Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: caill

+

→ abair

Deir tú leis an gcuain a cailleadh, adeir sí. Shílfeá nach ligfeadh an náire dhi é sin a rá, lá is gur lig sí chun báis le amhgar í

TUILLEADH (1) ▼

Is caillte an aimsir í, deirimse leat

→ daba

Má tá sé in ann an daba sin (feoil) a choinneáil leis féin i gcónaí, dheamhan cailleadh air. Amadán a bheadh ann dhá ndéanadh sé aon bhuille maitheasa agus fuíoll na bhfuíoll aige mar atá sé

→ daigh

Bhuail daigh mé isteach i m'imleacán agus shíl mé go raibh mé caillte. Céard a bheadh orm ach an tsnaidhm eile sin. Bhain sí trí lá asam. Chuirfeá amach thrí chró snáthaide mé nuair a lig sí dhom

→ daingean

Sin gaotaireacht, creid mé dhuit ann. Tá sé siúd anois chomh daingean istigh sa talamh sin, agus go gcaithfidís lán laidhre lena chur as seilbh, más féidir a chur as seilbh. D'fhéachfadh sé a bhfuil istigh is amuigh acu cailleadh leis an dlí

→ dall 3

Ní thabharfadh sé an oiread duit agus a dhallfadh do shúil dhá mbeadh do chailleadh go deo leis. Gortachán críochnaithe é

+

→ dallarán 1

Is mór a chaill mé an t-amharc le gairid. Is gearr go mbeidh mé in mo dhallarán. Táim cheana. Agus bliain go ham seo d'fheicfinn an cró i snáthaid bheag le snáth a chur inti. Féacha sin anois

TUILLEADH (1) ▼

Dhá dtugtá saibhreas Sheoirse dhom, ní dhéanfainn mo bhealach anois ón mbóthar go dtí an teach, mura mbeinn ag sméarthacht le claí. Níl cailleadh ar bith sa ló orm, ach is dallarán mé de shiúl oíche

→ dallcairt

Meas tú an ngabhfainn amach faoin dallcairt sin. Is beag an baol orm, dhá bpréachtaí ar an teallach sibh cheal tine. Ní theastódh uaim nach a dhul do mo chailleadh féin ar phortach a leithide de lá

+

→ dán

Níl i ndán don eaglais an tsaint a chailleadh choíchin. D'fhága Críost an tsaint aici. Chuala tú féin é

TUILLEADH (2) ▼

Ní raibh i ndán é a chailleadh ina dhiaidh sin, go dtéadh sé ansin

'Sé an chaoi a bhfuil an scéal sin má éiríonn rud duit le do chiontsiocair nó le do chionfaillí féin, ní raibh ann ach go raibh sé i ndán duit. Sin caint ar sraith adéarfainnse. Chonaic mé lao le T. Mh. anseo thuas dhá chailleadh le buinneach anuraidh. Ón lá ar bhuail sí é, go dtí an lá ar thug sí léithe é, dheamhan thiomanta purgóid ná buidéal a thug an fear sin don lao sin, ná go fiú is a chur ar mhalrait féir ní dhéanfadh sé. Bhí mé féin agus é féin ansin thuas chois an chlaí ag breathnú air ag fáil bháis. 'Ní raibh aon dán éirí dhó,' adeir sé. 'Séard a bhí le déanamh leat,' adeirimse, 'chúig bhliana príosúin a dhul ort'

→ dána

'Tá rud dána drochmhúinte déanta agamsa agus fios a chur ort,' adeirim féin, 'ach i nDomhnach a athair, bhí sé ar a chailleadh nó facthas domsa go raibh' — rud sonnta sotalach

+

→ danra

Ní raibh de chailleadh chor ar bith ar an mbarr uachtair. Diabhal mé go raibh, agus an mhóin roinnt sceiteach féin — briosc adéarfá. Ach nuair a theann mé síos sa mbarr láir agus sa mbarr íochtair, bhí sí danra a dheartháir — danra. B'éigean dom cosa i dtaca a chur orm féin ar an mbinse leis an sleán a chur thríthi. Rinne an barr íochtair puca críochnaithe dhíom

TUILLEADH (1) ▼

Bhí an saol sách danra leis an mbean bhocht sin ar chuma ar bith. Cailleadh a fear agus d'fhága sé áilín lag lúbach uirthi agus gan aici ach na cupla garraí sin lena dtógáil. Shaothraigh sí an saol go maith an créatúr, ach tá na scorachaí anois inchúntach agus diabhal a n-aireoidh sí é feasta

