Foclóir Mháirtín Uí Chadhain

tosach (100+)

 
Ó thosaigh biseach ar bith ag teacht uirthi, tá sí ag teacht chuici féin mar adéarfá léithe é
+
Thug sé amach é agus gan é baileach dearg aige. Ní raibh sé ach cródhearg (dath na fola mórán) agus thosaigh sé ar an bpointe ag múnlú an chrú. Ar ndóigh ní fhéadfadh an crú sin gan a bheith fabhtach, ach ba chuma sa tubaiste leis siúd ó bhí furú air cén chaoi a raibh sé ach comharthaíocht an chrú a bheith air chor ar bith
TUILLEADH (1) ▼
Chuir an gabha an t-iarann sa teallach agus ba ghairid go raibh sé dubhdhearg agus ansin cródhearg aige. Thosaigh sé dhá lascadh ar an inneoin ansin agus murar bhain sé dreas as ní lá go maidin é
 
daba
Ar an dá luath is ar thosaigh an tsiúite, dheamhan easna dhíom nach sciobann an daba den phláta agus haway liom. Déarfainn go mba diomdhach an bheirt a bhí iontu nuair ab éigean dóibh a mbéilí a ithe tur tar
 
Má théann tú di ar an mbealach sin ní chuirfidh tú uirthi ach daidhce, agus beidh muid gan Murchadh gan Mánas ansin. Abair mar seo léithe gur tháinig muid fiche míle bealaigh chuig sochraide agus go bhfuil fiche míle eile le dhul ar ais againn agus go bhfuil bicycle briste orainn. Tosaigh ag dilleoireacht. Maistín maith í. Tá na seacht n-aithne agamsa uirthi, agus sin é an fáth go mb'fhearr dhuitse a dhul chun cainte léithe. Ní móide go n-eiteodh sí thusa faoi dheoch, ach má chaitheann sí ina ceann é, ní thabharfadh sí deoir do Dhia shúlach
 
dáimh
Níor thosaigh mé ag dul thríd na dáimheannaí céanna ariamh nach ngabhfaidís chun seachmaill orm. Níl a fhios agam anois cén col de dhá chol déag muid, agus is cuma sa tubaiste. Ní bhuachfaidh mise ná iadsan mórán air ar chaoi ar bith
 
Bhí sé ag báisteach chuile orlach chomh daingean ó mhaidin anseo agus atá sé anois. Ní dhearna sé aon aiteall ó thosaigh sé ag an deich a chlog. Is síoraí an lá báistí é míle buíochas le Dia
 
Thosaigh sé ina ghreann ach buaileadh mise as dáiríre — ní as greann a fuair mise an buille
+
dairt
Rinne siad dhá chomlán — an baile seo agus B. — agus thosaigh siad ag caitheamh dairteacha le chéile. Dar fia chuir an dream s'againne i ndiaidh a gcúil iad agus leanadar chomh fada leis an sruthán iad ag caitheamh leo i gcónaí. Ba é an cath ba mhó é a chonaic mé ar phortaigh ariamh in mo shaol
TUILLEADH (2) ▼
Ó thosaigh corrdhairt dhá chaitheamh leis thug sé cúl dúinn ar fad. Níor thaobhaigh sé an teach le tuilleadh agus ráithe. Is beag le beannú dhom a dhéanas sé anois. Ní ligfeadh sé isteach ina cheann chor ar bith nach mise a chuir suas le na scorachaí a dhul ag caitheamh dairteachaí leis
B'fhearr duit tosaí ag caitheamh dairteachaí anois leis an mbogha báistí sin a fheiceas tú san aer ná a dhul ag cur chomhairle air sin. Is measa é sin ná Mac na Míchomhairle. Fuair Mac na Míchomhairle grásta idir an stíoróip agus an talamh, ach é sin: mura bhfuil ag Dia níl i ndán grásta dhó go ndéantar dhá leith glanoscartha dhá mhuineál i dtosach
 
Bhí S. gróigthe istigh chois an teallaigh agus chuile chosúlacht air go mba é a chaladh ar feadh na hoíche é. Nach diabhaltaí an dallach dubh a chuir an ceann eile air ina dhiaidh sin, nuair a thosaigh sé ag saighdeadh faoi, agus gur éirigh sé agus gur dheisigh sé an seanbhicycle nárbh fhéidir a dheisiú ar maidin má b'fhíor dó féin. Dheisigh a mh'anam, agus lasc leis an mbeirt siar ar an T. ag céilí
 
