Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: pian

+

→ caoldroim

Sa gcaoldroim a airím é. Ní bheadh gair agam mé féin a lúbadh mar sin anois chor ar bith nach mbéarfadh an phian orm isteach faoin gcroí. Deir siad sin gur arraing é, ach measaim nach ea

TUILLEADH (1) ▼

Níl neart agam cor ar bith a bhaint asam féin nach dteagann pian chráite isteach faoi mo chaoldroim. Brath mhór atá agam a dhul chuig an dochtúr léithe, ach dheamhan is móide meabhair a bhainfeadh sé sin aisti ach an oiread liom féin. Is minic nach mbaineann

+

→ daigh

Bhí mé den tsaol ag daitheachaí in imeacht na seachtaine seo caite. B'éigean dom éirí de mo leaba oíche, agus mo leiceann a chur le tine. Bhí mé ag screadach leis an bpian

TUILLEADH (2) ▼

Deir siad go bhfuil an píopa go maith ag na daitheachaí. Bodhraíonn sé an phian

Níl pian ar bith is boichte ná na daitheachaí fiacal, agus níl pian ar bith ina dhiaidh sin is lú a mbíonn trua do dhuine ná í

→ dairt

Tá a shúil sa meath chéanna anois le trí bliana ó buaileadh dairt air thuas ar an bportach. Ceann crua a bhí ann. Níor lig an té a chaith é, ná aon dhuine dhá chineál, tada as a láimh ariamh ach le gangaide. Dhún súil Ph. d'aon iarraidh. Chuaigh sí chun othrais. Chaith sé scaitheamh san easpaicil (ospidéal) léithe, ach dheamhan mórán maitheasa a rinne siad dó ansin ach gur fhuaraigh siad an phian air. Tá clúdach aige uirthi i gcónaí. Is maith an t-ádh atá air má bhíonn aon amharc aige aríst go brách inti. Dá leanadh sé amach mac Mh. fúithi thiocfadh sí daor air. Ach ní leanfadh. Tá sé ró-réchúiseach an duine bocht

+

→ daol

Teagann daol pian (ní ghabhann pian le claochlú tuisil anois ach go rí-annamh) corruair air — téann drioganna pian thríd corruair (taom thobann)

TUILLEADH (4) ▼

Is annamh a bhuaileas an phian é. Ina daolannaí (daola freisin) a thagas sí, ach is olc an ailím í an fhad is a mhaireas sí

Ina daolannaí a bhíos pian an chancer sin ar dhuine. Tagann sí de phlimp agus faigheann duine fuarú uaithi ar an gcóir chéanna. Bíonn sí an-ghártha den tsaol. Chonaic mé B. Ph. léithe — go ndéana Dia grásta air. Bhí mé féin agus é féin i gciúinchomhrá thiar ar an teallach mar atá mise agus thusa anois bail ó Dhia ort. Dheamhan aithne ceo a bhí air. De ghorta gharta, tháinig an daol air. Mhaithfeá do Dhia gan a bheith ag éisteacht leis an screadach léithe. Bhain sí tuairim is dhá uair an chloig as, agus chlaochmaigh sí ansin aríst. Ach ó théas an rud sin (cancer) in ainseal ar dhuine, is gearr an mhoill a fhaigheas sé ón bpian. Tagann na daolanna air chuile phointe

'Sí an phian a thagas ina daolanna mar sin is measa. Bíonn sí an-ghártha go héag. Dá seadaíodh sí duine i gcónaí, chítear dom féin nach mbeadh sí baol air chomh dona. Ach chreidim gur cuma cén chaoi a mbíonn an phian ag dul do dhuine má bhíonn sí air

Tá sé in ann crochadóireacht leis, ach nuair a bhuaileas daol den phian sin é nach foláir dó síneadh go n-imí sí aríst. I nDomhnach tá sé in ann creachlaoiseacha móra a dhéanamh thar éis a mbíonn d'éagnach aige. Bhuail sí an tseachtain seo caite amuigh sa ngarraí é agus bhí sé ag dilleoireacht leo ag iarraidh orthu a dhul i gcoinne an dochtúra, ach bhí sé ar a sheanléim aríst faoi cheann uair an chloig. Nuair a thugas an racht sin a sheal bíonn sé an-spleodrach aríst ar an toirt

→ daor 2

"Ansiúd a chífeá an diabhal ina sheasamh; scála thrína láimh agus é ag fuarú braiche leis; ag cur tart ar m'anam agus dhá dhaoradh; agus dhá chur go hifreann ag fulaingt na bpianta". As Aithrí Sheáin de Barra