→ daoithiúil

Is beag duine a chonaic mé chomh daoithiúil le T. Sh. an mhaidin ar cailleadh í seo go ndéana Dia grásta uirthi. Chuaigh mé síos gur chuir mé ina shuí é go bhfaighinn braon fuisce lena leagan amach. Ní raibh cuntanós ar bith ann dhá bhfaca tú in aon duine ariamh, mura faoina chur ina shuí é, nó eile. Tá a shliocht air: níor thaobhaigh mise ó shin é, ná ní thaobhód más fada gearr a bheas mé ar an saol

→ daor 1

Is daor an chúig ort í mar b'éigean duit do chuileata a chailleadh léithe. Ach bí buíoch dhó seo thall nach bhféadfadh é a ligean thart gan a dhóín brocach a shacadh isteach

→ dathúil

Tá teach dathúil anois aige, ach dar príosta, ba dathúil an chrúib airgid a chaill sé leis freisin

+

→ de

Níl de chailleadh air — níl sé basctha

TUILLEADH (1) ▼

Caillfear mé agus a bhfuil de phian orm ón gcois seo

+

→ deachma

Cailleadh triúr orm i mbéal a chéile, ní ag comhaireamh na hanachain é, ach caithfidh an deachma (an dul amú freisin) a chuid féin a fháil — cailleadh triúr páistí air, ach ní fhéadfaidís ar fad a bheith saolach. Caithfidh duine eicínt imeacht

TUILLEADH (1) ▼

An bhfeiceann tú an péire breá muc a cailleadh ormsa, dhá bhliain i ndiaidh a chéile, ní ag comhaireamh na hanachain é, ach sin é an chaoi a mbíonn sé. Go dtí sin, míle buíochas le Dia bhí siad ag éirí linn go maith, ach gheobhaidh an deachma a chuid féin uair eicínt … Ní fhéadfaidh an saol a bheith ag féithiú le duine ar a mhian féin i gcónaí

→ déag

Chaill sé sna déaga de scilleachaí leis

→ dealg

Bhí gearrbhodach ag L. Sh. Ph. Níorbh fhéidir a choinneáil istigh, ach ag bóithreoireacht ó oíche go maidin. Bhuail sé agus mharaigh sé é, agus thug sé chuile dhíol air go minic. Chodlaíodh sé sa gcró leath na n-oícheanta an áit a gcuireadh an t-athair an glas ar an doras. Bhí bó aige le aghaidh lao an oíche seo agus b'éigean dó fanacht ina shuí dhá cionn. Tháinig an mac domhain san oíche. Ní bhíodh an t-athair ag cur araoide ar bith an uair seo air — bhí sé sáraithe aige agus gan maith dhó ann. Dar fiagaí dúirt sé an oíche seo leis gan drochmhúineadh ar bith: 'is fhearr leat ag bóithreoireacht agus ar do chuid drabhláis,' adeir sé, 'ná a theacht isteach in am, agus aire a thabhairt don bhó, i leaba t'athair bocht a bheith caillte anseo dhá cionn.' Níor dhúirt an stócach tada ach bualadh siar a chodladh. Chuaigh an t-athair a chodladh as sin go maidin. Nuair a d'éirigh siad ar maidin, ní raibh an gearrbhodach sa teach, ná ar an mbaile. Cuireadh tuairisc, ach ní raibh fáil in áit ar bith air. D'fhan mar sin go bhfaca siad suim aimsire agus gan tuairisc ná fairnéis air, ar an bhfad sin. Sin é an uair a scríobh sé as Meiriceá agus chuir sé céad punt abhaile ar aon láimh amháin. Bhí an-tsaothrú dhó ar an railway. 'Sé an focailín sin adúirt a athair a spadhar é, i gcruthúnas duit nach bhfuil lot ar bith nach mbeadh dealg chomh dona leis

→ deallradh

Fuair tú deallradh maith anois, agus má tá mise ina dhiaidh ort, castar leat é. Ní raibh guth ar bith siar ansin ort, ach níor bheo thú ina dhiaidh sin go dtéiteá ann do do chailleadh féin

→ deamhnaí

Ba deamhnaí an seasamh a bhí aige ar feadh an lae inniu. Chaillfeadh sé na fiannaí

+

→ déan 1

'Sé a chailleadh a dhéanfar má fhanann sé ansin ar feadh na hoíche.