Bhí bó ansin thoir ar an aonach agus nuair a chuaigh siad dhá bleán, bhí an úth chomh rite lena bhfaca tú ariamh. Ach deoir féin ní raibh sí a thál ina dhiaidh sin. Chuaigh chuile dhuine di ach ba aon mhaith amháin é. Tháinig an fear seo — ceannaitheoir a bhí ann — agus chuaigh sé féin ag méirínteacht léithe. Chuir sé soipín tuí isteach sna dalláin aici, mar dhóigh dhe go raibh siad tachta … ach dheamhan tachtadh ná cuid de thachtadh. Ní ar na dalláin ná ar a cuid siniúchaí a bhí an diumar (marach, locht) chor ar bith. Fear sách simplí — bádóir as Conamara — a casadh timpeall ann sa deireadh agus é ar a ghlasmheisce. Ní thabharfá deich triuf air lena fheiceáil. Sách adhartha a bhí sé ag imeacht. D'fhiafraigh sé céard a bhí orthu, agus hinsíodh dó. Bhí an ceannaitheoir an uair seo in éadan na ndalláin aici. 'Lig do na dalláin,' adeir an bádóir. 'Tá na dalláin chomh freeáilte agus a bhíos mo pholláiríse agus an bád ag tabhairt leathbhord sa ngaoith thar an gCeann lá flichshneachta. Ach inseoidh mise dhaoibh céard a dhéanfas sibh. Stopainn an bhainne atá ar an mbó. Má tá bairille ann agus é lán uisce, ardaígí suas é ar áit ard eicínt. Tugaidh an bhó lena ais. Coinnígí ansin í. Scairdigí anuas an t-uisce as an mbairille de réir a chéile. Mura ndéana an bairille sin, líonaigí bairille eile, agus déanaigí an cleas céanna. Nach mairg gan galún taosctha an bháid agam, agus is gearr a bheinnse dhá cur ag tál.' Tugadh isteach i yard Sh. í. Tá a fhios agat an bairille ard siúd a raibh an teaip air a bhí thiar le balla. Thiomáil siad an bhó suas lena thaobh, agus chuir siad an teaip ag rith. Ligeadh chomh maith le trí bhuicéad uisce as. Ná raibh ann nár thosaigh an bhó ag tál an bhainne chomh briosc agus dhá mba as béal gloine a bheadh sé ag teacht. B'éigean buicéad a chur fúithi de léim. 'Anois,' adeir an bádóir 'ab iad na dalláin a bhí dúnta,' agus haway leis isteach i ndoras cúil Bh. gur chuir cáitheadh pórtair ar an smut aige féin. Cé a mb'fhearr é sin ná do wireínse ar ball?
 
Níor fhan spré ar bith in mo shúilese ó thosaigh siad ag déanamh uisce. Dheamhan spré muise. Tá mé in mo dhallarán
 
dálta
A dhálta sin, chonaic mise fear anseo — D. a bhí ansin thoir — agus ní bheadh scéal instithe (/iɴ′št′ī/: insithe) aige oíche airneáin. Thosódh sé ar scéal, agus ba ghearr go mba scéal eili é, agus ní chuimhneodh sé ar an scéal tosaigh chor ar bith ansin (ó Sheán Ó Beáin, An Carn Mór, Baile Chláir: bhí mé ag cur caoi dhó ar fhear a bheadh ag dul anonn is anall le scéal agus dúirt sé é sin; mar dhóigh dhe go raibh aithne aige fhéin ar fhear a bhí ar an gcóir chéanna)
 
Más libh imeacht cuirigí crú ina thosach nó beidh sé an damhadh réag san oíche shula mbeidh sibh ar ais. Is buan an t-aistir as seo é go G.
 
Aingeal geal sna flaithis a bhí sa Diabhal — diúltaí muide dhó — i dtosach. Ach damnaíodh é faoi rá is go raibh sé ag iarraidh an chomhairle ar fad a bhaint de Dhia agus í a bheith aige féin
 
dána
Deir tú leis an ainle bhradach sin a thosaigh ag athléamh orm. Anois an bhfuil biseach agat? Nuair a chuaigh mé dhá bhualadh, 'sé an chaoi ar neartaigh sé ar a mhaidí. Sin é an malrach atá dána. Dúirt mise go bhfágfainn é go dteagtása agus cead agat do rogha rud a dhéanamh leis. Ná ceil an tslat air anois. Rófhada a chosain mise é
 
danra
Ní dhéanfaidh an fear seo thoir aon bhun muis. Thosaigh sé thar cionn, ach ar ndóigh, ní den abhras an chéad snáth mar adeireadh C. Th. Tá sé ródhána. Níl neart agat focal a rá leis mar ní ghéillfeadh sé duit. A chomhairle féin do mhac dhanra arsa tusa, agus ní bhfuair sé ariamh níos measa
+
Is daoithiúil an duine é. D'iarr mé ceap air an lá faoi dheireadh, le tosach a chur ar mo bhróig, agus dúirt sé nach raibh aon cheap aige, ainneoin go raibh mé ag breathnú air istigh faoin drisiúr le mo dhá shúil an pointe céanna. Faitíos go leasódh sé tada fúm: sin é an fáth nach dtabharfadh sé dhom é. Thairgfeadh sé do dhuine é nuair nach dteastódh sé chor ar bith uaidh
TUILLEADH (1) ▼
Nach diabhaltaí daoithiúil an mhaise dhó anois é, nach dtabharfadh sé ceirt na n-easpaí dhom agus fios aige gur theastaigh sí uaim. Nuair a d'iarr mé air í, bhuail sé a shrón sa talamh, mar a bheadh púca ann, agus thosaigh sé ag mungailt faoina fhiacla. Céard adéarfá lena leithide sin
 
daol
Bhí sé ag cur a chraicinn dó (de) ag damhsa i lár an tí. Agus céard a dhéanfadh sé — mar bhuailfeadh daol é — ach a theacht anuas agus é fhéin a ghróigeadh istigh sa gclúid agus tosaí ag fuarchaoineachán. Thosaigh mo choinsias! Daol bróin a tháinig air is cosúil. Ag caoineadh seanJ. a bhí sé
+
de
Cuir an siopa dhíot chun tosaigh — téirigh go dtí an siopa agus déan do ghnaithe ann
TUILLEADH (1) ▼
Thosaigh sé ag gabháil de dhornaí orm
 
deacair 2
I dteannta sioscadh istigh le bruach, caithfidh mé chuile mhíle fód dhá mbainfidh mé a shioscadh, a ghearradh amach leis an láí i dtosach. D'imigh an deabhac air, thar a bhfaca mise ariamh. Agus tá geadáin dó éasca go leor. Na dabaí feoil chapaill sin atá ann atá dhá dhéanamh
 
