Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: gabh

+

→ abair

Abair ar chuma ar bith, go bhfuil saibhreas ansin amuigh fhoisceacht urchar méaróige don chladach, an té a ghabhfadh ag gliomadóireacht

TUILLEADH (1) ▼

Diabhal a chois ná a chnáimh a ghabhfadh ann, dhá mbeinn leis nó go gcaithfinn mo theanga. Anois céard adeir tú le Gaillimh agus gan ann ach baile beag! Nach maith luath atá sé ag dul ó smacht

→ cródhearg

Chuir an gabha an t-iarann sa teallach agus ba ghairid go raibh sé dubhdhearg agus ansin cródhearg aige. Thosaigh sé dhá lascadh ar an inneoin ansin agus murar bhain sé dreas as ní lá go maidin é

→ croídhícheall

Tá sé ar a chroídhícheall ag gabháil fhoinn

→ dádach

Ná bac lena choinneáil cuibhrithe. Ní choinneodh na Fiannta Éireann cuibhrithe é (asal). Tá seandádach ansin thíos ag mac J.: seanbheas nár tháinig aon eachmairt uirthi le deich mbliana, agus níl neart aige a feiceáil ina dhiaidh sin, nach ngabhfaidh sé ar chaitheamh an chlaí. Gheobhaidh sé cró. Sin é a cheansós é

→ daidhce

Beidh daidhce air nó go bhfaighe sé daite é; agus gheobhaidh as a dheireadh. B'fhearr dhuit ag gabháil de chlocha ar do cheirteacha ná a bheith i gcleithiúnas a dhul ag baint aon cheart dó. Is fada atá sé ag rith leis, ach nuair a gheobhas sé é, gheobhaidh sé in éineacht é, agus is fada dhá thuaradh dó féin é

→ daigh

Níl aon fhiacail ag gabháil liom nach bhfuil fabhtach, ach dheamhan daigh (/dɛ̄/) a bhíos orm théise sin, ní ag tabhairt ghutha orthu é!

→ daighean 1

Daighean thar an teach a ghabhfadh sé ar éadáil

→ dáil

Gabhfaidh sí soir i ndáil leis an deirfiúr eile anois. Tá áiteacha maithe soir ansiúd i gCoill an Bhogaigh

→ dáimh

Níor thosaigh mé ag dul thríd na dáimheannaí céanna ariamh nach ngabhfaidís chun seachmaill orm. Níl a fhios agam anois cén col de dhá chol déag muid, agus is cuma sa tubaiste. Ní bhuachfaidh mise ná iadsan mórán air ar chaoi ar bith

→ daingean

Siúd í an oíche a raibh sé ag sioc go daingean ar chaoi ar bith. Ghabhfadh sé thrí chlár daraí

→ daingnigh

Níl aon chnó ag gabháil leis nach raibh ar bogadh. Faigh do rinse agus daingnigh iad más leat a dhul ar marcaíocht air

→ dair

Cuinneoig dharaí an chuinneoig is fhearr amuigh. Dhá bhfaighteása ceann de na seanchuinneogaí — ceann daraí a rinneadh Gaelach – ní raibh cinneadh ar bith leo. Tugann cuid de na cuinneogaí eile sin blas ar an mbainne. Is mór a ghabhfadh cuinneoig anois

→ dáiríre

Dháiríre píre an bhfuil rún agat a dhul ann. Dar mo chúis gabhfaidh mé in éindí leat muran ag magadh atá tú

+

→ dairt

Dhá dtéiteá ag caitheamh dairteacha anois leis an ngealaigh, nó ag gabháil de chlocha ar do cheirteachaí, ba somhaoiní dhuit é ná a cheapadh go mbaine tú beatha amach ar na cupla geadán breaclaí sin. Is maith an fáiteall broic iad, ach maidir le bheith ag ceapadh go ndéana muirín cúis orthu, gan teacht isteach ar bith eile thartu, tá sé fánach acu