TUILLEADH (2) ▼

An té a ghníonns uabhar is dual dó cailleadh

Ní raibh aon chaora ag gabháil linn nach ndearna cruimhe anuraidh. Cailleadh chúig cinn orainn, ní ag comhaireamh na hanachain é

→ déan suas

Chaill an déanamh suas siúd atá uirthi pínn mhaith agus a dhaoireacht agus atá éadach. Shílfeá go bhféadfadh sí a theacht le éadach ní ba tíriúla ná é siúd. Is gearr uirthi a bhfuil sí a shaothrú déarfainn

→ déanta

Déanta na fírinne, ní dhíolfaidh mé iad go sásaí mé mé fhéin go maith. Tá an iomarca caillte agam leo lena ligean uaim ar bheagán

→ dearóil

Feairín dearóil caillte é. Ach is cuma sin. Bhí sa (saithe) mná timpeall air. Ní miste leofa sin nuair a d'airigh siad an t-airgead aige. Ar an airgead a bhíos cion. Dhá mbeifeá ag doras an bháis, bhfaightheá (gheofá) bean ach airgead a bheith agat

→ deas 1

Is deas an aire atá a chuid laontaí a fháil uaidh. Diabhal bréag nach deas! A scaoileadh siar ansin siar sna breaclachaí raithní sin nó go gcailltear leis an ocras iad. Ansin tosaí ag rá nach mbíonn siad ag dul dó

+

→ deasaigh

Tuí sheagail is mó a chuirtear de dheasú ar an tithe anseo. Buailtear thíos ar na huláin sin thíos í, agus deasaíonn muid na tithe léithe ansin. Níl de chailleadh uirthi … Tá an tuí chruithneacht an-gháifeach

TUILLEADH (1) ▼

Ní dheasódh sé isteach sa sate(seat) le áit a thabhairt d'aon duine eile dá mbeadh do chailleadh go deo leis. Bhí sé in aon ghillín amháin ansiúd agus seanmhná dhá dtreascairt faoi is thairis, agus ní chorródh sé. Tháinig conductor an bhus faoi dheireadh agus chuir sé faoi ndeara dhó deasú isteach, agus deifir air

→ dea-sheachtain

Dheamhan cailleadh ar bith a bhí ar an tseachtain seo. Dea-sheachtain a bhí inti

→ deatach

Mo dheatach orthu féin agus ar a gcuid cathaoireachaí boga. Ba bheag na cathaoireachaí boga a bheadh acu dhá gcaillidís mórán leo!

+

→ déidín

Tá déidín tite aige go gcailltear an tseanlánúin agus go n-éirí an áit leis féin. Ach dheamhan is móide fód dó a chomhairfeadh sé go brách, théis an forcamhás atá aige air. Tá an tseanbheirt siúd sách aigeanta freisin, agus tá daoine is gaire dóibh ná eisean lena gcuid a thabhairt dóibh

TUILLEADH (1) ▼

Fear oibre mo chreach! Bíonn déidín tite aige go mbuaile sé an cúig a chlog. Ní dhéanfadh sé mogall ina dhiaidh dá mbeadh do chailleadh go deo leis

→ deirc

Cailltear go leor caorach sa deirc atá istigh i lár an chnoic sin. Níl léamh ar bith ar a dtéann ann aimsir shneachta. Bíonn siad ina gcarnáin ann

+

→ deireadh 1

Deireadh an tseanduine i gcónaí é a chailleadh. An bhfaca tú aon seanduine ariamh dhá mhéad aois dhá mbeadh aige, nach bhfaigheadh sé bás sa deireadh!

TUILLEADH (6) ▼

É a chailleadh chois an chlaí: ní bheidh de dheireadh aige ach é. Tá Dia ina fhabhar nár cailleadh cheana é

Deir sibhse gur i ndeireadh na bliana a rugadh mise, ach deirimse nach bhfuil a fhios cé is fhearr a thús ná a dheireadh. Má tá mé mall féin, is minic freisin a rug cú mhall ar a cuid, agus ní bhíonn de chailleadh ar dheireadh an mhála féin

Tá an bheirt sin anois ar dheireadh na Féinne. Bhuail díleá eicínt an chuid eile. Cailleadh iad ó dhuine go duine. Bhí ráite gurb é an teach nua a rinne é. D'athraigh siad amach aríst i seanscioból agus dheamhan imeacht a tháinig ar aon duine acu ó shin. Ach is beag an chreach atá ann anois go bhfóire Dia orainn, ar scáth beirt

Sin é an cur deiridh bliana. Más ea féin, níl aon chailleadh air

Bhí an lao suas le uair idir chnámha agus é ag cinnt orm fhéin a thabhairt liom. D'fhan mar sin go ceann dhá lá, agus shílfeá nach raibh daorbhasctha di chor ar bith. Ach bhuail donacht ansin í, agus chaith sí mí mhór fhada idir luí agus éirí. Diabhal mé gur shíl mé féin go srianfadh sí as, ach cailleadh í faoi dheireadh agus faoi dhó

