i (100+)
+
→
abair
Ar chuala tú an chailicéireacht a bhí air, ag sárú orm nach raibh sé ann le linn a thúis chor ar bith, agus gurb é a shaighid ar fad iad. Níor dhúirt mise tada, adeir an ceann a chuir an baile ag troid
TUILLEADH (19) ▼
Mar adéarfas tú. Ní miste liomsa. Tá mise chomh sásta a dhul ann le fanacht as
Abair más ag dul Gaillimh atá sé, gur fada go mbeidh sé ann ar an righníocht sin!
D'fhéadfá a rá! Ach inné a bhí an fuacht ann ar chaoi ar bith
Tá J. ag cur a chosa uaidh ag iarraidh pósadh freisin anois. Dúirt sé leis an athair an lá faoi dheireadh, bean a fháil dó nó an sagart! Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!
Nuair a tharraing mé an ruóig anuas de dhrioball na bodóige agus a shlíoc mé síos é, meas tú nár tháinig leath an driobaill liom. Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!
Rug sé i ngreim chúl cinn ar Mh. Mh. agus thug sé Bóthar na Muice Báine amach dó. Anois céard adeir tú le Gaillimh. Is beag a cheapfadh go mbeadh an méid sin guis ann chor ar bith!
Ag stróiceadh go dtéadh sí ag damhsaí! A leithide de ghiostairín! Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag!
Diabhal a chois ná a chnáimh a ghabhfadh ann, dhá mbeinn leis nó go gcaithfinn mo theanga. Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag! Nach maith luath atá sé ag dul ó smacht
Déarfainn go raibh diomdha ag teacht air an uair sin nach ndeachaigh sé féin ann freisin
Déarfainn gur dona na gnaithí atá air a bheith ag imeacht ar a shláinte go fánach mar sin, agus a fhusacht dó a dhul go Sasana, agus saothrú maith ann
Séard adeirim fhéin i gcónaí nár chaith sé é fhéin sa dug ariamh; gur duine eicínt eile a chuir turraic ann
Séard adeir siad (adeirtear) nach bhfuil fear a bharrtha ann
Déarfaidís go raibh sé ann
Deirimse leatsa go n-íocfaidh sé ann — rachaidh mé faoi dhuit; mise i mbannaí dhuit
Deirimse go bhfuil tú ag rá na mbréag — nach raibh mé ann beag ná mór.
Tá an dream seo níos measa ná an dream a bhí cheana ann, déarfá
Dhá dtéiteá ag an gcéad aifreann mar adéarfá, agus a dhul ann ansin gan méir a bhaint de do shrón, diabhal mé go mbeifeá ann in ucht an lae
Mar adéarfá anois, meas tú a bhfaighinnse obair ann — an gceapann tú go bhfaighinn; an mbeifeá in ann aon chúnamh a thabhairt dom. Cineál slusaíochta nó evasion é i gcásannaí den tsórt seo
Bhí sé slata ann, mar adéarfá, dá mbeadh sé uileag as fad a chéile — cion sé slat a bhí ann
+
→
céadéaga
Bhíodh an-chaint ar dhaoine a dhul sna céadéaga fadó, ach ní chloisfeá caint ar bith anois air. 'Sé an chaoi a raibh siad an uair sin, ar an dá luath is a bhfeicfidís ualach ar bith ag teacht orthu, chuirfí na hordógaí orthu ar an bpointe. Ba é a scil ann é, ba é sin
TUILLEADH (3) ▼
Chuaigh do sheanathair — go ndéana Dia trócaire air! — sna céadéaga. Bhí siad ar hob a leagan amach nuair a tháinig mothú ann in athuair, agus ghlaoigh sé ar do sheanmháthair agus ar t'athair. Chaith sé caint eicínt leo. 'Gheobhaidh mé bás suaimhneach anois,' adeir sé. Thit sé siar agus níor fhan deoir ann níos mó
Ar ndóigh más fíor do na seandaoine, ghnídís uachtaí fadó sna céadéaga. Is beag na céadéaga atá ann anois, ach thú fuadaithe ag an séipéal chomh luath agus a aireofar an anáil imithe asat. Ní fhéadfaidís gan rud eicínt a theacht orthu an uair sin. Nach gcoinnídís seachtain dhá dtórramh iad
Tá an scanrachán seo thoir ag dul sna céadéaga le obair. Nach dona na gnaithí atá air a bheith dhá chur fhéin thar a fhulaing mar sin. Sínfidh na clochair siúd leis, feicfidh tú féin air. Níl rud ar bith in ann fear a shníomh ach ag briseadh cloch.