TUILLEADH (2) ▼

Is túisce a ghabhfainn ag caitheamh dairteachaí le Árainn ná a bhuailfinn faoin obair gan tabhairt sin, agus gan a fhios agam cá'il mo luach saothair, mar adeir an ceann eile. Meas tusa an dtiocfainnse do mo mheath féin agus ag cur mo chuid allais ag iarraidh seanmhóinteáin atá ansin suas a shaothrú — scáth chúig phunt airgid. Nach mé atá adhartha, mar adeir fear an Achréidh. Is deacair a dhul ag iarraidh maitheasa ar dhream ar bith a shíleas go mbeidh aon tabhairt go brách sa moing chaca sin

Ní obair atá ar na bóithrí sin chor ar bith. Caitheamh dairteachaí atá inti i gcomórtas oibre. Chonaic mise fadó nuair a bhí muid ag obair thuas ar an s., dhá dtógthá do cheann chor ar bith, gheofá bóthar abhaile. Bhí siad dubhghéar. Chonaic mé meitheal ar fad — chomh maith le scór fear — dhá mbriseadh in éineacht ann aon lá amháin faoi seasamh ag éisteacht le fear a bhí ag gabháil fhoinn. Ní raibh siad ala an chloig féin ina seasamh, nuair a díbríodh abhaile iad

→ dalladh

Tá dalladh codlaithe anois aige, muran leis codladh mhná Dhoire an Fhéich a dhéanamh. Gabh suas agus dúisigh é.

+

→ dallán

Chonaic mé fataí anseo bliain — fataí Achréidh a cheannaigh mé le haghaidh síl — tháinig mé gann i bhfataí síl an bhliain chéanna. Ar an bhFaiche Bhig a cheannaigh mé iad ó fhear as áit eicínt taobh anoir. Dheamhan a gcuimhním anois cén áit, ach d'aithneoinn an fear agus dheamhan gaisce a bhí air le gnaíúlacht. Dheamhan thiomanta dallán dá raibh orthu nach raibh chomh mór le béal an bhuidéil sin. Chuir mé anseo thiar iad i ngarraí na hI. Bhí an-ghaisce agam astu. Togha fataí dar liom féin. 'speáin mé do T. iad agus mé dhá gcur. Ní mórán spleodair a bhí ag T. astu. Fuair sé caidéis do na dalláin — go raibh siad rómhór. Rinne siad thar cionn i dtús bliana. Bhí siad go hard os cionn talúna, agus gan das déanta ag fata ar bith eile ag gabháil liom. Bhí go maith go dtí amach sa mbliain. Bhuail an lobhadh bán iad as éadan. Ba mhór an carghas a bheith ag breathnú orthu. Dheamhan blas a bhí agam de bhláth bliana orthu ach grifisc — tabhair grifisc air. Chaith mé ag na beithígh iad leisce a bheith ag breathnú orthu. Sin é an chaoi a ndeachaigh dalláin mhóra an Achréidh domsa. Ná samhlaigh fataí Achréidh liomsa ariamh ó shin

TUILLEADH (2) ▼

Dalláin ag an diabhal ort. Cá'il na dalláin? An caoch atá tú? Tóraigh an méid atá gearrtha agat aríst agus togh na síolta caocha as. Is deas iad mo chuid síolta! Bhí sé chomh maith dhom imeacht ag gabháil Laddie O'Lee ar na cnocáin le dhul ag deargadh talúna lena n-aghaidh sin

Dar uacht an tseangáin duit, níl aon dallán ag gabháil leo. Á nach é an fhoghail é! Tá mé as síolta muis i mbliana. Mar a chéile uileag iad. Dheamhan ceann go tóin acu nach é an chaoi chéanna leis é

→ dallcairt

Meas tú an ngabhfainn amach faoin dallcairt sin. Is beag an baol orm, dhá bpréachtaí ar an teallach sibh cheal tine. Ní theastódh uaim nach a dhul do mo chailleadh féin ar phortach a leithide de lá

→ damáisteach

Nár dhamáisteach an cleas dó cead scoir a thabhairt dhá chuid gamhna mar sin agus a fhiosacht dó go ngabhfaidís i mbradaíl. Ach ba chuma leis