Tá an scéal sin Mac Rí na nDeachman ag S. Ó. B. Bhí sé dhá inseacht an oíche cheana thíos tigh na S. ach thosaigh P. ag sáraíocht air sula raibh mórán bail aige air, agus i ndar liom féin, gur mó an rún a bhí acu as a dheireadh a dhul ag bualadh cnigíní ar a chéile. Níl cuibhiúlacht ar bith in P. má bhíonn duine ar bith ann a mbeith a fhios aige dadaí, bíonn sé ar an mbrúisciúlacht sin. Measann sé gurb aige féin atá gach údar. Más leat an scéal a chloisteáil buail soir ag an teach ag S. féin, agus inseoidh sé duit é
 
Ba é an lá deacrach di, ní dhá roinnt léithe é, an lá a ndeachaigh brat pósta uirthi i dtosach. Is beag de shó an tsaoil a d'éirigh léithe ó shin
 
dealbh 2
Níl Domhnach dhár dhealbh an ghrian nach mbíonn sé ag an gcéad aifreann, ainneoin na deich mbliana agus cheithre fichid a bheith bailithe go hard aige. Má tá féin, tá an oiread lúid ann fós agus a bhí an chéad lá ar thosaigh sé ag tarraingt an phinsean
 
deamhan 1
Dheamhan mura bean atá ann. Agus shíl mé gur fear a bhí ann i dtosach!
+
déan 1
Ó chonaic sé é, níl aon déanamh dhá uireasa aige. Breá ar 'speáin sibh dó é i dtosach. Nach raibh a fhios agaibh rud ar bith a leagfadh sé sin a shúil air, nach mbeadh aon choinneáil uaidh air
TUILLEADH (2) ▼
Nuair a ligeadh aici é, ní dhéanfadh sé a shlat chor ar bith. Thosaigh sé ag smúrthacht thart, ach shílfeá gur coimhthíos a ghlac sé léithe, nach ngabhfadh sé ina gaire. Tarbh gan mórán maitheasa é sílim; ainneoin lán laidhre a thabhairt air.
Ní dhearna an saol brachán dáiríre gur thosaigh an cogadh seo
 
Chonaic mé fear ag déanamh orm idir mé agus léas. Shíl mé i dtosach gur duine de mhuintir na dTamhnachaí a bhí ann. Nuair a bhí sé tuairim is leath bealaigh go dtí mé, d'iontaigh sé soir aduaidh. 'Dar príosta,' arsa mise, 'is gearr go mbeidh a fhios agam cé atá ann … '
+
Lig dhó anois. Nuair a imeos an stuaic sin dhe, déanfaidh sé mór leat aríst. Fág faoi féin é. Ní fhéadfaidh sé a chaitheamh in do bhéal ansin choíchin gur tusa a thosaigh ag brú air.
TUILLEADH (1) ▼
Thosaigh an gadhar ag déanamh lufáire (lúcháire) liom (fc. lúcháire)
 
Ba é an lá ba bhreácha é a scal as aer ariamh. Tháinig sé ina chalm orthu leath cuain. Shíl muid gur thosaigh deannóid bheag ansin, ach ní thabharfá faoi deara ar an seol í. An chéad rud eile a dheartháir mo chroí thú, chruthaigh an cuaifeach agus bhí an bád mar a bheadh caora a mbeadh an galra cam uirthi. 'Sé Dia féin a bhí buíoch dúinn an lá sin nár cuireadh go tóin poill muid. Tá mé taithithe ar an bhfarraige ó cuireadh banlámh de chóta orm, ach macasamhail na cuaifí sin ní fhaca mé ariamh agus nár lige Dia go bhfeicfinn go brách ach oiread. Níor fhan deannóid ann ar an toirt aríst ach shílfeá gur istigh i bhfuirnís a bhí muid, bhí sé chomh bruite sin. Tabhair do leabhar go dtug muide rith cladaigh di chomh tréan in Éirinn agus a bhí muid in ann
 
Droch-bhicycle é sin; nó go mbeifeá déanta air, ach ó bheifeá, ní iarrfá a mhalrait go deo. Tá sé seacht mbliana agamsa anois agus bhain mé an-cheart dó (de). D'aireofá buille trom é i dtosach ach ní fhágfaidh sé ar an mbóthar choíchin thú, murab é do chiontsiocair féin é. Sin rud amháin faoi ar chaoi ar bith
 
dearc
Chaith sé chúig nóiméad ag dearcadh idir an dá shúil orm nuair adúirt mé an méid sin leis. Déarfá gur faitíos a bhí air mé a chreistiúint. Thosaigh sé ag cur dathannaí dó (dhe) fhéin ansin
 
