Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: abair le

Nualitriú Bunlitriú

abair le

—

+–

Abair leis a theacht abhaile

Abair le S. go bhfuil an hasail sa gcoirce

TUILLEADH (2) ▼

Abair léithe a bheith ar a hairdeall féin

Tá mo chroí istigh dhá rá liom nach ceart dom a bheith ag dul in éindí léithe: nach bhfuil mé ach dhá cur amú

+–Bhí an páiste ag teacht suas mar adéarfá leis é — ag méadú go mear
Tá na dasachaí sin ag teacht suas mar adéarfá leo é

                                TUILLEADH (7) ▼
                            
Bhí sé ag obair inné mar adéarfá leis é, ach ina leaba sin, dheamhan buille ar bith inniu
Tá coirce ag teacht aníos anois mar adéarfá leis é
Thit sé chun saibhris mar adéarfá leis é
Tá sé ag dul chun cinn sa saol mar adéarfá leis é
Bhí sé ag glaoch óil mar adéarfá leis é
Bhí an gamhainín sin an-truaillithe fadó i mbliana, ach ó chuir sé ar athrú cimín é, tá sé ag teacht aige féin mar adéarfá leis é
Ó thosaigh biseach ar bith ag teacht uirthi, tá sí ag teacht chuici féin mar adéarfá léithe é

+–

Bhí sé ag rith mar a bheadh Dia dhá rá leis — sna feire glinnte; sna seala babhtaí

Tá sé ag báisteach mar a bheadh Dia dhá rá leis

TUILLEADH (4) ▼

Tá sé ag ól mar a bheadh Dia dhá rá leis

Bhí sí ag caint mar a bheadh Dia dhá rá léithe

Tháinig an mótar anoir an bóthar mar a bheadh Dia dhá rá leis

Lean sí an giorria mar a bheadh Dia dhá rá léithe

Féach freisin

→ le

abair le in iontrálacha eile (50+)

→ faiteach

Ná bac le cur ar a shon fhéin a bheith in Seán. Tá sé rófhaiteach. Dhá ndeirtheá leis gur mharaigh sé duine, ní ligfeadh an faitíos dó a rá nár mharaigh

TUILLEADH (1) ▼

Airíonn an giorria sin nach bhfuil aon chú agamsa. Deirimse leat dhá mbeadh go mbeadh sé faiteach thairis sin. Agus deir tú liom go raibh sé amuigh i nGarraí na hIothlann. Sách gar do na tithe a mhaisce. Gabhfaidh scaoll ansin gan mórán achair muis má mhairimse.

→ faitíos

B'fhada a chaith sí idir fonn agus faitíos, ach chuaigh ag an bhfonn ar an bhfaitíos uirthi sa deireadh, agus m'anam ón diabhal go ndeachaigh sí ag an damhsa. Tháinig an t-athair i lár an mheán oíche thall agus fás fuinseoige aige, agus thosaigh sé ag gleadhradh an dorais leis …

TUILLEADH (2) ▼

Is duine gan aon fhaitíos é roimh Dhia ná Mhuire agus caint mar sin a rá leis an sagart

Téirigh ag an dochtúr leis an taobh sin agat faitíos na timpiste. Deir tú go bhfuil an phian ag smearadh amach. Sin dea-chosúlacht. Deir siad má smearann an phian gur comhartha é nach bhfuil aon easna briste. Ach ní bheadh a fhios agat. Is fhearr a dhul roimhe in am

→ farasbarr

Dúirt mé leis an táilliúr dhá mbeadh aon cheo d'earasbarr aige as ábhar na culaith é fhéin dhá choinneáil

→ farúch

Bhí an t-urlár chomh fliuch sin aige agus go mb'éigean dó a bhaint cúig nó sé de chuarta. Chuir sé líméar faoi, ach dheamhan maith a bhí ann. Bhí an ceann le fána ag an uisce anuas ansiúd air. Thosaigh P. N. ag flithmhagadh faoi agus ag rá go mba cheart dó a chrochadh agus farúch a chur faoi mar a chuireas muintir an Achréidh faoi na cruacha. Ba bheag nár speir sé é.