→ damba

Séard a ghníos siad sin dambaí nó coraíochaí a thógáil sna srutháin agus bearna a fhágáil ina lár. An cochall a chur sa mbearna sin ansin agus an sruthán a shaighdeadh anuas. Ní bheadh breac ag gabháil leis nach dtiocfadh sa gcochall

→ damnaigh

Dhamnaigh (dhamain) an sionnach muid i gcaitheamh na bliana anuraidh. Théis an airdeall a bhí againn air níor fhága sé sicín ag gabháil linn. 'Sé a rinne an sladadh spleách, ní ag ceasacht ar Dhia é. Is gearr go bhfeice tú ag sirtheoireacht aríst é, ní ag tabhairt gutha air é. Bíonn cuain acu an tráth seo bhliain i gcónaí

+

→ dán

"Chuile shórt ag iarraidh a chórach féin agus an gadaí ag tuilleamh a chrochadh." Sin é atá ag luí le dán agus ní hé an rud eile. Cén uair a chuala tú go raibh gadaí ar bith ag iarraidh a chrochadh. Dhá mbeadh, ní ghabhfadh sé ag gadaíocht ("chuile shórt ag iarraidh a chórach féin agus an gadaí ag iarraidh a chrochadh": ní raibh an cainteoir — bean as Maínis — sásta leis an leagan sin)

TUILLEADH (1) ▼

Mura bhfuil i ndán is go gcoinneoidh sé a chuid beithíoch de mo chuid talúnasa, théis a bhfuagairt, gabhfaidh mé isteach de mo shiúl ionsaí ag turnae, agus cuirfidh mé leota de nútice (notice) amach aige, agus mura stopa sin é, seirbheálfaidh mé é

→ dána

Gabh amach anois agus labhair go dána drochmhúinte léithe, agus abair má mhilleann a cuid beithíoch aon cheo ort níos mó, go n-íocfaidh sí é

+

→ danra

Dream an-tsoilíosach iad agus an-ghnaíúil. Ach tá siad chomh danra leis an tubaiste ar thada a rá leo. Chuile shórt acu ach a dhul i gcleithiúnas comhairle ar bith a chur orthu. Is túisce go mór a ghabhfaidís in do phíobán ná a ghlacfaidís comhairle ar bith uait. Drochbhodaigh iad ar an gcaoi sin

TUILLEADH (2) ▼

Scanracháin bhradacha! Tá a gcuid talúna fréna chéile faoi leachtaí agus faoi chlochair. B'fhearr dóibh ardaithe as iad. Ba mhór an réiteach ar a gcuid talúna é. Ach ní ligfidís méaróg amach as aon gharraí ag gabháil leo, tá siad chomh danra sin — scanraithe, tútach, géar, doghrainneach

Níl aon fhód talúna ag gabháil leis nach bhfuil deacair danra mar sin, faoi bhroibh, faoi dhriseachaí, faoi chíb ar éigean, faoi chuile mhíle rud dhá dhonacht. Ar ndóigh murach é a bheith ina fhear chomh maith agus atá sé, ní bheadh sé in ann giota fataí a chur beag na mór. Agus cloisfidh tú daoine dhá cháineadh ina dhiaidh sin agus ag rá go mba cheart dó dúchan a dhéanamh. Dúchan mo chreach! Ar an talamh siúd

→ daor 1

Ba daor a chuaigh an bualadh air, ach diabhal a ngabhfainn i mbannaí nach ndéanfadh sé aríst é dá dteagadh sé ar a dheis. 'Sé a bheadh deas air déarfainn

+

→ daor 3

Tá bullán anseo thíos agam agus níl aon gharraí gabhann in Éirinn in ann é a chuibhriú. Tá a bhfuil de chlaíochaí ag gabháil liom leagtha go talamh aige. Níl a fhios agam faoi sheacht ranna an domhain cén súnás atá air. Dhá mbeadh sé ag fáil ocrais is mór adéarfainn, ach tá sé go bolg i bhféar chuile lá dá n-éiríonn ar a shúil. Ach déanfaidh mise cleas leis: cuirfidh mé ceangal na naoi ndaora air, go mbuaile mé a smut ar a chrúib agus a chrúib ar an talamh, agus sin ní fhágfaidh sé nó go n-athraí sé béasa