+
→
dá
Tá sé in ann snámh idir dhá uisce
TUILLEADH (11) ▼
Tháinig mar a bheadh iomghaoth ann idir dhá cheach orainn agus bhuail ré roithleagán an churach ar an toirt
Bíonn sé ag imeacht idir dhá thulán ansiúd mar a bheadh lon dubh ann — ag dul de léim ó thulán go chéile; fear sléibhe
Bhí an dá Sháile Chuanna uileag ann — muintir an dá Sháile Chuanna; dhá bhaile agus Sáile Chuanna ar chaon cheann: Sáile Chuanna Thoir agus Sáile Chuanna Thiar
Tá an dá bhealach ann: an Daingean agus an Ceann — d'fhéadfadh bádóirí a dhul go Ros Muc timpeall Cheann Gólaim, nó suas an Daingean; tá dhá chaoi le rud a dhéanamh srl.
Níl iontu ach dhá leathbhróig — ní hiad an péire céanna bróg iad, cé go mb'fhéidir gurb iad bróga a chéile iad
Chaith mé dhá leathráithe ann — leathráithe anuraidh agus leathráithe arú anuraidh
Bhí dhá dhuine dhéag ann (dhá dhuine fhichead, dhá dhuine is fiche, dhá dhuine dhéag is fiche, dhá dhuine is dhá fhichead nó beirt is dá fhichead, dhá dhuine dhéag is trí fichid, dhá phunt is cheithre fichid srl.)
Tá a dhá airde ann
Tá mo dhá mhéadsa ann
Cén chaoi a bhféadfaidh mise a dhul ann mura ndéana mé dhá leith dhíom féin? Nach bhfeiceann tú nach bhfuil aon ghair agam corraí as seo
Tá dhá dtrian oilc ann
+
→
daba
Má tá sé in ann an daba sin (feoil) a choinneáil leis féin i gcónaí, dheamhan cailleadh air. Amadán a bheadh ann dhá ndéanadh sé aon bhuille maitheasa agus fuíoll na bhfuíoll aige mar atá sé
TUILLEADH (3) ▼
Ar an dá luath is ar thosaigh an tsiúite, dheamhan easna dhíom nach sciobann an daba den phláta agus haway liom. Déarfainn go mba diomdhach an bheirt a bhí iontu nuair ab éigean dóibh a mbéilí a ithe tur tar
Tá an sconmhíol atá ar an mbaile sin mar a bheadh madraí ann. Má chaitheann tú daba ag madadh, leanfaidh sé i dtigh diabhail thú. Sin é a fhearacht acu sin é. Tugann M. corrdhaba dhóibh, agus tá sé ina dhia beag acu a mhic ó
Díogha ceart é sin agus chuile fhear ar a bhaile. Mhair siad sin ariamh ar dhabaí an tiarna sin a bhí i mbéal an dorais acu, agus tá a shliocht orthu: tá béasaí Shasana bealaithe isteach iontu, agus ní scarfaidh siad leo go luath
+
→
dádach
Níl ann ach dádach. Ní fiú a dhul dhá ithe. Bíonn siad sceite ar fad an tráth seo bhliain
TUILLEADH (2) ▼
Dar príosta, ní hin dádach. Tá an lábán ann fós. Ba mhór an feall a dhul ag fiachadh air, agus a dtiocfadh d'eochraí uaidh. Tá an-aois aige mar sin féin
Ní bhíonn aon mhaith le n-ithe le na seandádachaí sin, má bhíonn méid féin iontu. Bíonn siad rórighin. Bhí sé chomh maith dhuit a dhul in éadan leathar capaill leo
→
daibéad