Bhí beirt cheannaí ag dul an bóthar fadó. Thosaigh siad ag sáraíocht. Dúirt ceann acu go mb'fhearr an bhréag ná an fhírinne. Sháraigh an ceann eile air nárbh fhearr. 'Fágfaidh muid ar bhreithiúnas an chéad rud a chasfas linn ar an mbóthar é,' adeir duine acu. 'Tá go maith,' adeir an ceann eile. Chuir siad geall as. D'imigh leo dhá siúl ionsaí. Ba ghearr go dtáinig siad ar dheargadaol ar an mbóthar. Chrom an ceannaí bréagach síos. 'Cé is fhearr an fhírinne ná an bhréag,' adeir sé leis an deargadaol. 'An bhréag, go deile,' adeir an deargadaol. 'Sín amach mo gheall agam,' adeir an Ceannaí bréagach. Shín. Scar siad lena chéile. Ba ghearr a chuaigh an ceannaí bréagach nuair a thosaigh sé ag cur scrúdaidh air féin. Dheamhan easna dhó nach bhfilleann ar a chois aríst, nó go dtáinig sé suas leis an deargadaol. Cromann sé síos agus baineann sé póg dó. Ghreamaigh an deargadaol dhá bhéal. Is gearr go raibh seacht mbrat deargadaoil air, agus bhí siad dhá ithe isteach go grinneall. Cuireadh fios ar an sagart dó. Tháinig an sagart. Nuair a chonaic sé an deis a bhí air, chuaigh sé amach as an seomra agus thosaigh sé ag léamh a leabhair. 'Gabh isteach,' adeir sé leis an gcailín faoi cheann tamaill, 'agus féacha cén chaoi a bhfuil sé.' Chuaigh an cailín isteach. 'Tá sé faoi dheargadaoil ar fad,' adeir sí. 'Níl scioltar fágtha air nach bhfuil ite dhó.' Léigh sé leis eadra eile. 'Gabh isteach anois,' adeir sé, 'agus féacha cén chaoi atá air.' 'Tá fiche brat deargadaoil anois air,' adeir sí. 'Níl ann ach na cnámha geala. Is gearr an bás uaidh.' 'Tá an cholainn ag an diabhal,' adeir an sagart, 'ach beidh an t-anam agamsa dhá bhuíochas.' Tháinig an oiread eile díocais air ag léamh … (Scéal a fuair mé ó m'athair faoi na deargadaoil)
+
Thóg sé as an tine é nuair a bhí sé ina dheargán agus thosaigh sé dhá lascadh ar an inneoin. Níor chuir sé biseach ar bith isteach ann, ach an dá bhrionglán a tháthú agus aon cheann amháin a dhéanamh dhíobh. Siúd é atá deas air. An-ghabha é. Níl gair ar bith ag an mB. air. Níl sé fhoisceacht mbeannaí Dia dhó
TUILLEADH (1) ▼
Flainín geal a bhí ann i dtosach, ach dhathaigh sí é, agus tá sé ina dheargán anois. Sin é a ghnídís uileag fadó leis an bhflainín thart anseo. Bhíodh cótaí dearga, agus cótaí gibíneacha agus cótaí cóirithe acu. Ní fheicfeá a malrait chor ar bith. Déanann na seanmhná fós é; (n)ach a n-imí an líne seo, is beag na cótaí dearga a fheicfeas tú. Is mór a d'athraigh an saol le scór blianta féin
 
Déardaoin Deascabhála tosach Deascabhála. Tá saoire air
 
Chaith mé an t-airneán anuraidh as béal a chéile ag deasúchán. Dheamhan bróig ar na cheithre bhaile nach mé a chuir tosaigh orthu. Dar príosta ní dhéanfaidh mé cleas na bliana anuraidh i mbliana. Fáiscfidh mé amach ar cuairt chuile oíche beo. Téidís féin agus a gcuid buataisí i gCurach Sheáin Uí Fhínneadha! Is suarach an prae dhomsa a bheith ag caibléireacht ar sheanbhróga, agus gan a fhios agam cá'il mo luach saothair
 
deifir
Níl deifir ar bith ar an bportach leat. Déan an rud atá tú a dhéanamh i dtosach
 
deilbh 1
An Crann Deilbh: "de mhaidí coille a dhéantaí iad. Chaití a dtomhais le riail le fad áirid a bheith iontu agus leithead áirid sna maidí trasna. Dhá chuaille a bheadh ann agus dhá mhaide trasna. Rinne P. M. Mh. ceann acu dhúinne anseo. Níl a fhios agam cá'il sé anois: ag imeacht i chuile áit a mbíonn deilbh le déanamh. Tá sé chomh maith dhúinn anois sneachta a chaitheamh ar a lorg chreidim. Ní deilbh a dhéanfas muide go brách aríst. Ní bheadh na gearrchailí sin in ann aon deilbh a dhéanamh …" Cur síos an tsnátha ar an gcrann deilbh (nó crann deilbhe; tá an dá leagan aige) "an dá chuaille a chur ina seasamh ansin le balla: ceann ag corr na fuinneoige agus an ceann eile tuairim is ag giall an dorais. Ní bheidís chomh hard leis an áiléar sin baileach. An dá mhaide trasna a chur suas orthu: ceann in íochtar agus ceann in uachtar agus iad ag dul isteach iontu in eangaí mar a bheadh leaba. Bíonn rungaí ar nós dréimire sa dá mhaide a bhíos ina seasamh ar a n-éadan: an t-éadan de na cuaillí a bhíos leat. Bíonn buimbiléad tuí ar an urlár agus dhá cheirtlín shnátha air, i riocht is nach mbeidh an snáth ag dul ar fud an tí ort. Ní dhéanfadh sé cúis duit tointe fada na hóinsí a bheith agat! Ansin tosóidh tú ag cur an tsnátha síos ar an gcrann. Crios a dhéanamh an chéad uair. Comhairfidh siad an oiread seo banláí (bandles) den tsnáth — an méid banlámh a bheas le dul san uige (/ɴ′eɡ′ə/) sin. Cuirfidh siad síos an snáth sin ar an gcrann agus beidh siad dhá chur sin síos choíchin nó go mbeidh a ndóthain thíos. Tosóidh siad ar an bpionna (runga) íochtair ar an taobh seo — taobh na ciotóige — agus tabharfaidh siad leo suas é ar na pionnaí — dhá chur orthu ar fiar — ach gan snaidhm ar bith a chur air ar an bpionna, nó go dté siad go barr. Anonn trasna ansin agus anuas ar an deis chéanna ar an taobh eile ó runga go runga go dteaga siad go talamh. Anall trasna go dtí an áit ar thosaigh siad agus ar ais aríst ar an gcaoi chéanna, nó go mbeidh deireadh na gclannaí thíos. Bíonn dhá phionna dhéag suas ar airde na maidí. Scaití bheadh agus tuilleadh. Féadfaidh siad tuilleadh rungaí a chur ann de réir (léar adúirt sé) mar a fheilfeas dóibh. Tugtar céadta sa deilbh den uige léar (de réir) mar is maith leat leithead a bheith ann. Féadfaidh siad hocht gcéad (snáth) nó seacht gcéad a chur ann. Mura mbeadh ann ach seacht gcéad, ní bheadh aon leithead ag an snáth nuair a bheadh sé deilbhthe. Beidh leithead ag hocht gcéad. Nuair a bhíos an oiread seo clannaí thíos ar an gcrann buaileann siad sreangáinín ar an méid sin. Céad a bheadh ansin. Beidh farasbarr leithid san éadach léar (de réir) mar a ghabhfas céadta ar an gcrann. Féadfaidh tú deilbh dhá shnáth a dhéanamh nó dhá shnáth dhéag nó scór má thograíonn tú. Chonaic mé chaon chineál acu. Bíonn chúig chlannaí fichead i chuile chéad. Ní foláir fios a bheith agat cé mhéad céad ann shula bhaineas tú den chrann deilbh é. Nach in é an fáth a gcuirfidh tú síos air é. Comhairfear na clannaí amach ina gcéadta. Beidh an bhean nó an fear atá ag deilbh ag siúl i gcónaí i gcónaí. Ní fheilfeadh dhuit aon bhuille marbh a ligint in do chuid oibre dhá mbeifeá ag deilbh. Is maith an píosa de lá a chaithfeá ag deilbh giota. Sa ngeimhreadh bheifeá an lá leis ar fad. … Nuair a thógtar anuas den chrann é, bíonn an-fhad ann. Bhuailfeadh tú snaidhm nó crios ar chaon chloigeann dhe ansin, agus déanfaidh tú suas ina throisleáin é mar a bheadh gruaig mná ann go díreach. Sin í an uige. Tá sé faoi réir ansin le dhul ag an bhfíodóir … Gan amhras is aon tsnáth amháin a bheas ann. Dhá mbriseadh an snáth sa deilbh, ghreamódh sí ar an bpointe den chuid eile den tsnáth é. Chuirfeadh sí snaidhm air … " (Giota faoi dheilbh shnátha a fuair mé ó m'athair. Rinne sé féin an obair go minic)
 