TUILLEADH (1) ▼

Ach a bhfaighe mise greim ar an droinníneach asail sin aríst, tabharfaidh mise luach a chuid bóithreoireachta dó. Coinneoidh mé seachtain ar stábla é gan greim, deoch ná blogam, agus ansin tabharfaidh mé amach é sa ngarraí is crinnte ag gabháil liom, agus gheobhaidh mé rópa rua, agus cuirfidh mé ceangal na naoi ndaora air go gcoinneoidh a smut seanchas leis an gcréafóig. M'anam gur leis an gcréafóig a choinneos sé é, mar go gcuirfidh mise i ngarraí é nach mbeidh aon fhoithnín féir de bhia na talúna ann

+

→ daorbhasctha

Dar príosta níl daorbhasctha dhó ag gabháil fhoinn. Dhá mbeadh sé súgach agus an t-amhrán a theacht leis, tá an-ghuth aige. Bhíodh na Gaeilgeoirí sin ag iarraidh air a dhul go Baile Átha Cliath le amhrán a rá ag an Oireachtas. Ach mo léan géar muis, fuair siad amach an ceann a thiocfadh go Baile Átha Cliath. Ní mó ná dá mbeadh an tOireachtas ag tigh Bh., agus luach cupla pionta a bheith ag C., go mbogfadh sé aniar. Ní mó ná sin anois é

TUILLEADH (1) ▼

Más leatsa fear a fháil nach bhfuil daorbhasctha ina churachóir, gabh siar ansin thiar i S. agus faigh T. Th. Sin é an curachóir agat. Chonaic mé ag seasamh amuigh ar an meath mhóir ar fhaoitíní é, lá a raibh scoilb dhá gcur i dtithe istigh anseo: lá a raibh sé ag séideadh aniar aduaidh. Tabhair lá deannachtach air. Níor chorraigh sé go tráthnóna. Dheamhan an trólar a dhéanfadh na farraigí a bhí ann a bharraíocht — dheamhan é muis

→ das

Ghabhfadh na cearca i bhfolach ann lena raibh de dhasachaí air Lá Bealtaine. Tháinig an sioc ansin, agus shleabhac siad as éadan a chéile. Níor tháinig aon das ó shin

+

→ de

Céard a dhéanfas muid chor ar bith agus gan d'fhataí anois ag gabháil linn ach an chlúidín sin amuigh sa gcró

TUILLEADH (3) ▼

Thosaigh sé ag gabháil de dhornaí orm

Chaith siad an lá ag gabháil de chlocha air

Ní ghabhfainn ann chor ar bith ach d'fhonn a bheith in éindí libhse.

→ dea-bhéasach

Tá chuile dhuine ag gabháil leis dea-bhéasach. Ní bheidís aige siúd mura mbeadh. Thóg sé go bog muirneach múinte iad. Tá a shliocht orthu

→ deacair 2

Níl fód ag gabháil liom ach talamh deacair. Tá sé fuaite ina chéile, tá sé chomh deacair sin

+

→ deachma

Rón! Dá maraínnse rón, bhaininn a chuid ola as agus d'fhágfainn ag an deachma ansin é. By dad féin muis, bheadh coimpléasc láidir ag an té a ghabhfadh ag ithe róin. An iasc atá chor a bith air. Sílimse nach ea, ach feoil. Nach geall le lao mór agat é

TUILLEADH (2) ▼

Ní bhainfidh muid an portachín ó thuaidh chor ar bith i mbliana. Tá sé lomlán le dearglaoch agus an charcair bhán sin, agus sháródh sé duine ag iarraidh ceart a bhaint dó (de). Fanadh sé ansin. Ní mór don deachma rud eicínt, mar adeireadh S. Dh. fadó. Bhaineadh S. Dh. a mbíodh de phortaigh ag gabháil leis chuile bhliain, ach dheamhan fód ar bith a thriomaíodh dó mar nach dtugadh sé aon ghiollaíocht di. Ní dhéanadh sé ach a baint agus cead aici fanacht ansin agus triomú uaithi féin. Nuair a bhíodh sí uileag ina scaradh ar an bportach aige i ndeireadh bliana, agus chuile fhód eile ar phortaigh craptha, dá gcásaíodh duine an mhóin le S. Dh. 'sé an leathfhocal a bhíodh aige i gcónaí: 'ní mór don deachma rud eicínt.' Ba ghroí an duine é S. Dh.