Sílim go n-athraíonn sé lóistín chuile sheachtain mórán. An lóistín faoi dheireadh a raibh sé, is beag nár cailleadh ann é leis an ocras

→ deireanach

An píopa deireanach a bhí agam, chaill mé é

→ deireanas

Ní chaithim gail ar bith le deireanas. Tá mé éirithe as ar fad. Is beag bídeach nár chaill mé mé féin leis

+

→ deis

Is caillte an deis atá mar sin air ag imeacht ar thrí cosa. B'fhéidir dhá mbeireadh sibh air, agus breathnú ar an gcrúib, go mbeadh a fhios agaibh céard atá ag goilliúint air

TUILLEADH (2) ▼

Nach dona an deis a chuir an bromaire sin thoir ar a shaol. Féacha anois é, agus gan a dhubh ná a dhath aige ach ag rómhar sa bpóicín siúd ó thuaidh den teach. Scread chasta air nach n-imeodh go Sasana nó in áit eicínt agus gan a bheith ag loiceadóireacht ansiúd, ag cur goirín ar chroí an athar chuile uair dhá mbreathnaíonn sé air agus ar chaill sé leis

Fuair siadsan deis i ngeall ar do chuid sleamchúis-se. Ní dhéanfadh áit ar bith thú leis an liathróid a chur ach isteach i gcrúib J. Uí Mh. chuile uair. Sin é an chaoi ar chaill muide deis leath na gcuarta

→ deisiúil

Deirimse leatsa, hé brí céard adéarfas tusa, gur deisiúla go mór an baile a bhfuil tú istigh ann ná aon bhaile eile ar an gceathrú. Breathnaigh ar an mbaile sin thoir. Nach bhfuil maith an bhaile uileag ag an L. Agus an dá bhaile seo taobh thiar dhíot, céard atá iontu ach breaclachaí agus clochair agus diomalachaí. Níl an baile seo giorraithe tada, agus dheamhan a bhfuil de chailleadh ar an talamh atá ann léar (de réir) mar atá talamh sa tír seo.

+

→ deo

Dhá mbeadh mo chailleadh go deo leis, ní dhéanfadh sé an méid sin soilís dom (fc. cailleadh)

TUILLEADH (1) ▼

Mo ghrá go deo thú! Ní sa nguth a chaill tú é ar aon chor!

+

→ deoraí

Ní fheicfeá deoraí ar an mbóthar sin de shiúl oíche. Is beag an bualadh atá chor ar bith air. Tháinig mé cheana ó Gh. go S. Fh. taca an naoi a chlog san oíche, agus níor casadh an deoraí dhom ar an bhfad sin. Is caillte an bóthar é

TUILLEADH (2) ▼

Níl duine ná deoraí ar an mbaile inniu. Is baile bánaithe é. Tá siad ar fad greadta soir ag an tabhairt amach seo atá i mB. Dheamhan duine a d'fhanfadh anseo aon Domhnach dá mbeadh a gcailleadh go deo leis. Is fada leo go dteaga an Domhnach go dté siad ag bóithreoireacht

T'anam ón diabhal má théann an deoraí siúd ar an mbóthar, caillfear é. Ar ndóigh ní obair bóthair atá sé siúd in araíocht a dhéanta. Ní bheadh sé in ann tada a dhéanamh ach madraí a thabhairt amach ag spaisteoireacht

+

→ dia 1

Tá Dia láidir ach cailltear beithígh — níl aon mhaith do dhuine a bheith ródhóchasach faoin anachain

TUILLEADH (4) ▼

Tá an scéal sin ceart go leor. Tá Dia láidir, ach cailltear beithígh ina dhiaidh sin

Ní hea, ach fágaim ansin í, agus tiocfaidh sí chuici féin uaithi fhéin! Dar fia muis, is groí an scéal é sin! Tá Dia láidir ach cailltear beithígh, mura dté duine rompu

Is breá an scéal atá agat: tá Dia láidir. 'Sé atá, moladh go deo leis. Ach ní hin é ina dhiaidh sin é. Cailltear beithígh a mhaisce, má tá fhéin

Ní iarrfadh sé choíchin ach ag rámhóireacht thart mar sin go bhfeiceadh sé céard a bheas chuile dhuine eile a dhéanamh, agus gan é ag déanamh a dhath ariamh dhó fhéin. Is iomaí duine ag Dia adeir siad, agus ní móide gur fearr beirthe é. Dhá mbeadh chuile dhuine ina Mh. T. Ch. ba chaillte an saol a bheadh ann freisin

→ dia 2

Lomadh Luain ar an bpiodarlán sin nach dteagann isteach agus gan é fhéin a chailleadh ag déanamh spraoi amach ansin. Meas tú an bhfuil spíonán ag gabháil linn nach bhfuil bainte aige aríst!