→ de

Caillfear mé agus a bhfuil de phian orm ón gcois seo

+

→ deachma

Níor mhiste dhó é, dhá dteagadh sé as chomh saor sin. Ní fiú biorán rud fánach mar sin. Bhuailfeadh pianta mar sin an fear is ábalta agus is folláine sa tír. Ar chuala tú ariamh é: níl duine ar bith nach gcaithfidh deachma na sláinte a íoc. Más é sin a bhfuil air, ní dochar é, ach 'sé an faitíos a bheadh orm gurb í an cailín eile (an eitinn) a bheadh ina chrioslaigh. Tá snua an-lasúnta air le gairid, agus shílfeá go mbíonn an creatán eile sin ag gabháil dó freisin. 'Sé an sórt duine é, ní éagnódh sé aon cheo go brách nó go dtitfeadh sé i mbun a chos. Sin é an t-údar go gceapaim go raibh na pianta a bhí ina thaobh i bhfad tí (ní) ba ghártha ná bhí a ligean amach féin. Ach má bhí, cheil sé ar chuile dhuine é

TUILLEADH (1) ▼

Is aisteach an rud í an tsláinte a dheartháir ó. Daoine a mbíonn sí go maith acu gan pian gan tinneas ón lá a saolaítear iad go dtí an lá a dtéann siad sa roinnín (reilig). Daoine eile a bhíos meath-thinn i gcónaí. Ach duine i bhfad ó chéile nach bhfaigheann poc eicínt. Caitheann chuile dhuine — hé brí cé hé — deachma na sláinte a íoc

→ dealg

Má tá tú ag aireachtáil pian ar bith, is fhearr a dhul roimpi in am ná in antráth. Níl lot ar bith nach mbeadh dealg chomh dona leis

→ deara

'Sé an chéad uair ar thug sí faoi deara go raibh rud eicínt ag dul di an lá ar cuireadh SeanMh. Ar éigean a rinne sí an baile an lá sin le pian ghártha a tháinig ina taobh. Dhá dtéadh sí roimhe an uair sin féin, bhí aici, ach d'fhága sí mar [...] cion faillí, go dtí ráithe ina dhiaidh sin

→ dearg 1

Sin péine dhearg atá ansin — adhmad: red pine

→ deoch 1

Thug an dochtúr deoch suain dó, agus níor dhúisigh sé aríst go ceann dhá uair déag, ach nuair a dhúisigh, bhuail an phian aríst é

→ díol 2

Is díol trua liomsa chuile dhuine a mbeidh an phian air ón am a raibh sí orm féin

→ dírigh

Níl aon ghair agam mo chiotóig a dhíriú le dhá lá. Tá pian isteach ansin orm i maoil na gualann. Tá, agus pian ghártha scaití

→ dlús

Má tá pian chomh gártha sin ort, ní foláir duit dlús a chur léithe. Níl gnaithe ar bith a bheith dhá buachailleacht. Siúd é atá agat a dhéanamh: bualadh soir chuig an dochtúr an chéad lá eile

+

→ dochar

Ní bheadh a fhios agat cá'il an dochar chor ar bith. Deir sé féin amantaí gur in íochtar a bhronn é, amantaí eile isteach díreach ina imleacán. Tá an phian chomh luainneach leis an ngaoith más ceart géilleadh dó féin. Tá an dochtúr sifleáilte aige chomh maith le duine

TUILLEADH (1) ▼

Tá bua eicínt aige. Níl baol ar bith nach bhfuil. Níor fhiafraigh sé a dhath dhíom ach an oiread is atá tusa a fhiafraí dhíomsa, ach siúl anall go dtí mé. 'Anseo atá an dochar,' adeir sé go leathfhánach, agus rug sé ar na féitheacha faoin nglúin, agus bhain sé fáscadh astu. Chuir sé pian bheag orm, ach ba bheag an bhrí í le hais an phian ghártha a bhíodh orm roimhe sin. 'Téirigh abhaile,' adeir sé. 'Tá sí deasaithe. Ná corraigh í go ceann trí seachtainí go snadhma sí ceart. Féadfaidh tú a bheith ag déanamh teanntáis uirthi ansin i leaba a chéile.' Sin é an fear a bhfuil an scil i gcnámha aige!