Níor mhiste dhó é, dhá dteagadh sé as chomh saor sin. Ní fiú biorán rud fánach mar sin. Bhuailfeadh pianta mar sin an fear is ábalta agus is folláine sa tír. Ar chuala tú ariamh é: níl duine ar bith nach gcaithfidh deachma na sláinte a íoc. Más é sin a bhfuil air, ní dochar é, ach 'sé an faitíos a bheadh orm gurb í an cailín eile (an eitinn) a bheadh ina chrioslaigh. Tá snua an-lasúnta air le gairid, agus shílfeá go mbíonn an creatán eile sin ag gabháil dó freisin. 'Sé an sórt duine é, ní éagnódh sé aon cheo go brách nó go dtitfeadh sé i mbun a chos. Sin é an t-údar go gceapaim go raibh na pianta a bhí ina thaobh i bhfad tí (ní) ba ghártha ná bhí a ligean amach féin. Ach má bhí, cheil sé ar chuile dhuine é

→ deachmaíocht

Níl deachmaíocht ar bith an t-arbhar a bhualadh leis an engine. Ní ghabhfaidh oiread agus an gráinne fhéin dó amú

+

→ deacrach

Is deacrach an scéal é, gan cearc ná eireoig ag gabháil liom nach bhfuil ardaithe leis ag an rálach de shionnach sin, agus gan a dhath sásaimh le fáil agam

TUILLEADH (1) ▼

"Och! Och! arsa an chearc agus í ag gabháil ar an bhfara; Nach brónach agus nach deacrach é ábhar mo scéil; Céile mo leabthan agus athair mo chlainne; A dhul san áit nach bhfillfidh go héag." (as amhrán greannmhar Coileach agus Cearc

→ deacracht

Gabhfaidh sé isteach gan deacracht ar bith ach an eanga sin a choinneáil síos sa scoilteadh

→ dea-design

Níl sé amuigh anocht ar dhea-design ar bith. Ní ghabhfaidh sé abhaile gan ball séire eicínt a dhéanamh

→ deaide

Gabh suas agus tabhair anuas chugam an píopa a choinnigh do dheaide mór orm inné.

→ dealaigh

Ní dhealóidh an smál sin leo choíchin nó go ndealaí siadsan amach as an teach sin ar fad. Ní ag comhaireamh na hanachain é, d'imigh a gceart orthu le cupla bliain: beirt mhac agus an t-athair, agus a raibh d'eallach ag gabháil leo. Is millteach an díleá atá orthu, ní dhá roinnt leo é

→ dealbh 2

Dheamhan sin oíche dhár dhealbh an ghrian nach mbuaileadh sé féin amach shula théadh sé a chodladh, go bhfeiceadh sé a raibh na lúbáin ar na croithe, agus gabháil faighte ag na beithígh agus ag an gcapall. Dhá dtéadh a raibh sa teach amach míle uair i mbéal a chéile, ní bheadh aon tsástaíocht aige ann ina dhiaidh sin, gan é féin ag tabhairt súil orthu. Duine imníoch a bhí ann. Tá mé ag ceapadh go n-éiríonn sé chuile oíche thiar sa reilig anois, faitíos a mbainfeadh dearmad do Sh. Bh. gan an geata a dhúnadh!