→ diachta

Is diachta dhó a dhul ag coiriúint uirthi siúd agus gurb í an cleite is fearr ina sciathán í. Murach a fheabhas agus a chaith sí siúd leis féin agus lena theach, caillte leis an amhgar agus leis an ocras a bheidís. Ach ní bhíonn aon chuimhne ar an arán a hitear arsa tusa

+

→ diaidh

Fuair tú amach an té a mbeadh gnaíúlacht ann. Mo chreach mhaidne, is fadó a d'fhága sé ina dhiaidh a raibh de ghnaíúlacht ag siúl leis. Diabhal a raibh de chailleadh air shula phós sé, ach bhí sé bocht an uair sin. Chomh luath agus a thosaigh an saol ag féithiú leis, chaith sé an bhogshíneadh in aer

TUILLEADH (3) ▼

Cailleadh óg í agus áilín ar aon chéill ina diaidh

Bhreathnaigh sé orm i ndiaidh a leicinn, agus shílfeá gur brath mhór a bhí aige beannú dhom, ach níor bheannaigh ina dhiaidh sin. Is minic ar an deis sin le gairid é. Is fada leis go mbeannaí mé dhó, ach dheamhan beannú muis, ná cuid de bheannú, dhá gcailleadh sé síol a chlainne ag súil leis. Fuaraíodh sé anois sa gcraiceann céanna ar théigh sé ann cheana

Rinne sé sin ar fad, agus cuid mhaith leis, ach ina dhiaidh sin féin, ní drochfhear é, don té a bhfuil sé leis. An bhfeiceann tú a mhuintir féin ansin thiar, agus níl duine ar an bhfeadhain acu nach bhfuil teach nua ceann scláta os a chionn, gan sciúrtóig ariamh a chailleadh leis. Thabharfainnse fear maith ar fhear ar bith nach bhfágfaidh a dhuine féin ar deireadh

+

→ díbeartha

Is dona na gnaithe a bheadh ort a dhul do do chailleadh féin suas an bealach díbeartha sin leithide an lae inniu. Dhá mbeadh an bóthar faoi do chois, níor chás duit é, ach ag coraíocht le réchosáin nach siúlfadh na gabhair. Ní leithne an t-aer ná an timpiste a mhic ó. Is fánach an chaoi a mbainfí leagan asat, agus thú a chur go dtí do dhá shúil i gcaochpholl. Tá do dhóthain breithe agat a dhul ansin. Is iomaí lá breá a thiocfas as seo go dtí Lá Bealtaine seo chugainn

TUILLEADH (1) ▼

Is doiligh díbeartha an t-aistir é ag aon Chríostaí beo inniu. Ach dheamhan a dhath drogaill aige siúd roimhe. Tá an chleachtadh mhór aige air. Chonaic mise é sin ag imeacht oícheantaí as seo le dhul abhaile, agus dheamhan a dtiocfá chomh fada le ceann an sconsa sin dá mbeadh do chailleadh go deo leis. Ní bheadh aon mhaith é a bhacadh ina dhiaidh sin. Bhuailfeadh sé a dhá sheirín taobh thíos dhá dhá ghlúin, agus dá mba í an oíche í ar ith Ceile na bradáin, ghreadfadh leis abhaile

→ dícéillí

Nach dícéillí an duinín thú fanacht amuigh do do chailleadh féin a leithéid de lá agus breith mhaith ar an obair sin ach a dteaga lá breá

→ dícheannadh

Bhí an rí mór ag déanamh dícheannadh ar dhaoine bochta. Dar fia dúirt an gaiscíoch ó Éirinn go gcuirfeadh sé féin dá chois é nó go gcaillfeadh sé leagan leis …

→ díle 1

Tá sé sin caillte ón Díle. 'Sé mo ghéarchuimhnese P., a dheartháir, a fheiceáil beo agus sílim go raibh seisean básaithe le fada na mblianta roimhe