Clogs … sin é a bhfuair mé. Níl tada eile istigh ar shlata na Gaillimhe; ná níl a fhios cén uair a bheas. Tá cantáil ar na clogs féin ann: fir Achréidh ag sceanadh a chéile dhá gceannacht. Ba mhó déirce liom tada a fháil théis m'aistir agus m'anró. Tá leathar féin ar a ghainneacht ann. Ba bheag nár chinn sé orm ábhar péire tosaigh a fháil do C. Má mhaireann an cogadh seo i bhfad eile beidh na daoine i ndroch-arán. Deir siad muise go bhfuil na Germans ag beochan suas aríst
+
Thug siad uathu sna deiriúchaí ar fad. Bhí mé ag saibhseáil leo ansin inniu, agus thabharfá an leabhar nach é an leathar céanna a cuireadh sna deiriúchaí agus sa gcuid eile. Sheasfadh na boinn tosaigh fós
TUILLEADH (11) ▼
"Bean a chas le Mícheál Mhac Suibhne agus páiste suirí aici. Thosaigh Mícheál ag magadh fúithi: Mícheál: Cá bhfuair tú an páiste? Ise: Fuair mé ar sop é. Bhí an ithir agam féin, agus fuair mé an síol in aisce. Mícheál: Cé dhár díobh é? Ise: De chlann Donnchadha é idir bhonn agus uachtar. Mícheál: Cé dhár díobh na deiriúchaí? Ise: Dhá mbeifeá ann aimsir an lasctha, bheadh a fhios agat sin. Mícheál: Cáide uainn Margadh Bhaile an Dubhghaill (/dūl′/)? Ise: Má chuireann tú do theanga in mo thóin, beidh do shrón ar an margadh. (Scaoil sé cnaipe). Mícheál: Tóg é sin uaim. Ise: Níor tógadh aon lao ó aon bhó ariamh go líodh sí é. Ligh an chéad uair é. 'Óra a dheaide,' adeir an mac (.i. mac Mhichil), 'nach géar í gan gob'" (Giota faoi bhean ar chuir Mícheál Mhac Suibhne caidéis uirthi. Tá an iomad leagan air seo ar fud na Gaillimhe, ach tá siad uileag gáirsiúil. Tá mé dhá thabhairt anseo mar tá samhail mhaith ann agus magadh focail faoin ngréasaíocht deiriúchaí, lascadh)
Téadh triúr agaibh faoina deireadh (bó, capall, lorry, carr, srl.) agus beirt faoina tosach, agus b'fhéidir go n-ardódh muid mar sin í
Bhí cúigear aige siar chun deiridh agus triúr chun tosaigh, agus murab in é díol mótar ar bith, castar leis é
Bhí na paisinéaraí ag fanacht thiar chun deiridh agus fear an bhus ag iarraidh a gcur amach chun tosaigh, agus gan a fhios cén pointe a dtiocfadh sé ina achrann
Tá sé mar sin ó thús deireadh go tosaigh
Is fear gan deireadh ná tosach é — místuama, liopastach
Tá an cogadh anois ar ghort an bhaile thar is ariamh. Is minic a chuala mé luaidreáin ó thosaigh sé, go dtiocfadh sé go hÉirinn shula stopadh sé, agus an rud a bhíos dhá shíorlua, déantar é sa deireadh
D'éist mé féin scaitheamh maith leis, ach faoi dheireadh agus faoi dhó, thosaigh mé ag cur ina aghaidh. Bhí sé ina sháraíocht ar an toirt
Deir tú leis a thosaigh ag caint liom faoi dheireadh
Tógadh é faoi dheireadh thiar thall. Nár theaga sé amach choíchin muis! Is iomaí mailís atá déanta aige ar dhaoine bochta ó thosaigh sé ag díolachán ansin.
An cléireach a raibh mise ag caint leis faoi dheireadh, ní thabharfadh sé saoradh ná séanadh dhom faoi. Thosaigh mé fhéin ag bagairt phóilíos air, ach ba in é a raibh de mhaith ann …
+
Thosaigh siad do mo chur ó dhuine go duine, leis an aisiléireacht sin, agus dúirt M. faoi dheireadh, go gcaithfinn fanacht go dteagadh S. abhaile agus go dtabharfadh sé sin dom é. Chonaic mé féin gurb é an chaoi a raibh sé go n-íocfadh an fear thoir an fear thiar agus go n-íocfadh Dia an fear deiridh. Shuigh mé féin síos. 'Seo ní fhágfaidh mé,' arsa mise, 'dhá gcaithinn bliain ann, nó go bhfaighe mé é'
TUILLEADH (7) ▼
Thosaigh sé ag cur a chosa deiridh uaidh — thosaigh sé ag cur a chosa uaidh (fc. cos)
Ba mhinic na caiple deiridh ag dul chun tosaigh — is minic go scoitheann rud nach mbíonn dea-chosúlacht ar bith air, an rud ar fónamh; is minic an té a bhíos ar bheagán brá gill, go scinneann sé amach thar lucht mórmhaoine
Ná bac leis sin. Caithfidh chuile dhuine tosach a dhéanamh sa saol. Ar chuala tú ariamh é: is minic na caiple deiridh ag dul chun tosaigh
Shíl mé dheamhan lá ratha a bheadh ar an ngamhainín sin go deo, agus nach maith a scinn sé amach ina dhiaidh sin. Deir siad gur minic na caiple deiridh ag dul chun tosaigh
Chonaic tú féin ansin thuas é: M. P. nuair a phós sé isteach sa teach sin. Ní raibh bonn bán ar an áit. Bhí guth ag chuile dhuine dár bhain leis air: ag ceapadh go mb'fhurasta dhó pósadh ní b'fhearr a dhéanamh. Breathnaigh air inniu: an bhfuil aon fhear istigh ar an gceathrú is deisiúla ná é. Is deacair deirimse leat, tada a rá. Ba mhinic na caiple deiridh ag dul chun tosaigh
Tá muid ar an gcúig. Dhá dheich agus a cúig é chreidim. Bíodh misneach agat ansin thall. Deir siad gur minic na caiple deiridh ag dul chun tosaigh
Tá tú ar an gcaolchuid, ach ná cuireadh sin aon drochmhisneach ort. Is minic na caiple deiridh ag dul chun tosaigh
 