Ní mhionaíonn sé an fód ar na fataí chor ar bith, ach a fhágáil ina dhaibéid mhóra liopastacha. Dheamhan das a thiocfas thrí thalamh go brách ann. Baol orthu muis
→
daidhce
Daidhce air nó dhó (dhe) anois, caithfidh sé imeacht. Tá a (ár) ndóthain againn cheana, slán a bheas siad, agus gan a dhul ag beathú bromaire atá in ann a chuid féin a shaothrú
+
Ní daidhciúil go dtí é. Chonaic mé na gearrbhodaigh anseo thíos oíche. Bhí siad ag caitheamh cloch neart. Chaith seisean í chomh maith le duine. Bhí timpeall is troigh ag C. ar chuile dhuine eile dhá raibh ann. Chaith seisean trí nó ceathair de chuarta aríst, ach, má chaith féin, dar diagaí chinn air marc C. a chrinnt. D'fháisc sé air a sheaicéad a mhic ó agus seo leis suas an bóithrín le teann daidhce faoi gur bhuail C. é
TUILLEADH (2) ▼
Bhí mé thíos ann lá anseo anuraidh. Domhnach a bhí ann. Bhí sí ag stróiceadh ag iarraidh a dhul síos chun bóthair. Ní ligfeadh an mháthair di. Bhí rud eicínt le déanamh: soithigh le níochán nó rud fánach ar aon nós. D'iarr an mháthair uirthi é a dhéanamh. Dhá bhfeictheá chomh daidhciúil agus a d'iompaigh sí ar a cois, agus siar léithe a chodladh. Dá mba mise an mháthair, bheinn dhá lascadh fhad is a gheobhainn teas ina craiceann. Bhí sí dochorraithe freisin, ach níor lig sí amach mórán dhó (dhe) liomsa
Ná cuir araoid ar bith anois air go mbeidh an coca déanta aige. Bíodh a fhios agat gur liomsa an coca. Is daidhciúla é sin ná an diabhal. Dá gcaitheadh sé ina cheann é, d'fhágfadh sé an coca agus a bhfuil ann ansin. 'Sé atá deas air
→
daigéad
Cén sórt daigéad de shagart é sin atá thíos ann anois. Níl aon phointe den ló dhá gcasfadh sé leat nach mbíonn sé séidte, ach ar ndóigh is beag an dochar dhó sin, agus na gríscíní feola atá air
+
→
daigh
Is olc í an dó bhoilg sin. Chaith sí an tsíoraíocht ormsa. Fuair mé fuascailt bhreá uaithi anois le cúig nó sé de bhlianta. Ní fhágfadh sí siúl an bhóthair ionat
TUILLEADH (3) ▼
Tá dó croí agus dó ghoile agus dó bhoilg agus chuile dhó dhá bhfuil ann ag dul dó. Ach is maith atá a fhios agamsa céard atá ag dul dó sin: neart leoistíochta agus rístíocht. Dhá mbeireadh an t-athair ar mhaide nuair a thosaíos sé sin ag fuasaoid, agus tosaí dhá rúscadh leis aniar ar an dromán agus é a ruaigeadh amach ina ghnaithe, mise i mbannaí gur beag a fhuasaoid a bheadh aríst aige. Ach ag peataíocht leis a bhíos siad ina leaba sin
Daitheachaí atá ag dul duit. Ól deoch uisce fuar chomh tréan in Éirinn agus atá tú in ann a ól … Níl tú in ann fulaingt leis an uisce fuar! Nach maith a chaithfeas tú fulaingt lena daitheachaí!