+

→ díleá

Deir siad gurb éard a d'fhága an díleá air sin, sceach a raibh geis uirthi thiar i ngarraí an Ch. a bhaint. Bhí na daoine maithe — diúltaí muide dhóibh — fúithi. Nuair a tharraing sé an tua, tháinig an guth go dtí é: 'ná buail,' adeir sé. Ach bhí S. chomh doghrainneach, chomh dúshlánach sin, agus nach gcoiscfeadh sé a láimh. Bhain sé an sceach thrí chuile údragáil. Ón lá sin amach bhí an díleá air: leá chúr na habhann ar a raibh aige. Dar fia bhí an fear sin deisiúil, ach ba bheag an mhaith dhó a chuid deis lá is gur thosaigh an saol ag dul ina aghaidh. Níor fhan bó ná gamhain ná caora aige nár báitheadh nó nár bascadh nó nár cailleadh. Ó bhuaileas an smál sin iad, is furasta leo imeacht. An tsiocair is lú faoin domhan, agus scaití ní call dóibh tsiocair ar bith. Bhí sé taobh le seanbhó bhuí sa deireadh. Chonaic mé féin í sin aige. Ní feasach dom ar cailleadh í sin nó gur cailleadh í le aois, ach ba chuma dhósan sin. Ba mhaith bocht an fear é i ndeireadh a shaoil, agus beo bocht a bhí a chlann ina dhiaidh nó gur dhealaigh siad leo ar fad as. Sin é an chaoi a ndeachaigh an sceach dó. Ara bhí sé chomh dochomhairleach leis an saol. "A chomhairle féin do mhac dhanra," arsa tusa, "agus ní bhfuair sé ariamh níos measa." Níor ceart do dhuine ar bith ar aon chor, a dhul thar thaispeánadh, agus fuair seisean an taispeánadh — go ndéana Dia grásta air!

TUILLEADH (3) ▼

Chuala mé go minic go raibh geis ar an gcnocán sin: go raibh sé síúil. Deir chuile dhuine go raibh rudaí dhá fheiceáil ann. Ach ní raibh géilliúint ar bith aigesean do chúrsaí den tsórt sin. Bhí rachmall an airgid air, agus chaith sé ina cheann teach nua a dhéanamh. Ní bheadh aon shásamh aige ann go ndéanfadh sé ar an gcnocán sin é, théis go raibh chuile dhuine ag cur aithne air gan drannadh leis. Más é an tAthair M. féin é — 'sé a bhí anseo an uair sin — chuala mé gur dhúirt sé leis go mbeadh sé in aiféala mura bhfágadh sé an cnocán agus a raibh ann lena n-anó féin. Ach ní raibh aon chomhairleachan ina chionn ó chuirfeadh sé roimhe rud a dhéanamh. Bhí sé chomh dána le múille. Réab sé an cnocán as a lúdrachaí ar aon nós, agus rinne sé an teach. Tá sé fuar folamh ansin ó shin, mar a fheiceas tú féin é. Dheamhan duine a chónaigh ariamh ann sílim. Maraíodh an mac shul má bhí sé déanta. Sách fánach a maraíodh é freisin. Ord a thit den scafall air. Buaileadh síos an iníon agus chaill sé an domhnaíocht airgid léithe, ach ní dhearna sí aon mhaith ariamh. Thit binn an tí go talamh shul má bhí sé réidh. Shílfeá go mba in é a dhóthain de thaispeánadh, ach chuaigh sé ina éadan as dúshlán in athuair. Ní fhaca sé an chloch spideoige ariamh air. Bhí sé ag déanamh créafóige. Ón lá ar thosaigh sé ag orlaíocht ar an gcnocán sin — shílfeá gur beith a bhí air é — níor fhan rud istigh ná amuigh aige nár tháinig an díleá air. D'imigh a raibh aige agus ar chruinnigh sé go crua — d'imigh sé ina ghlae ghlas. B'éigean don bhean agus don chuid eile den chlainn lascadh leo as ar fad sa deireadh. Bhí an díleá ar a gcuid os comhair a dhá súil. Níl a fhios agam an raibh an oiread acu agus a thug go G. iad. Má bhí, dheamhan tada leis é. Níl duine ar a shliocht inniu; i gcruthúnas nach ceart d'aon duine a dhul ag cur araoid ar an slua sí — diúltaí muide dhóibh agus fuagraímid dea-chomharsanacht orthu!

