Sin é an áit is éalangaí in do cholainn — an chamóig ara. Tá contúirt ar dhuine i gcónaí má fhaigheann sé priocadh ar bith ansin

→ dian

Níl an giúistís sin déan ar dhuine ar bith ach ar lucht cneámhaireachta, agus diabhal blas den cheart nach bhfuil aige leo sin

→ díbir

Rinne sé díbirt aríst inniu ar lucht na himeartha. Dheamhan blas den cheart nach bhfuil aige leo. Níl áit ar bith dhá sásamh ach i lár an bhealaigh

→ díle 1

Go deo dearg na Díle aríst mar adeir S. T., ní ólfaidh mise aon deoir phórtair san áit ar ól mé aréir é. Ba gheall le blas gallaoireach a bhí air. Cén bhrí ach an phóit ó mhaidin! Tá snaidhm ar mo phutógaí, agus mo phíobán ina fhoirnís. Deargnimh atá aige

→ diogáil

Diabhal mé mura mbeidh bean anois ach ag dul siar chomh fada leis an siopa ag iarraidh unsa tobac, go mbeidh sí chomh giogáilte agus a bheadh an bhean a bheadh ag dul amach dhá pósadh roimhe seo. Is beag is ionann é. An iomarca díomhaontais atá ar mhná an tsaoil. Níl blas ar a n-aire ach a bheith ina gcuaillí ansin ó mhaidin go faoithin dhá ndéanamh féin suas. Deirimse leat dá mbaintí siar astu é mar bhaintí roimhe seo go (gur) beag den cheird sin a bheadh orthu

+

→ díogha

"Nuair a bheadh mo sprése slogtha séanta; Is na páistí ag géarghol gan aon bhlas; Ansin adéarfainn, céad faraor géar; Go raibh mo phlé leat a dhíogha na bhfear" (As amhrán a rinneadh i Leitir Calaidh, Conamara, suas le cheithre fichid bhliain ó shin)

TUILLEADH (1) ▼

An poitín a bhí ag J. Sh. chuile lá ariamh, níor den díogha é. Is beag is ionann é féin agus cuid Mh. Th. Gheofá blas an phota ar chuid Mh., ach dheamhan a dhath a dhéanfadh fuisce J. ort dá n-ólthá iarraidh dhe, théis chomh bríomhar agus a bhíos sé. Sin é a thabharfadh le fios duitse go mba togha earra é

→ diomdha

Diomdha Mhic Dé dhi, murab uirthi atá an t-uabhar. Is deacair a cuibhriú anois ó fuair sí blas an gharraí sin chor ar bith

→ dísle

Chaith siad an oíche ag cruinneáil an airgid agus nuair a bhí siad faoi réir faoi dheireadh thiar, dheamhan thiomanta blas de na díslí a bhí le fáil abhus ná thall. Chaith siad eadarshuth eile dhá dtóraíocht sin, agus é ag cinnt orthu a bhfáil. Bhí an teach ar bís ní nárbh ionadh!

→ diúgaireacht

Má chloisim aon bhlas de do chuid diúgaireachta aríst go faoithin, bainfidh mé na scairteachaí asat le a mbuailfidh mé ort, creid mise dhuit ann. Thosaigh tú ansin théis am dinnéir nuair nach ligfí go L. in éindí leis an gcuid eile thú, agus go mbeifeá tite in do chnap shula mbeifeá leath bealaigh siar. Ligfear ann thú ach a mbeidh tú in ann a dhul ann. Ní ligfear go dtí sin

→ diúltaigh

Deir siad gur thug an slua sí — diúltaímid dóibh — é sin isteach sa mbruín, deireadh oíche agus é ag dul Gaillimh. Níor bhlais sé de bhia ná de dheoch ann. Níor mhór dó féin nár bhlais. Dá mblaiseadh bhí a chnaipe déanta

→ dochtúr

Níl ansin ach gobán de dhochtúr. Dheamhan blas meabhair aige i nduine ach an oiread liomsa