+

→ dealg

Níl aon gharraí ag gabháil leis nach bhfuil faoi bhrat deilgne. Agamsa atá a fhios sin. Shiúil mé a bhfuil ag gabháil leis. Má shiúil féin ní i ngan fhios do mo chuid éadaigh sin

TUILLEADH (1) ▼

I seanscéal tá cur síos ar fhear agus ar bhean ag siúl na coille agus é ag cinnt ar an mbean cathú a chur ar an bhfear cé nach cheal a shaothraithe é. Sa deireadh chrom sí síos. 'Céard atá ort,' adeir an fear. 'Dealg a ghabh in mo chois,' adeir sí, 'agus ní fhéadaim a bhaint amach.' Chuaigh an fear dhá bhaint amach di, agus sin é an chaoi a bhfuair sé fios di den chéad uair

+

→ deamhan 1

Dheamhan linn a ghabhfadh sé ná cuid dhá ghabháil

TUILLEADH (2) ▼

Ní ghabhfainn ar páí chor ar bith aige. Dheamhan é, ná dhá dtugadh sé punt sa ló dhom. Dar a shon go deimhin!

Ní ghabhfaidh an aimsir chun breáichte go ceann tamaill eile. Dheamhan é, nó go dtéaltaí an toirneach seo as an aer

+

→ déan 1

Ní dhéanfaidh sé gnaithe dhuit a bheith ag imeacht ag gabháil Laddie O'Lee ar chnocáin agus do chuid móna le baint

TUILLEADH (8) ▼

Ní dhéanfadh tada na gnaithí anois, ach dhá mbeadh an bhís atá ag an ngabha againn go bhféadfadh muid a chur isteach inti, agus chasfadh sin gan bhuíochas é

Mura bhfuil gabháil na gaoithe ann tá déanamh na ngnaithí ann

Hé brí cén chaoi a ngabhfaidh sé, ní dhéanfaidh mé a bhualadh ar chaoi ar bith

Gabh síos ann agus déan do ghealladh fíor — comhlíon do ghealladh

An té a dhéanfas aithrí ní baol dó. Gabhfaidh sé go flaithis

Tá sé bog te ag dul ann anois, ach feicfidh tú féin air, go ndéanfaidh sé intinn eile roimh thráthnóna, agus nach ngabhfaidh sé ann

Nuair a ligeadh aici é, ní dhéanfadh sé a shlat chor ar bith. Thosaigh sé ag smúrthacht thart, ach shílfeá gur coimhthíos a ghlac sé léithe, nach ngabhfadh sé ina gaire. Tarbh gan mórán maitheasa é sílim; ainneoin lán laidhre a thabhairt air.

Ní raibh aon chaora ag gabháil linn nach ndearna cruimhe anuraidh. Cailleadh chúig cinn orainn, ní ag comhaireamh na hanachain é

→ déan i

Tá tú ag rá go ngabhfaidh tú i gcoinne leithphionta. Déan ann! — téirigh

+

→ déan le

Má chloisimse an focal sin as do bhéal aríst déanfaidh mé rud leat: beidh mé ag gabháil ort chomh uain is a gheobhas mé teas in do chraiceann

TUILLEADH (1) ▼

Ní ghabhfadh sí aon scór, hé brí céard a dhéanfadh sí le dhul ocht bpunta dhéag

→ dearfa

Go dearfa féin muis, níl aon fhata ag gabháil linn nach bhfuil scallta. Rinne an sioc seo slad

+

→ dearg 2

Níl aon ár go deo ach an deargadh atá siad a dhéanamh i mbliana. Ní chónóidh siad go mbeidh chuile fhód ag gabháil leo faoi fhataí. Bheadh ciall ina leithidí!

TUILLEADH (1) ▼

Dheargfainn an cúilín sin freisin murach cheal leasaithe. Níl an oiread ag gabháil liom agus a leasódh é. Nach bhfuil sin gann go leor anois!