Tá an iascach caite i dtraipisí le deireanaí ó thosaigh an fuadach ar an móin. Roimhe seo, ghabhfadh fear suas taca Dhomhnach Chrom Dubh agus bhainfeadh sé dhá shleán mhóna le aghaidh na tine. Thriomódh ana na Féile Míchil dó í. Dheamhan buille a ghnídís i gcaitheamh an tsamhraidh ach mathshlua acu thíos ar chuile charraig ansin thíos ag iascach. Is deacair fear a fheiceáil anois ann
 
deis
Tá deiseannaí ar an saol anois ag aos óg nach raibh fadó ann. 'Sé an chaoi a raibh sé fadó, ní raibh ann ach Meiriceá, ach ó thosaigh an Ghaeilge ag teacht amach, is iomaí duine a bhfuil posta ag éirí leis dhá barr. Shílfeá nach mórán tóir ag cuid acu uirthi ina dhiaidh sin agus uileag
 
Bhí sé deisithe amuigh i dtosach an bhus, agus drad flithmhagadh air
 
Chuir sé suas an t-ainm i dtosach agus bhí sé dhá chur suas agus dhá bhaint anuas ansin, ag deismínteacht leis, nó gur mhill sé ar fad é
+
deoir
Nuair a thosaigh sí ag géaraíocht orm, ní thabharfainn deoir fhola le náire
TUILLEADH (1) ▼
Thosaigh an créatúr ag smutaireacht chaoineacháin, agus níl aon deoir dá raibh uaithi nach raibh chomh mór le deoir aille. Scrúdfadh sí thú
 
Ní túisce a bhí an deolcachán bainte den chích ná d'éirigh sé amach ina ghaiscíoch. Thosaigh sé ag marú fathachaí. Fiafraigh de Sh. Ó B. faoi. Is aige atá chuile údar faoin scéal sin. Chuala mé ag cur síos air é, tá gairid ó shin
+
dia 1
D'éirigh Dia liom gurb iad mo chosa a tháinig ar an talamh i dtosach — thug Dia dhom srl.
TUILLEADH (1) ▼
Níl agat dia beag a dhéanamh d'aon duine nó go mbeidh a fhios agat chuile chor dhá mbaineann leis i dtosach. Chuala tú ariamh é gan do bhreith a thabhairt ar an gcéad scéal. Agus deir siad nach mbeidh aithne agat ar aon duine nó go n-ithe tú céad salainn leis
 