→ doicheall

Is lena dhul go dtí leac an doichill dom é muis a dhul ar cuairt chuige sin. Nach beag a bheadh le déanamh aige. Is suarach an blas a bheadh aige sin ar mo leithidse de scráibín bualadh isteach ar cuairt aige. B'fhéidir gurb é an bulldog mór siúd a shaighdfeadh sé ionam

→ dóigh 1

Ba mhaith an dóigh grinn do dhuine a bheith ag breathnú air ag cur na tuí. Dheamhan blas ariamh ach a bualadh síos ina straoilleogaí mar a bhí sí agus scoilb a fháscadh inti. Is breá slachtmhar an teach a bheas aige ach a mbeidh sé réidh

+

→ dóigh 3

Ní raibh fata de bhláth bliana sa ngarraí sin againn anuraidh nach raibh dóite ag sioc. Ní raibh sé inrásta aon cheann amháin acu a ithe. Bhí blas orthu as éadan

TUILLEADH (1) ▼

Tá an poitín sin dóite ar fad. Is furasta a aithinte ar a bhlas é. Droch-chruachan a rinne é sin anois cheapfainn

→ dóighiúil

Ní thaitneodh an ceann céanna chor ar bith liom. Tá an iomarca cóirí catha aige agus é ródhóighiúil as féin ar fad. Labhair mé leis an lá faoi dheireadh faoi shaor cloiche eicínt a thabhairt ag breathnú ar an mballa siúd atá sé a dhéanamh. Ba suarach an blas a bhí aige orm faoi go gcuimhneoinn ar a leithide de rud. 'Cén chúram saoir atá orm,' arsa seisean. 'Nach bhfuil mé féin in ann balla a dhéanamh chomh maith le saor ar bith'

→ drandal

Dhá dtiteadh an drandal aisti anois d'uireasa duilisc thuas ansiúd, dheamhan blas duilisc a gheobhas sí uainne. Má tá sí dúlaí ag duileasc, teagadh sí anuas agus baineadh sí é. Tá dalladh dhó (dhe) thíos ansin thíos. Is beag a bheadh ar a (ár) n-aire go deimhin, a dhul ag baint duilisc dhá drandal sise. A dhul ag fágáilt a (ár) gcuid móna ansin gan tógáil le dhul ag baint duilisc do mhagarlach anuas ó shléibhte

→ drann

Ná tabhair blas an gharraí sin don diabhlánach de ghamhain sin anois nó ní choinneoidh do chumhachta as é. Ní fhéadfaidh sé drannadh leis sin go mbeidh na garrantaí seo thíos crinnte acu

→ dreoiteacht

Má airíonn sí sórt blas dreoiteachta ar bith ar an ngabháil a leagfas tú chuici, ní bholóidh sí dhó amháin. Tá sí chomh héisealach leis an duine. De chineál caiple an-fhuiliúil í sin. Ó stail Ph. Mh. Mh. í.

+

→ driúillín

Drochearra a bhí ann pé ar bith cár frítheadh é. Stuf glas mar a bheadh poitín ann agus driúillíní ar a bharr leis an bhfiuchadh a bhí ann. Bhlais mé dó, ach chaith mé amach aríst é. Bhí blas an-scalta air

TUILLEADH (1) ▼

Deir tú le griúillín súí a thit síos in mo chuid tae anseo ar ball, agus mé dhá ól chois an teallaigh. Shíl mé ar feadh i bhfad gurb é blas an tae é, mar níl a fhios ag na daoine cén blas atá ar tae anois. Ach is gearr gur thit griúillín eile ar mo láimh. Sin é an uair a bhraith mé gur súí a bhí mé a ól i leaba tae. Ach chreidim gurb aon chás amháin é. Níl mórán maitheasa ag an leithscéal tae atá muid a ól ar shúí