Tá an díleá ceart ar an duine bocht ó phós sé. Cailleadh cliobóg de chapall bhreá air. Bhí bó bhainne tachta sa gcró roimhe maidin. Ní fhanann lao ná gamhain aige nach bhfuil an bhail chéanna orthu. Thug sé leathcholpa dheas a bhí aige anuas ar an mbarr garbh oíche roimh an aonach anuraidh, lena cur siar lá arna mhárach. Dheamhan pínn de chúig phunt dhéag airgead nach bhfaigheadh sé uirthi. Ar a dhul amach dó ar maidin, fuair sé sínte san iothlainn í agus a cois briste. Leag sí claí na hiothlann agus thit brúisc uirthi féin dó (de). Thug sé fear cnámh aici agus dheasaigh sé í, ach ní raibh aon bhiseach ag teacht uirthi ina dhiaidh sin. Mharaigh sé sa deireadh í

'Sé an díleá atá ar an mbuachaill sin nach dtugann sé greim le n-ithe dóibh go gcailltear leis an ocras iad. Amhgar agus anó atá ar a chuid beithíoch, agus ní díleá. Sea b'fhéidir! Nach bhfaca mé lao breá ansin anuraidh aige — céileog. Tabhair lao breá air. Choisc sé é faoi cheann míosa, agus níor thug sé gabháil ná uchtóg dó ach a chur siar i nGarraí na L. ag ithe raithní. Meas tusa an cothú do lao í raithneach. Bíodh unsa céille agat. Thú féin agus do chuid díleá. Is gearr ón bpéire laonta sin thíos anois aige. D'fheicfeá ag eitealla leis an ocras iad

+

→ dílis

Dhá mbeifeá chomh dílis do do chuid oibre agus atá tú don damhsa, diabhal a mbeadh de chailleadh ort. Ach níl. Is beag an baol ort

TUILLEADH (1) ▼

Ná bac leis sin! Tá sé chomh daoithiúil leis an diabhal. Ní thiocfadh sé fad dílis a choise leat, dhá mbeadh do chailleadh go deo leis. Thiocfadh b'fhéidir!

→ dílleachta

Tá an t-uainín sin ina dílleachtín. Rugadh ar an sneachta mór é, agus tugadh isteach é agus cuireadh le tine é. Ní thabharfá deich triuf air, agus diabhal mé gur shrian sé as ina dhiaidh sin agus gurb é atá cruachúiseach anois. Ach cailleadh an mháthair

→ ding

Ginn thú a mhic ó. Faoi do chois é! Nár chaille mé choíchin thú go bhfaighe mé aríst thú. Ach cén chaint sin orm. Thug tú an damhsa as buaile leat. Dhamhsódh do sheanmháthair — go ndéana Dia grásta uirthi! — ar phláta

→ dintiúirí

Dá mbeadh sé ina mháistir scoile bheadh páipéir nó dintiúirí eicínt aige le 'speáint, ach nuair a d'iarr an sagart air iad, ní raibh le rá aige ach gur chaill sé iad. Is maith an t-údar é, ba deacair dhó. Níor thug sé amach iad le bheith aige

→ díobháil

Cailleadh a chuid beathach ar fad díobháil breathnú ina ndiaidh

+

→ dioc

Chuaigh sé suas ar ball agus máilín aniar faoina bhráid agus gioc air. Gheofar caillte chois an chlaí thuas sa ngarraí sin thuas é lá eicínt. Ní mian leis gan a bheith ag mianadóireacht leis ann, ina dhiaidh sin

TUILLEADH (1) ▼

Má chaitheann sé coicís eile faoin ropadh gaoithe aduaidh údaí is caillte an ghioc a bheas air. Is caillte an ghioc atá cheana air, arsa tusa, scáth seachtaine. Má sheasann an bóthar go dtí na P. Th., anuas ar na maidí a thiocfas sé go siúráilte. Is fuar an díthreabhach é ag déanamh bóthair

+

→ diocach

Tá diocach chaillte de lao aige, agus 'sé a chlochneart é má sháraíonn sé an tsíon seo. Tá sé ansin thuas anois ina ghoróir i lúbainn an chlaí, agus é ag eitealla leis an bhfuacht. Tá an bhuinneach air i gceann mar atá sé. Sin í an cailín atá in ann giorrú le na laontaí

TUILLEADH (2) ▼

Ní cheannódh aon duine beo í ach é féin. Bhí sí ina giocach thoir ansiúd le claí agus gan an ceannaitheoir féin ag breathnú sa taobh a raibh sí. Tháinig sé aniar agus bhuail sé fúithi. Diabhal mé go bhfuair sé ar amhrán í. Nach ait a scinn sí amach ina dhiaidh sin. 'Sé an chaoi a bhfuil sé, má tá an beithíoch ag dul duit, níor mhiste dhuit dá mbeadh sé ar a chailleadh ach éireoidh sé. Mura bhfuil, ní choinneodh leagha na bhFiann beo é