→ deargadaol

Bhí beirt cheannaí ag dul an bóthar fadó. Thosaigh siad ag sáraíocht. Dúirt ceann acu go mb'fhearr an bhréag ná an fhírinne. Sháraigh an ceann eile air nárbh fhearr. 'Fágfaidh muid ar bhreithiúnas an chéad rud a chasfas linn ar an mbóthar é,' adeir duine acu. 'Tá go maith,' adeir an ceann eile. Chuir siad geall as. D'imigh leo dhá siúl ionsaí. Ba ghearr go dtáinig siad ar dheargadaol ar an mbóthar. Chrom an ceannaí bréagach síos. 'Cé is fhearr an fhírinne ná an bhréag,' adeir sé leis an deargadaol. 'An bhréag, go deile,' adeir an deargadaol. 'Sín amach mo gheall agam,' adeir an Ceannaí bréagach. Shín. Scar siad lena chéile. Ba ghearr a chuaigh an ceannaí bréagach nuair a thosaigh sé ag cur scrúdaidh air féin. Dheamhan easna dhó nach bhfilleann ar a chois aríst, nó go dtáinig sé suas leis an deargadaol. Cromann sé síos agus baineann sé póg dó. Ghreamaigh an deargadaol dhá bhéal. Is gearr go raibh seacht mbrat deargadaoil air, agus bhí siad dhá ithe isteach go grinneall. Cuireadh fios ar an sagart dó. Tháinig an sagart. Nuair a chonaic sé an deis a bhí air, chuaigh sé amach as an seomra agus thosaigh sé ag léamh a leabhair. 'Gabh isteach,' adeir sé leis an gcailín faoi cheann tamaill, 'agus féacha cén chaoi a bhfuil sé.' Chuaigh an cailín isteach. 'Tá sé faoi dheargadaoil ar fad,' adeir sí. 'Níl scioltar fágtha air nach bhfuil ite dhó.' Léigh sé leis eadra eile. 'Gabh isteach anois,' adeir sé, 'agus féacha cén chaoi atá air.' 'Tá fiche brat deargadaoil anois air,' adeir sí. 'Níl ann ach na cnámha geala. Is gearr an bás uaidh.' 'Tá an cholainn ag an diabhal,' adeir an sagart, 'ach beidh an t-anam agamsa dhá bhuíochas.' Tháinig an oiread eile díocais air ag léamh … (Scéal a fuair mé ó m'athair faoi na deargadaoil)

+

→ deargán

Thóg sé as an tine é nuair a bhí sé ina dheargán agus thosaigh sé dhá lascadh ar an inneoin. Níor chuir sé biseach ar bith isteach ann, ach an dá bhrionglán a tháthú agus aon cheann amháin a dhéanamh dhíobh. Siúd é atá deas air. An-ghabha é. Níl gair ar bith ag an mB. air. Níl sé fhoisceacht mbeannaí Dia dhó

TUILLEADH (2) ▼

Ó a stór, roimhe seo a bhíodh na rudaí ann! Ghníodh muid bacstaí agus prochógaí, agus deargán. Ghabhfá síos ag an gcladach agus bhainfeá glac dhuilisc, agus thabharfá abhaile é agus dhéanfá deargán dó (de), agus dheamhan anlann go héag mar é. Bhíodh an-hate air

Bainfear as a chleachta feasta i Sasana é mura mbeidh aon sleabhcán ná aon deargán le fáil aige. Ar chnuasach cladaigh a tháinig an dream sin suas ariamh, agus chuile dhuine ar a mbaile. Cén diabhal eile a bhí acu. Breathnaigh thú féin ar an mB. An bhfuil fód ag gabháil léithe le cur. Má tá ní léir domsa é

→ dearglaoch

Dhá bhféadthá gabháil dearglaoich a fháil, agus gan faice fraoigh a bheith thríd, bheadh sé mín bog aici le luí air. Is gearr suas ansin chor ar bith is call duit a dhul le fuílleach dhó a fháil

→ dearóil

Gamhainín dearóil go leor ghabhfadh sé hocht nó naoi de phunta inniu. Bhí siad thrí lasadh, agus b'annamh leofa

+

→ deas 1

Is deas iad mo shé pholl. Bhí an gairéad ariamh aige. Caithfidh sé an comhaireamh a bheith aige i gcónaí. Níl trí poll maith fataí ag gabháil leis

TUILLEADH (1) ▼

Is deas an deis atá air anois: gan fód móna ag gabháil leis nach bhfuil díolta aige

→ deasaigh

Ní mór an tlú sin a thabhairt ag an ngabha, nó ag fear deasaithe eicínt go dtáthaítear an dá bhrionglán