→ fearacht

Ní bheinnse fearacht cuid eile de na daoine chor ar bith. Níor mhaith liom ariamh an dá chroí a bheith agam. Déarfainn amach an rud gan frapa gan taca, sin nó ligfinn dó. Ní bheinn ag dul siar i mbéal duine agus ag maíochtáil leis, agus an buille feille a thabhairt dó taobh thiar dhá chúl ina dhiaidh sin

TUILLEADH (2) ▼

Deir siad go bhfuil sé leis an leoraí a dhíol aríst. A fhearacht siúd, ba bheag an ghnaithe a bhí aige dhó luath ná mall

Chuala mé go raibh sé leis an gcailín aimsire a dhíbirt ach a bhfaigheadh na gasúir scoile scíth. A fhearacht siúd, ba bheag a theastaigh sí uaidh ó thús deireadh go tosaigh murach a chuid ealaíne. Nach raibh a ndóthain acu fhéin ann, má bhí fonn oibre orthu

→ feart

Tá mé éirithe as an tobac inniu agus ní chaithfidh mé aon ghráinne aríst le cúnamh Dé go dtí Lá Fhéil Pádraig na bhfeart. Bainfidh mé píopa as an lá sin. Deir siad nach dochar é

→ fiolladóir

Faraor dóite deacrach nach mise a bhí ag éisteacht leis agus ní imeodh sé uaim chomh saor sin. An fiolladóir bradach a bhfuil an tír creachta aige, agus a dhá luach ar chuile mhíle ní istigh ina shiopa, agus déarfadh sé ina dhiaidh sin gurb é atá ag coinneáil leath na ndaoine beo! Nár ba gann measa a bheas sé!

→ fios

Ní thabharfadh sé aon fhios dom thairis sin, ach dúirt go mbeadh sé ag caint liom aríst gan mórán achair

TUILLEADH (1) ▼

Ná habraíodh duine tada faoi aon duine. Níl a fhios go té sin. B'fhéidir gur rud eicínt a bheadh le rá fút féin

→ fobhairne

Coinnigh leat é sin. Sin é an fear fobhairne atá ag an mboss. Is mór a d'fhéadfadh sé sin a chur ann duit, dhá mbeadh sé leat, ach is mór a d'fhéadfadh sé a chur as duit ar an gcóir chéanna. Níl aon cheo dhá ndéarfaidh sé nach in é a dhéanfas an boss. Bíonn an bheirt ag ól in éindí chuile oíche

→ focal

Is mór an focal é sin le rá. An bhfuil an cur leis ionat?

TUILLEADH (7) ▼

Is mór an focal le rá agam é, ach 'sé an fhírinne é. Ní raibh easpa scilling ná punt orm ón lá ar phós mé mo bhean

Deir tú leis an lá faoi dheireadh a thosaigh ag tabhairt cor na bhfocal don mháistir. Nach mór an éisteacht a bhí ag an máistir leis nár thosaigh dhá ghreasáil. Dheamhan greasáil muis. 'Sé an chaoi ar thosaigh sé ag gáirí

M'anam muise gur thug sé cneámhaire air i dtosach, ach nuair a ceisníodh faoi é, chuaigh sé ar ghabháil an fhocail. Ba mhian leis a rá ansin, nach raibh sé ach ag magadh, agus nach raibh sé ag samhailt cneámhaireacht 'ar bith leis

Sin sciorradh focail. Seán Thomáis ab áil liom a rá agus ní hé Seán Chitín

D'éirigh sciorradh focail dó agus sin é adúirt sé, ach go deimhin níor mhinic leis an gceann céanna an chuibhiúlacht a rá, níor mhinic sin

Dhá seasadh sé seo thíos ar a fhocal, chaithfinn J. sa gcúirt. Dúirt sé seo thíos liom gur dhúirt J. leis fhéin … ach ní mhionnódh sé ina dhiaidh sin é. Chuaigh sé siar sa gcaint