Tá giocachín asail aige, agus is gearr an bás uaidh. Tá sé dhá chailleadh le truailleachas. Tabharfaidh seachtain eile a dhíol le déanamh dhó. Sin é an uair a bheas sé i dteannta ceart, nuair nach mbeidh tada aige le móin, aoileach ná feamainn a tharraingt

→ díocas

Tá sé caillte le díocas go dté sé ag spealadóireacht, ach dar príosta níl aon ghaisce ar an spealadóireacht muis. Is obair chrua go leor í

+

→ díogha

Chonaic tú ansin thiar é mac Mh. Ch. Bean ar bith a shamhlódh an t-athair leis, ní raibh aon mhaith inti. Bhí mná maithe faighte aige dhó ach ní bhreathnódh sé sa taobh a mbeidís. Ansin dúirt an t-athair leis a dhul agus bean a fháil é féin. Chuaigh. Iníon T. Sh.; sliseog chaite chaillte nach raibh cianóg rua ar a fáltas. Reic sí an tseanbhean a bhí sa teach. Níor fhága sí ní dhár dhealbh an ghrian istigh faoi chaolachaí an tí nár ardaigh sí soir abhaile. Sin é an fear a rinne an drochphósadh. Ach ar chuala tú ariamh é: tabhair a roghain don bhodach agus tógfaidh sé an díogha

TUILLEADH (1) ▼

D'éirigh mé as an dole ar fad. Nach raibh sé chomh maith dhom ar scáth a raibh mé a fháil. Ní raibh agam ach roghain an dá dhíogha ar aon chor: a dhul amach ag obair i lár mo chruóige; sin nó é a chailleadh. Ba deacair do sheanduine bocht mar mise a dhul trí mhíle bealaigh ag obair ar bhóithrí maidin is tráthnóna. Is dona atá mé in ann a dhul chuig an ngarraí féin feasta choíchin

→ díol 1

D'ól sé a bhfuair sé ach níor chaill sé féin mórán leis. Á, ar chuala tú ariamh é; is iomaí duine a bheadh ar meisce mura mbeadh aon díol air

+

→ díol 2

Ní sa treallús a chaill sé é. Tá a dhíol treallúis ann, ach níl sé barúlach go bhfuil sé in ann an obair a dhéanamh. Sin é an fáth a loiceann sé i gcónaí.

TUILLEADH (1) ▼

Tá do dhíol scuabadh ar an urlár sin anois agat. Dá mbeadh sé chomh maith i gcónaí, ní bheadh de chailleadh air

+

→ díolúnach

Tá an díolúnach de lao sin thoir i ndáil le caillte. Mura ndéana sibh teálta eicínt dhó, ní dhéanfaidh sé seasamh ar bith. Tá sé ina ghoróir thoir ansin i lúbainn an chlaí, agus chuile dheoir den bháistigh dhá bualadh air, agus gan é de ghus ann a theacht anoir faoin gclaí eile ar foscadh

TUILLEADH (1) ▼

Bhí uainín meirbh anseo againn an bhliain cheana — díolúnach beag. Chaith sé cheithre mhí ag ithe as cúl a (ár) nglaice. Shílfeá nach mairfeadh sé ala an chloig an chéad uair. Uan fireann a bhí ann, agus níor cailleadh ariamh é. Ní dhéanfadh duine ar bith tada leis ach a chaitheamh amach. Ach dar príosta scinn sé amach leis an aimsir, agus rinne sé an-reithe. An reithe is fearr a bhí ariamh agam. Ní scarfainn leis ar chuid mhaith murach gur báitheadh é i gcaochpholl ansin thuas ar an easca anuraidh

→ diomdha

Tuilleadh diabhail acu anois, má tá diomdha na bruíne orthu. Chaillfidís síol a gclainne mura dtosaídís troid. Is beag atá dá barr anois acu ach malaí gearrtha

→ diomdhach

Bhí an mháthair ar chuma ar bith sách diomdhach de mhuintir Sh. Dh. Níor thaobhaigh sí iad ó cailleadh an iníon. Dúirt sí gur fhága siad ansin í, gan fios a chur ar an dochtúr go raibh sí ag saothrú báis

→ díon 1

Tá an-díon báistí sna cótaí sin ach go gcaillfidís thú le fuacht. An bhfeiceann tú an ceainnín réchaite sin agamsa. Ó Jackchape a cheannaigh mé é roimh an gcogadh; ar shé déag. Ba sladmhargadh ceart é

caill (100+)