→ deascán

Cé mhéad a chuaigh an deascán uan siúd a bhí thoir aige lá an aonaigh. Ba bhreá na luáin iad. Is mór an t-airgead a ghabhfaidís bliain go ham seo

+

→ deatach

Gabh amach, go gcuire Dia an t-ádh ort, agus bain deatach as an mbullán sin amuigh. Nach é eallach an diabhail anois é go gcaithfeadh sé imeacht as an áit a raibh sé go bolg i bhféar ann. Beidh a shliocht air: ní go maith a ghabhfas an imirce uabhair sin dó muis

TUILLEADH (1) ▼

Tá an máistir beag ag baint deatach as an máistreás fhada ar an saol seo (ag suirí léithe as éadan). Is diabhlaí an mac é, do thulóig chomh beag leis. Ach mura bhfuil gabháil na gaoithe ann, tá déanamh na ngnaithí ann, mar adeir an ceann eile. Dar fia tá!

→ déidín

Bhí déidín tite agam d'uireasa gráinne tobac agus gan aon ghráinne ag gabháil leis an D. Chuir mé fios tigh Bh. N. air le S. seo thuas, ach sin é teachtaire an fhiaigh ón Áirc. Beidh déidín tite agam faoi dhó ach a mbeidh sé sin ar ais

+

→ deifir

Mura dté tú a chodladh as réiteach, gabhfaidh tú a chodladh agus deifir ort ar ball

TUILLEADH (4) ▼

A dhailtín bhradaigh, mura dté tú amach ag an scoil, gabhfaidh tú amach agus deifir ort!

Ghabhfá G. in imeacht trí ceathrúnaí uaire ach ba le an-deifir é

Nár dhúirt sé go raibh sé ag teacht. Gabh síos agus déan deifir a chur leis

Gabh siar roimh an sagart agus déan deifir a chur leis. Mura gcuire, ní bhéarfaidh sé beo air

+

→ deilbh 1

Mura ndeilbhe tú an feac sin roinnt ní ghabhfaidh sé sa sleán. Dar fia, is feac breá teangmháilte é

TUILLEADH (1) ▼

Tá tú deilbhithe amach anois, glanbhearrtha agus gafa gléasta le dhul in do rogha áit

+

→ déin

Gabh siar faoi dhéint Mháire — gabh go dtí an áit a bhfuil sí agus tabhair leat abhaile í. Ciallaíonn sé sin go minic, ach ní bheadh call a dhul an bealach ar fad scaití. Samhlaítear go mbeadh an duine ag déanamh ort, agus go gcasfaí dó thú ar phointe eicínt idir dhá cheann an bhealaigh

TUILLEADH (1) ▼

Ná bac thusa le dhul faoi dhéint na mbeathach anocht. Gabhfaidh mé féin ann

+

→ déirce

"Lá Nollag go haoibhinn aerach; Lá Fhéil Stiofáin gafa gléasta; Lá Fhéil Eoin ag iarraidh na déirce, le bacach an mhaide bhuí is measa a bhí in Éirinn" (bean uasal adúirt. Ghléas bacach suas é féin i gculaith duine uasail, agus mheall sé í féin agus a muintir go bhfuair sé í. Sin é adúirt sí, nuair a fuair sí amach an cleas a himríodh uirthi)

TUILLEADH (1) ▼

Ní raibh aon bhróig ag gabháil leis an dá chunús sin, agus d'íoc mé mo chúig déag agus dá fhichead orthu sin féin. Ba bhuí déirce liom a bhfáil ar an gcuntar sin féin, arae bhí mé den tsaol ag an seanphéire a bhí agam. Seo í an aimsir nár mhór do dhuine bróga maithe ar na boinn. Tá chuile mhíle áit báite

+

→ deireadh 1

Gabh faoina dheireadh agus ardaigh orm é

TUILLEADH (1) ▼

Nach maith nach é S. a bhí ar deireadh. Ainneoin gur carracháinín é, tá gabháil na gaoithe ann

Féach freisin

gabh in iontrálacha eile (100+)