Dúirt sé liomsa go raibh sé le bróga a fháil go gairid, fiche péire nó mar sin, agus chuir mé focal ar phéire — dúirt mé leis péire a choinneáil dom agus go gceannóinn iad nuair a gheobhadh sé iad

→ foilsigh

Foilsíonn Dia an drochní i gcónaí dhá fhada go dtí é. Deir siad go bhfuil muilte Dé mall ach go meileann siad mín … Féacha an fear sin thiar. Mharaigh sé comrádaí leis ar an sliabh. Dheamhan a fhios agam ar mharaigh nós murar mharaigh — diúltaímid dhó — ach go raibh sé ráite leis. Nach maith a tháinig sé sa saol gur tharlaigh an cleas céanna dhá mhac fhéin. Thug an t-athair an eang leis. Ar an mac a hídíodh é

TUILLEADH (1) ▼

B'fhada a rith an scabhaitéireacht leis, ach d'fhoilsigh Dia é féin air sa deireadh. 'Sé Dia an fear is fhearr ina dhiaidh sin

→ freagair

Hé brí cé a chuir suas leis an ngasúr an rud sin a rá is mór a bheas le freagairt aige

→ freagairt

Bhí sé chomh maith dom a bheith caite amach i bpoll an tslogaide ansin amuigh ar scáth a bhfuair mé de fhreagairt. Dheamhan a shúil. Tháinig mac siobháin faoi dheireadh. Dúirt mé liom féin ansin go raibh sé in am a bheith ag gliondáil as

→ froigisí

Ní iarrfadh sé go deo ach ag deismínteacht timpeall tí mar sin. Tá sé an-stuama ceart go leor, ach caitheann sé a shaol ag cipiléireacht agus ag déanamh rudaí nach mbíonn call ar bith leo. Rinne sé teach nua cupla bliain ó shin agus chuir sé an oiread freigisí istigh ann agus nach raibh an oiread áite fágtha aige ann sa deireadh agus go suífeadh sé síos! B'éigean dó tosaí dhá mbriseadh agus dhá gcaitheamh amach aríst ar ais

TUILLEADH (1) ▼

Nach bhféadfá a rá go ndearna tú é, nó nach ndearna agus gan bacadh le leath na bhfrogaisí sin! Diabhal aithne ort nach thar sheacht míle d'fharraige théachtaithe a chaith tú a dhul ina choinne!

→ frídeoir

Is beag é do mheas ar an bhfrídeoir, ach deirimse leat gurb in é an gnaithíoch. Murach é sin is fadó ariamh an lá a bheidís de dhroim tí. Maidir le bheith i gcleithiúnas an mhac is sine! Bheidís ar deireadh muis! Dheamhan déantús maitheasa ar bith ansin!

→ fág ar

Dúirt mé leat dhá mbeadh sé ar a fhágáil sin go mbeadh sé gan déanamh. Agus bhí. Ab é an ceann cipín sin ru?

TUILLEADH (3) ▼

D'fhága sin ar bheagán le rá é

Mo choinsias ní fhágfaidh sé siúd é fhéin ar deireadh hé brí cé eile a bheas siar leis

D'fhága an misinéara i gcionn an phoitín sa gcúlteach é an lá sin. Thar éis an aifrinn thug siad amach é nó gur chur siad thrí lasadh é. Ach bhí mo dhuine ar meisce lá arna mhárach. Nuair a fiafraíodh dhe cá bhfuair sé é, séard adúirt sé: 'an té a chruthaigh neamh agus talamh níor fhága sé é fhéin ar deireadh.' Ba in é an fear agat le fágáil i gcionn poitín!

→ fág gan

Más leat airgead a dhéanamh, breá nach suas ar na portaigh a théas tú agus neart móna a bhaint. Is somhaoiní dhuit í ná na faochain agus ná an carraigín sin. Agus is lú anró í as deireadh na cúise. 'Sé an chaoi a bhfuil sé agatsa: ag treabhadh an tsléibhe agus an talamh réidh a fhágáil gan cur

→ fág i

Dúirt sé an méid sin. Lasc leis ansin, agus d'fhága sé mise anseo i bpiolóid

TUILLEADH (1) ▼

Fágfaidh muid ina dhearmad é. Níor mhaith liom a rá gurb é a ghoid d'aon uaim a rinne sé. Murab é fearacht an fhear fadó leis an ngairleoig aige é: "ní do do ghoid atá mé a ghairleog ach do t'ardú liom".