Ní leanfaidh an diabhlánach de mhadadh sin tada, agus nuair a leanfas féin bíonn sé róghéar. Níor múineadh ceart i dtosach é
+
diaidh
Bíonn sprus mór airgid anois i ndiaidh na móna ó thosaigh an cogadh. Roimhe sin, dheamhan mórán a bhíodh dhá barr ná cuid de mhórán
TUILLEADH (6) ▼
Bhí dhá mhíle de thosach agam air, ar a laghad ar bith, agus cé a d'fheicfinn in mo dhiaidh aniar ag dul isteach ag ceann Bhóthar na T. ach é. Ba mhaith an deifir a rinne sé sin
Fuair tú amach an té a mbeadh gnaíúlacht ann. Mo chreach mhaidne, is fadó a d'fhága sé ina dhiaidh a raibh de ghnaíúlacht ag siúl leis. Diabhal a raibh de chailleadh air shula phós sé, ach bhí sé bocht an uair sin. Chomh luath agus a thosaigh an saol ag féithiú leis, chaith sé an bhogshíneadh in aer
Tá sé mall acu anois a dhul ina dhiaidh air, agus é dhá bhliain ann. Dhá dtapaídís é nuair a tháinig sé isteach sa ngabháltas i dtosach, b'fhéidir go n-éireodh leo a chur as amach, ach an rud a théas i bhfad, mar adeir an seanfhocal, téann sé i righneadas
Séard atá agaibh a dhéanamh, an comhra a bhrú i ndiaidh a chúil agus a cheann a thabhairt amach mar seo. Is fusa sin a dhéanamh leis i dtosach ná a bheith ag iarraidh a iontú nuair a bheas sibh dhá thabhairt amach an doras
Dheamhan a fhios agam ach an oiread leatsa céard a bhí sé ag iarraidh a dhéanamh leis an gcarr, agus dheamhan is móide a raibh a fhios aige féin é dhá dtéadh sé go dtí sin, ach bhí sé dhá chur i ndiaidh a chúil ariamh ariamh go ndeachaigh an seafta isteach i bhfuinneoig J. Th. Sin é an uair a thosaigh na hollghártha istigh
I ndiaidh a tosaigh a théas ceann de na soithigh sin síos i gcónaí.
+
Is beag an dochar don aimsir fhéin a bheith mar atá sí agus a bhfuil de dhíchreideamh fud an domhain. Chonaic mé Éireannach ag teacht thall i Sasana. Ba as an gcontae seo é — ceantar Bhéal Átha na Sluaighe. Diabhal a raibh sé mí ariamh ann gur chaith sé in aer an t-aifreann, agus gur thosaigh sé ag rá nach raibh Dia ar bith ann. 'Agróidh Dia ort é,' adeir Árannach a bhí abuil mé
TUILLEADH (1) ▼
Chuireadh muid suas na crosógaí Bríde roimhe seo, agus thosaigh daoine ag rá ansin go mba pisreogaí iad agus héiríodh astu. Sílimse gurb in tuilleadh den díchreideamh agus den díleá atá ar an saol. B'fhearr a bhí an saol go fada fhad is a bhí na daoine simplí. Chuile líne ag dul chun míne agus ag dul chun bréige
+
díle 1
Is fadó ó chuaigh an Díle thar an Domhan. Chreidim gur i dtús an tsaoil é. Lá Fhéil San Swith a thosaigh sé. Tá an gheis sin ar an lá sin ó shin, má bhíonn sé fliuch an lá sin go mbeidh sé fliuch go ceann dá fhichead lá ina dhiaidh. Tabhair faoi deara bliain ar bith é. Cuirfidh mé geall leat go bhfuil an fhírinne agam. Ná creid thusa ó fhear ar bith nach mbeidh
TUILLEADH (3) ▼
Tá sé in am aige a bheith caite mar dheimheas. Tá sé ann ón Díle. P. céad slán dó atá i Meiriceá a cheannaigh i dtosach é. 'Sé a bhearr a raibh de chaoirigh ar an mbaile ariamh
Chreidim gur chaith sé díle bháistí aréir. Níor airigh mé chor ar bith í. Bhí mé in mo shrainn chodlata nuair a thosaigh sé, agus níor airigh mé tada gur dúisíodh mé ar maidin
Cuirfidh sé díle dhi anois ó thosaigh sé chor ar bith. Má chuireann féin, dheamhan mórán údar casaoide ag na daoine. Thug sé píosa maith go breá uaidh
+
Deir siad gurb éard a d'fhága an díleá air sin, sceach a raibh geis uirthi thiar i ngarraí an Ch. a bhaint. Bhí na daoine maithe — diúltaí muide dhóibh — fúithi. Nuair a tharraing sé an tua, tháinig an guth go dtí é: 'ná buail,' adeir sé. Ach bhí S. chomh doghrainneach, chomh dúshlánach sin, agus nach gcoiscfeadh sé a láimh. Bhain sé an sceach thrí chuile údragáil. Ón lá sin amach bhí an díleá air: leá chúr na habhann ar a raibh aige. Dar fia bhí an fear sin deisiúil, ach ba bheag an mhaith dhó a chuid deis lá is gur thosaigh an saol ag dul ina aghaidh. Níor fhan bó ná gamhain ná caora aige nár báitheadh nó nár bascadh nó nár cailleadh. Ó bhuaileas an smál sin iad, is furasta leo imeacht. An tsiocair is lú faoin domhan, agus scaití ní call dóibh tsiocair ar bith. Bhí sé taobh le seanbhó bhuí sa deireadh. Chonaic mé féin í sin aige. Ní feasach dom ar cailleadh í sin nó gur cailleadh í le aois, ach ba chuma dhósan sin. Ba mhaith bocht an fear é i ndeireadh a shaoil, agus beo bocht a bhí a chlann ina dhiaidh nó gur dhealaigh siad leo ar fad as. Sin é an chaoi a ndeachaigh an sceach dó. Ara bhí sé chomh dochomhairleach leis an saol. "A chomhairle féin do mhac dhanra," arsa tusa, "agus ní bhfuair sé ariamh níos measa." Níor ceart do dhuine ar bith ar aon chor, a dhul thar thaispeánadh, agus fuair seisean an taispeánadh — go ndéana Dia grásta air!
TUILLEADH (1) ▼
Chuala mé go minic go raibh geis ar an gcnocán sin: go raibh sé síúil. Deir chuile dhuine go raibh rudaí dhá fheiceáil ann. Ach ní raibh géilliúint ar bith aigesean do chúrsaí den tsórt sin. Bhí rachmall an airgid air, agus chaith sé ina cheann teach nua a dhéanamh. Ní bheadh aon shásamh aige ann go ndéanfadh sé ar an gcnocán sin é, théis go raibh chuile dhuine ag cur aithne air gan drannadh leis. Más é an tAthair M. féin é — 'sé a bhí anseo an uair sin — chuala mé gur dhúirt sé leis go mbeadh sé in aiféala mura bhfágadh sé an cnocán agus a raibh ann lena n-anó féin. Ach ní raibh aon chomhairleachan ina chionn ó chuirfeadh sé roimhe rud a dhéanamh. Bhí sé chomh dána le múille. Réab sé an cnocán as a lúdrachaí ar aon nós, agus rinne sé an teach. Tá sé fuar folamh ansin ó shin, mar a fheiceas tú féin é. Dheamhan duine a chónaigh ariamh ann sílim. Maraíodh an mac shul má bhí sé déanta. Sách fánach a maraíodh é freisin. Ord a thit den scafall air. Buaileadh síos an iníon agus chaill sé an domhnaíocht airgid léithe, ach ní dhearna sí aon mhaith ariamh. Thit binn an tí go talamh shul má bhí sé réidh. Shílfeá go mba in é a dhóthain de thaispeánadh, ach chuaigh sé ina éadan as dúshlán in athuair. Ní fhaca sé an chloch spideoige ariamh air. Bhí sé ag déanamh créafóige. Ón lá ar thosaigh sé ag orlaíocht ar an gcnocán sin — shílfeá gur beith a bhí air é — níor fhan rud istigh ná amuigh aige nár tháinig an díleá air. D'imigh a raibh aige agus ar chruinnigh sé go crua — d'imigh sé ina ghlae ghlas. B'éigean don bhean agus don chuid eile den chlainn lascadh leo as ar fad sa deireadh. Bhí an díleá ar a gcuid os comhair a dhá súil. Níl a fhios agam an raibh an oiread acu agus a thug go G. iad. Má bhí, dheamhan tada leis é. Níl duine ar a shliocht inniu; i gcruthúnas nach ceart d'aon duine a dhul ag cur araoid ar an slua sí — diúltaí muide dhóibh agus fuagraímid dea-chomharsanacht orthu!
 