→ droim

Ní fhéadfá a iompar le do dhroim. Tá an t-aistear rófhada, agus gan cinneadh go deo le gaineamh, bíonn an oiread sin meáchain ann. Is suarach an blas a bheadh ag Tom ort cheapfainn dhá n-abraítí leis a dhul ag tarraingt lena dhroim

→ droimnochta

Tá lucht mótars ligthe leo fhéin ar fad. Is gearr nach mbeidh sé in araíocht ag duine an bóthar a shiúl acu. Ar chuala tú faoin bhfear bocht sin a maraíodh i mB. na T. an lá faoi dheireadh. Maraíodh a mh'anam droimnochta. Ag siúl anoir ar an walk siúd le farraige a bhí sé an t-am a dtáinig carr agus scuab sé leis síos sa trá é. Mionaíodh é. Bhí fear an chairr ar a dheargmheisce, ach dheamhan thiomanta blas a d'éirigh dó fhéin ná den mhótar. Anois an bhfuil biseach agat?

→ dual 2

Tuige nach bhfágfaidh tú duailín ar bith ann. Diabhal blas den cheart nach bhfuil agat. Níl gnaithe ar bith agat dó anuas in do shúile

+

→ dúil

Déarfainn agus an stiúir a bhí uirthi ag breathnú anoir thar an gclaí go bhfuil sí ag cur dúile sa ngarraí atá cosnaithe. Má fhaigheann sí a bhlas aon uair amháin, ní choinneoidh do chumhachta cinn as í. Nach í an streachaille de bhó í nach sásaíonn áit ar bith í ach an fad méire de gharraí sin atá le aghaidh féir

TUILLEADH (1) ▼

Ná bí ag coinneáil an phoitín seadaithe. Nach bhfuil a fhios agat go bhfuil mo dhúil bainte as ó bhí na misinéaraí againn. Níor bhlais mé de striog ó shin

→ dúisigh

Dhúisigh sé seanshíomálachaí eicínt nár thaitnigh le P. ar chuma ar bith, agus diabhal blas a dhéanas sé ach a sheandorna a thabhairt dó isteach ar an smut — tharraing sé anuas seanúdair throda nó námhadais a bhí eatarthu; mheabhraigh sé do Ph. go raibh siad in aghaidh a chéile roimhe seo faoi rudaí áiride

→ dúlaí

Nach dúlaí anois a bhí sé ag an bpíopa agus lá anseo an t-am nach raibh aon tobac le fáil in áit ar bith, gur bhuail sé suas trasna na heasca go B. Chuala sé ag duine eicínt — duine eicínt a bhí ag séideadh faoi ar ndóigh — go bhfuair J. Ph. punt tobac as Sasana. Dheamhan méir a bhain sé dhá shrón gur bhuail sé isteach aige idir chlár is chuinneoig. Is suarach an blas déarfainn a fuair J. Ph. air nuair a chuala sé céard a chas an bealach é, agus é féin ag imeacht agus an dúrúch céanna air cheal tobac

→ dúshlán

Níl sí le coinneáil as anois ach as dúshlán ó fuair sí a bhlas chor ar bith. Ba mhór ab fhiú do na daoine dhá mbeadh sí díolta as an mbealach

→ dustaí

Gheobhaidh airgead Shasana an dustaí céanna anois agus a fuair an t-uachta cheana. Diabhal blas den cheart nach bhfuil acu a sásamh a bhaint as, fhad is a sheasfas sé. Dheamhan a gcos a thiocfas a chodladh ina dtroscadh, ach an oiread leis an té atá crua coinneálach. Uair bheag agus uair mhór, mar adeir an ceann eile

→ téigh chun

Níor bhlais mé d'aon deoir anois le dul chun trí bliana — ón uair a bhí mé ag troid ar an aonach agus ar tógadh mé. Ní bhlaisfead ach an oiread, le cúnamh Dé. Níor bheag dom an t-achar ar chaith mé ag blaiseadh dó dhá mbeadh neart air

blas (47)