Sin í ansin an cailín a bhfuil na daitheachaí inti. Tá poll inti agus fearsaid eile ag dul anonn thríd an bpoll, agus feictear dhom gur thríd an bhfearsaid sin a theagas an driog i gcónaí. Beidh a shliocht uirthi: ní bheidh sí ann ach feadh is mise a dhul 'na bhaile mhóir Dia Sathairn
+
Daighean mo chos-sa a ghabhfas ann
TUILLEADH (2) ▼
Daighean mise a ghabhfas ann muis
Daighean mé nach uait a thug mé í (móin). Ach ba bheag nach uait. Dhá mbeireadh an múr orm ag do chruaichse, is inti a rachainn
+
'Sé Baile an Daighin é má théann sé ann (leagan Achréidh) — is iontas é má théann sé ann; is diabhaltaí an rud é má théann sé ann
TUILLEADH (1) ▼
'Sé Baile an Daighin é mura bhfuil tú in ann chúig chárta a imirt. An oiread céanna atá againn uileag, agus féachann muid lena n-imirt. Cén sórt amparán de dhuine thú féin thar is cearrbhach ar bith eile?
+
→
dáil
Bhí mé thoir i ndáil le Ó. Is ann atá an fear a cheannaigh an mhóin uaim ina chónaí
TUILLEADH (5) ▼
Bhí mise san áit a bhfuil sí pósta: thoir i ndáil le tórainn Ros Comáin. Má tá fhéin, tá sí ina suí go te ann
Bhí mé thiar i ndáil le tigh Sh. an Gh. (nó i ndáil le ag) nuair a tháinig an múr orm. Chuaigh mé isteach ann ar foscadh
Bhí sé thíos i ndáil leis an gcéibh, agus é sínte ar an móinín bán ann. Dheamhan duine beo nach sílfeadh go raibh sé cniogtha leis an mbail a bhí air
Cuirfidh an t-airgead sin anois i ndáil le go dtí n-a dhóthain é, ach is deacair é siúd a chur go dtí n-a dhóthain. Tá an drabhlás mór ann
Níor báitheadh é, ach bhí sé i ndáil leis, murach an fear maith a bhí ann
+
Níl sé in ann tada a léamh anois le dailleacht. Sílim dheamhan spré ar bith aige
TUILLEADH (1) ▼
Sháraigh an gasúr sin aige a bhfaca mé ariamh le dailleacht. Tá sé sé nó seacht de bhlianta anois ag dul chun scoile, agus níl sé in ann focal a léamh fós
+
→
dáimh
Tá dáimh eicínt ann
TUILLEADH (6) ▼
Ara a dheartháir ó, tá beagán (roinnt, cosamar, smearachán, bruscar srl.) dáimhe ann. Col ceathar do m'athair a bhí pósta aige. Nach in é an fáth a mbíonn sé ag brú orm i gcónaí
Nach iad an chuid eile dhíot fhéin iad sin: an cleite is fhearr in do hata. I nDomhnach tá na dáimheannaí ann, ach a gcomhaireamh
Bíonn sí ag brú gaoil i gcónaí orthu faoi rá is gur daoine móra iad, ach dheamhan gaol ná dáimh ann
Níl gaol dáimhe na dúchais ann — níl gaol ná páirt ann; níl cosúlacht ar bith acu le chéile
Níl gaol dáimhe ná dúchais ann. Is beag an baol. Cá mbeadh sé?
Níl aon mhaith dhuit a bheith ag caint mar sin. Níl gaol dáimhe ná dúchais ag an rud sin leis an scéal ar ball. Scéal ann féin é sin. Níl an government ná dream ar bith eile in ann tada a dhéanamh faoi sin, nó go ndéana na daoine fhéin é
+
→
daingean
Dhá mbeadh sé chomh daingean ann i dtalamh le Carraig an Mh., bhainfidís siúd í le teann fórsa. 'Siad a bheadh deas air!