→ donacht

Níor sheas an donacht uirthi ach lá, ach níor bheag di sin. Is mór a chloífeadh lá féin duine nuair a bheadh pian ghártha air

→ drandal

Ní sna fiacla atá na daitheachaí chor ar bith orm, ach isteach sa drandal. Ina driogannaí a theagas an phian. Ní bhíonn sí ach éadrom i dtosach ach tagann an t-ardú ansin mar a bheadh mo charbad dá scaoileadh. Níl aon ní faoin saol in ann fuarú a thabhairt dom an uair sin ach deoch uisce fuar agus a choinneáil in mo bhéal chomh fada in Éirinn agus atá mé in ann fulaingt leis. Fuarú dona a thugas sin féin dom, ach bodhraíonn sé roinnt í mar sin féin

+

→ driog

Deir sí go dteagann driogannaí ina croí scaití. Ní bhíonn thairis sin de phian uirthi ach mar sháfaí biorán trasna thríd. Is olc é an croí. Chuir mise faoi ndeara di a dhul chuig dochtúr leis, ach dheamhan ceo a fuair an dochtúr uirthi. Dúirt sé nár dhochar ar bith na driogannaí sin: go mbuailfidís duine le slaghdán nó galra ar bith mar sin. 'Tá croí agat,' adeir sé, 'chomh slán le breac.'

TUILLEADH (3) ▼

Airíonn sé corrdhriog inti fós ach is beag an bhrí iad le hais an phian ghártha a bhí inti cheana. Ní fhaca mé aon fhear ariamh ab fhearr fulaingt ná é. Scaití ansin bhíodh sé ina lúib le pian ach dheamhan a n-éagnaíodh sé ina dhiaidh sin í. Is mór an fhoighid a bhíos ag cuid de na daoine thar a chéile

Rug sé ansin orm in aice an ailt. 'Sé a raibh ann go bhfeicfeá lorg ann agus níor tháinig deoir fhola. Ach mura dtáinig, bhí pian ann. Timpeall is leathuair ina dhiaidh sin d'airigh mé na driogannaí cráite ag snámh suas thrí mo láimh — suas go gualainn, agus níor fhan mothú ná arann i gcrobh mo láimhe. Chuir mé fios ar an dochtúr de léim. Níor mhór dhom féin gur chuir. Dhá bhfágainn leathuair eile í adeir sé, bhí mo chnaipe déanta. Chaithfí an láimh a bhaint anuas ón ngualainn díom

Níl dochar sna driogannaí sin. Éasc beo iad. Sin nó pianta fáis. Bíonn pianta fáis ar chuile scorach. D'aireodh duine ar bith an t-éasc beo sin. Is minic a bhíos siad ag léimreach (léimneach) in mo chosa féin. Sea agus táirm orthu ag léimneach. Deir siad dhá sáití biorán ionat san áit a mbíonn an t-éasc beo sin nuair a bhíos sé ag léimreach go gcaillfí thú.

+

→ drithlín

Ní airím tada thíos san áit a bhfuil an lot anois. Tá an phian bodhraithe uileag ann. Ach tá drithlíní an tsaoil mhóir thuas anseo in mo cheathrú agus suas in mo thaobh

TUILLEADH (1) ▼

Pianta fáis atá sna drithlíní sin. Ná tabhair aird ar bith orthu. Tá tú ag méadú fós bail ó Dhia ort!

→ drochdhaigh

Tháinig drochdhaigh in mo thaobh orm. Bhínn ag screadach le pian scaití. Agus d'imigh sí aríst mar a tháinig sí

→ droim

Níor mhiste liom beirthe é murach an deis atá ar mo dhroim. Tá sí faoi phianta ar fad. Dar mo choinsias tá mo dhroimse ag saothrú mo bhoilg ar an aimsir seo

→ dromannach

Cuirfidh mé pian dhromannach ort mura lige tú dhom — pian in do dhroim

→ drúcht

Bhí P. Mh. Bh. a bhí ansin thiar agus níl aon mhaidin Lá Bealtaine dhá n-éiríodh ar a shúil nach mbíodh sé amuigh dhá únfairt féin sa drúcht agus gan snáth air ach an oiread leis an lá ar rugadh é. Ba mhaith an mhaise dhó é freisin. Ní raibh pian ná tinneas air go dtí an lá a bhfuair sé bás. Bhí sé go hard os cionn na cheithre scóir