→ fág le

Deir tú nach ea. Fágaim le m'ais gurb ea muis — sea go dearfa

→ fága

Tá an fharraige ag míniú anuas aríst. Is furasta a aithinte é, agus a bhfuil de na fágaí sin inti. Rinne an bádóir seol inniu, ach ní dheachaigh sé thar bharr na C. D'fhill sé ar ais aríst. B'oibrithe leis a bhí sí déarfainn. Tá sé saothraithe go maith ag an duine bocht agus fuiríocht calaidh air ansin le seachtain.

→ fág

Ná bac leis sin anois. B'fhéidir go raibh sé bocht scaitheamh, ach más bocht a frítheadh é, is saibhir a fágadh é. Deir siad gur fearr "seo é; seo é, ná cá'il sé: cá'il sé"

→ fáideog

Ní fhaca mé aon chruach go hiomaí is mó fáideogaí fuara ná í sin. Tá sí brata leo. Meas tú cérb as a dtáinig siad. Rudaí brocacha iad ar aon nós. Milleann siad an coirce. Nach aisteach an rud le rá leat anois é, ach ní fhaca mé aon cheann de na fáideogaí fuara sin ariamh ar choirce bharr an bhaile. Is cosúil gurb é an talamh a níos iad.

→ fáinne

Chuirfeá J. Mh. amach i bhfáinne anois de bharr an airm. Deir sé nach bhfaigheadh sé leath a dhíol le n-ithe ann. Ba dhiabhaltaí an rampaire é shula ndeachaigh sé isteach

→ fálróid

Tá fálróid mhór ar mhaor. An maor sin a bhí thuas ag S. i bhF. dúirt sé linn thíos ansin anuraidh go mbíodh siúl deich míle air chuile lá, agus lena chois scaití. Tá an domhnaíocht chaorach ansiúd. Agus caithfidh sé aithne chinn a bheith aige ar chuile cheann ar an bhfeadhain acu

→ fána

Níl leath an chirt leis. Deir siad gur minic a thug tuile fear buile le fána: sin é a fhearacht aigesean anois é. Ní shásódh tada é go dtéadh sé in aghaidh an bhaile uileag, ag déanamh amach go smachtódh sé iad: eisean atá smachtaithe anois

→ féar

Imigh anois, agus ná tabhair cead don fhéar fás faoi do chosa go dté tú ann agus go ndeire tú leis a theacht

TUILLEADH (3) ▼

Níl aon fhear ag siúl talamh ná féar in ann aige sin. Tá mise dhá rá leat

Fiafraím díot, cén chaoi a ndéanfaidh muintir na háite seo an saol a ríochan, nó go ndéantar a bhfuil tusa a rá. Fan beo a chapaill agus gheobhaidh tú féar, ab ea. Mar a chéile sibh ó sháil go rínn. Tá sibhse chomh dona le dream ar bith eile

Níl a fhios cén talamh atá socraithe aige le aghaidh fataí agus gan aon tsop leasú ag gabháil leis. B'fhéidir go gcuirfeadh sé ar an bhfód iad. Cuireadh cheana, ach deir siad nach mbeathaíonn an féar an phis.

→ fóir

Chuaigh mé fhéin ag déanamh fóirithint air agus ba mhó na buillí a d'éirigh liom ná leis fhéin. Ar ndóigh deir siad é: ní theagann fear an eadarascáin saor

TUILLEADH (1) ▼

"'An bhfuil fionnuartas ná fóirithint le fáil agam ar an bpian,' adeir Oisín le Pádraig. Agus aríst dúirt sé: 'Dhá mba é toil do Thiarna é beagán fóirithinte d'anamnacha na bhFianna ón bpéin'"