TUILLEADH (3) ▼
Tá sé i ngreamús ann sách daingean ar chuma ar bith le nach mbainfidh buille fánach mar sin as greim é
Sin gaotaireacht, creid mé dhuit ann. Tá sé siúd anois chomh daingean istigh sa talamh sin, agus go gcaithfidís lán laidhre lena chur as seilbh, más féidir a chur as seilbh. D'fhéachfadh sé a bhfuil istigh is amuigh acu cailleadh leis an dlí
Ná bíodh imní ar bith ort. Tá tú istigh go daingean inti fós. Ach má éiríonn geábh eile chomh maith leis an ngeábh deiridh leis an dream seo, scilling sportha a bheas inti — scilling in imirt chártaí, agus dream ag imirt inti
+
Céard atá le daighniú ann?
TUILLEADH (7) ▼
Níl an creideamh sách daingnithe iontu. Dá mbeadh, ní bheidís ar an gceird sin. Is dóigh gurb í an tír s'againn féin is fhearr creideamh anois
'Sé an chaoi a bhfuil na diabhail dhá ndaingniú isteach le chuile chor. Do dhúshlán anois cuir amach iad feiceamuist. Dhá splanctha dhá raibh tú dhá gcur isteach, beidh tú seacht n-uaire níos splanctha dhá gcur amach, creid mise dhuit ann
Tá fear an airgid in ann é féin a dhaingniú isteach ina rogha áit. Ní comórtas ar bith do dhaoine dhona é
Ní fhéadfaidís éirí as anois. Tá an poitín daingnithe isteach iontu sin le fiche líne. Ní bhainfí amach é astu, mura dtigeadh V2 a chuirfeadh an baile uileag i dtigh diabhail in aer
Ná lig don tslaghdán sin daingniú istigh ionat nó beidh moill ort shula chuirfeas tú as do chrioslaigh é
Tá tú daingnithe istigh inti fós. Ní fhágfaidh muid amach a corp gan tiaráil — scilling a bheadh ar chlár na himeartha, agus daoine ag imirt chártaí, agus beirt pháirtithe ag imirt sa scilling
Má chuireann tú dlí orthu, agus thú a chaitheamh, daingneoidh sé iadsan. Rachaidh mé faoi dhuit go ndaingneoidh. Mura bhfuil tú in ann a gcur amach anois le bladar nó le bréagadh, lig dóibh ar fad. Cinnfidh siad ort ar a mhalrait
+
→
dainséar
Níl dainséar ar bith ann má ghlacann tú go socair thú fhéin, agus gan aon fhaitíos a bheith ort. Is beag oilbhéas atá ann chor ar bith
TUILLEADH (2) ▼
Ba é an dainséar is mó é a raibh mise ariamh ann. Is maith a chuaigh mé as nár cniogadh mé
'Sé an dainséar is mó atá ann anois nach ndiúlfaidh sé ar aon chaora, nó má dhiúlann féin, go nglacfaidh siad fuath dhó
+
→
dair
Théis chomh molta agus atá an dair, ní adhmad maith í ar mhodh. Níl aon chúis inti le haghaidh na hoibre seo ar chuma ar bith mar níl aon lúbadh inti, agus d'uireasa an lúbadh, is beag an mhaith é seo
TUILLEADH (1) ▼
Coill dharaí atá ann. Well, dair is mó atá inti. Tá corrbheitheach freisin inti ach is i bhfad ó chéile é
→
dáiríre
Dháiríre píre an bhfuil rún agat a dhul ann. Dar mo chúis gabhfaidh mé in éindí leat muran ag magadh atá tú
+
→
dairt
Ní sheasfadh aon duine beo thuas ann ach a dtosaíonn na dairteacha dhá gcaitheamh. Is contúirt é go mbainfidís an tsúil amach as do cheann
TUILLEADH (7) ▼