→ drullán

"Dá mba páipéar é an talamh glas: cleiteachaí na n-éan a bheith ina bpeann. Clann Aoibhinn uileag a bheith ina gcléir: Dúshlán a n-iúmlán (iomlán); An drullán is lú de phiantaí ifrinn a chur i gcéill"

→ dual 2

Dhá mbeadh dual bharraigh agat le cur le do bholg, b'fhéidir go dtabharfadh sí fuarú dhuit ar an bpian bhoilg sin. Tá leigheas sa mbarrach

→ dubh 2

An chéad uair ar tháinig an phian ann, ní raibh dubh na hiongan ann, ach leathnaigh sé amach i leaba a chéile, agus thabharfá an leabhar gur ag déanamh seile a bhí sé, ach ní dhearna ina dhiaidh sin. Meall crua atá ann. Leag do láimh thú fhéin air!

→ dúchas

Dúchas go sábhála Dia sinn! Má tá sé le dúchas, tá sé réidh. Is fada théis an madadh fuiliú ar dhuine go séideann an dúchas. B'fhéidir go mbeadh sé sé seachtainí nó ráithe nó tuilleadh. Isteach faoi do dhealrachán ansin slán an tsamhail, a bhuailfeadh an phian thú, nó isteach in do gheolbhach. Thiocfadh scéin in do shúile, agus thosófá ag cur chúir amach. Ó is gearr a mhairfeadh duine leis. Trí lá nó cheithre lá ar a fhad. Bheadh daol ort chuile phointe agus meirfean ina dhiaidh. Ribe fíonnaigh as an madadh dúchais féin an t-aon leigheas a bhí air. Deir siad nach mór do chuile shórt leigheas dhá chuid féin

→ dúid

Thit an ionga dhíom amach ó bhun na dúide, agus m'anam gur shaothraigh mé aici é ar feadh seachtain nó coicís le pian inti

+

→ duilleog

Bhuail tú isteach ar an duilleoig mé. Chuir tú pian i mo chroí

TUILLEADH (1) ▼

Bhí sé ag potráil scaitheamh mór le mo dhuilleoig ansin, agus chuir sé pian orm, ach dheamhan a chos a leag aon ghloine orm. Sílimse nach bhfuil a fhios aige siúd céard is cor do chléithín chor ar bith. Ní hé a chosúlacht go bhfuil a fhios ar aon chor

+

→ dún

Go ndéana Dia grásta air, ní raibh pian ná tinneas ariamh air. Ach cheithre lá shul má bhásaigh sé, dhún a ghoile, agus níor fhan luiteamas ar bith le rud le n-ithe aige. Maidin an lae sin — an lá ar bhásaigh sé, níor éirigh sé chor ar bith — rud ab annamh leis — ach ghlaoigh sé orm féin …

TUILLEADH (1) ▼

Tá mo ghoile dúnta i gceann mar atá mé. Chreidim gurb í an phian chráite a d'fhulaing mé a rinne orm é. Shíl mé go raibh mé in aer. Bhí mé ag dul i ngealta críochnaithe aici (ag an bpian)

+

→ téigh do

An bhfuil an phian sin i bhfad ag dul duit. Bhí pian mar sin ag dul domsa anuraidh, ach is gearr a bhain sí asam: mí nó mar sin

TUILLEADH (1) ▼

Níor airigh mé a dhath ariamh ag dul dom go dtí an méid sin, ach ní beag do dhuine a thúisce, arsa tusa. Bíonn pian ghártha orm scaití. Tá brath mhór agam a dhul go dtí an dochtúr fúithi, ach cén mhaith sin? Tabharfaidh sé an buidéal céanna dhom atá sé a thabhairt dóibh ar fad

→ téigh go

Chuaigh an phian sin go croí ionam

→ téigh i

Chuaigh an phian sa gcorróig orm

→ téigh roimh

Tá an phian sin ag dul duit i gcónaí. Ní mór a dhul roimpi — ní mór breathnú ina dhiaidh; ní mór a dhul ag dochtúr fúithi, nó rud eicínt a dhéanamh, nach bhfaighidh sí cead a cinn

+

→ téigh trí

Gabhfaidh pian thríd an easna agat mura mbí tú ar t'airdeall féin

TUILLEADH (1) ▼

Níl aon cheo a chuaigh thríom ariamh in mo shaol ach a bheith ag éisteacht leis ansin ag stróiceadh le pian, agus gan duine ar bith in ann aon mhaith a dhéanamh dhó. Ba mhór an suaimhneas dhó féin agus dhúinn féin é nuair a thug Dia chuige féin é

pian (52)