dílis
Ní scarfaidh mé leis sin. 'Sé mo dheartháirín dílis atá básaithe a bhain é i dtosach
 
ding
Tá an-ding sa mudguard tosaigh aige. Rith isteach i stuaicín an sconsa thiar ag an teach a rinne sé. A chuid sleamchúise féin, deile! 'Sé an fear deiridh é le dhul i ngreim i roth mótair
+
Ní raibh sástaíocht ar bith air le na dintiúirí a thug sé amach chun tosaigh. Chuaigh sé isteach aríst le bheith ina ard-dhochtúr agus chinn air. Nuair a chinn, chaith sé suas ar fad é agus scuab leis go Meiriceá. Níor frítheadh aon dé ó shin air
TUILLEADH (2) ▼
Chaith sé an tsíoraíocht ag imeacht ag coláiste ach go leá an diabhal dintiúirí aige inniu ach an oiread leis an lá ar thosaigh sé, ná ní bheidh go ndéanfaidh Dia dearmad dó (dhe)
Is áibhéil an lear dintiúirí agus páipéir a chaithfeas fear a tharraingt le leaibhrín rations a fháil. Diabhal aithne orthu nach féirín a bheidís a thabhairt do dhuine. Ní raibh aon lá den ádh ar an saol ó thosaigh siad ag teacht amach
 
Amach leo san iothlainn agus chonaic siad coca féir ann a bhí ídithe roinnt as a bhun. Thosaigh set acu ag teacht de rite reathach faoi ar chaon taobh agus ag baint a ndíocais mar sin as an gcoca. B'fhearr ag baint a ndíocais as an gcoca iad ná as rud eicínt eile arsa tusa. Chuir siad droim ar ais é sa deireadh. Tá mé ag ceapadh go raibh T. le buile agus le báine
+
Ní bréag Doll a thabhairt air agus chomh giogáilte agus a bhíos sé i gcónaí. Ní dhéanfaidh mé dearmad go deo den lá ar bhaist M. i dtosach air é thiar ar bhóithrín an T. Spréach sé. B'éigean do M. imeacht as an mbealach nó speirfeadh sé é — speirfeadh a mh'anam. 'Sé an boss a fuair an spóirt air nuair a chuala sé é
TUILLEADH (1) ▼
Chonaic mé an saighdiúirín seo thoir ag M. ag dul siar inniu agus é chomh giogáilte le eireoig. 'Sé a shaol atá ann. Ó thosaigh an Local (L.S.F) tá daoine ag imeacht giogáilte deirimse leat. Feicim na cultacha ag imeacht ar dhaoine anois nár facthas amach as an luaith ariamh
 
Ba bheag le go raibh díogarnach lae ar éigean ann san am ar éirigh mé. Meas tú nach raibh tosach ag M. B. orm. Ní raibh mé ach in mo shuí ar éigean nuair a tháinig sé agus é réitithe amach le n-imeacht. Bhí sé ina shuí ó mheán oíche. Ní raibh aige a dhul a chodladh chor ar bith