Chuaigh siad ar chaitheamh dairteacha in am dinnéir thuas ar an sliabh an bhliain cheana. Chuir siad N. le cuthach. D'éirigh sé faoi dheireadh agus faoi dhó (dheoidh) agus lean sé iad. Ach dhalladar é le na dairteachaí. Níor tháinig táirm ar bith orthu go dtí sin. Bhí sé ag uallfairt le teann drochmhúineadh. Sin é an uair a tháinig clann Ph. agus Sh. anoir. M'anam nach raibh aon dairteachaí ann uaidh sin amach, ach na hailt. Dhonaigh T. Sh. mac Sh. Chuir sé síos ar a bhéal agus ar a fhiacla i mullach píce trí ladhar a bhí sáite sa mbinse é. B'éigean an dochtúr a thabhairt ann ar an toirt boise. Bhí sé ag cur fhola ina srúillí: i gcruthúnas dhuit, mar adeir an fear fadó, nuair is fhearr an súgradh gurb ea is fhearr ligean dó
Tá a shúil sa meath chéanna anois le trí bliana ó buaileadh dairt air thuas ar an bportach. Ceann crua a bhí ann. Níor lig an té a chaith é, ná aon dhuine dhá chineál, tada as a láimh ariamh ach le gangaide. Dhún súil Ph. d'aon iarraidh. Chuaigh sí chun othrais. Chaith sé scaitheamh san easpaicil (ospidéal) léithe, ach dheamhan mórán maitheasa a rinne siad dó ansin ach gur fhuaraigh siad an phian air. Tá clúdach aige uirthi i gcónaí. Is maith an t-ádh atá air má bhíonn aon amharc aige aríst go brách inti. Dá leanadh sé amach mac Mh. fúithi thiocfadh sí daor air. Ach ní leanfadh. Tá sé ró-réchúiseach an duine bocht
Bhí mé ag teacht anoir as an oíche cheana agus ní fhaca tú aon ghábh ariamh mura ndeachaigh mé ann. Bhí a raibh de ghasúir uileag ar an mbaile faoi réir faoi mo chomhair ag bóithrín na bF. agus bhí mé do mo chaidhleadh le dairteacha acu, as sin anoir go dtí an gleann. Níor caitheadh cloch na méaróig liom gan doubt. Ó fuair mise an gó sin tharm, tiocfaidh uisce le fána aríst shula fheicfear mise aríst i mbaile Bh.
Is dona a thaitneodh sé leis féin dairteog a bhualadh ar an leiceann air. Mo choinsias dá mbuailthí, ní i bhfad go mbeadh lig amach mo mhullach ann. Tá a fhios againn go maith cé hé
T. Sh. a bhí bonn ar aon leis, a bhuail de dhairt é. Bhí mé féin ag cinnireacht an chapaill ina ndiaidh aniar. Fios rúin ná soiscéil ní raibh agam féin, go raibh sé i ngreim muiníl ionam. An faitíos is mó a bhí orm go scéinfeadh an capall. Murach sin, dheamhan ar mhiste liomsa dhá mbeadh sé ag míoladóireacht go maidin liom. Bhí foghairt ina shúil a mhic ó mo chroí thú. Is maith an scéal gur beag é a dhícheall. Ná bac le go gcreidfeadh sé nach mise a chaith an dairt. Ba bheag an baol air
Is ag caitheamh dairteacha leis an ngealaigh dó é, a dhul ag saothrú an riascaigh údan. Dheamhan fata a thabharfas sé go brách dó, dá gcuireadh sé a bhfuil d'aol i dtornógaí na hÉireann air. Abraíodh fear na bhfataí a rogha rud. Cén scil atá aige sin ann ach an oiread liomsa, a leathoiread sin féin! (níl aige ann)
Ní raibh ann ach caitheamh dairteachaí le hais an chogaidh seo — ní fiú caint air (an cogadh deiridh 1914-1918) le hais an chogaidh seo; is measa go fada é an cogadh seo ná an cogadh deireanach; ní raibh gair ná gaobhar ag an gcogadh deireanach ar an gcogadh seo