Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: gála

→ faitíos

Is mó faitíos mise roimh an ngála ná roimh an toirneach. Ach chreidim gur measa í an toirneach go sábhála Dia sinn. M'anam go bhfuil an gála féin domáisteach go leór

→ fothram

Tá fothram gála aríst ann. An gcluin tú? Tá sí (an ghaoth) ag neartú

→ fothramán

Tá sé in a fhothramán gála {{= tormán nó torann mór ag an ngála

→ fága

Ní bheadh aon-ghnatha ag aineólaí bualadh faoin bhfarraige inniu. Théis nach bhfuil aon-ghála ann, tá bun aice; agus fágannaí diabhalta ann. Ní bheadh aon-stró ar churachóir mhaith. Ach 'ar ndó' ghabhfadh curachóir maith amach dhá scréachta dhá mbeadh sí

→ fánán

Bhí sé ceart go leór sna fánáin ach b'éigin dhom na háird ar fad a shiúl. Bhí an-ghála in m'aghaidh

→ carracán

Nach diabhaltaidhe righte an áit ar dearnadh a' teach an chéad uair, thuas ar an gcarracán garbh siúd. Is suarach a' t-iongnadh go mbeadh faitchíos gála fhéin air, a's a laghad fasca a's tá ag a theach.

→ cinnireacht

'Mbeadh fhios aghad faoi neamh nó néal, cé'n chóir a bhfuil siad indon na 'h-aeroplanes' sin a chinnireacht chor a' bith san aer. Shílfeá go mbadh deacair dóib é lá gála go h-áithrid, ach deir siad dheamhan cailm a bhío(nn)s orra(b) ach an oiread le lá ar bith.

→ coimhthíos

Ní bheadh iongantas a' bith orm, arbhar a bheith lobhtha a's an coimhightheas atá 'san uair. Ní bhuachfa (bhuadhfa) mise aon-phighinn go deo ar a' ngarrdha atá annsin thíos agham, arae tá sé scuirthe as éadan ag a' ngála.

→ corradh

Déarfainn go bhfuil sé corradh ar dheich mbliadhna ó cuireadh é. Cuimnighim go maith gurbh é lá 'l' sin Bairtliméad a bhí sé dhá thabhairt chuig a' roinnín. Ba gártha an lá é, le gála a's báistigh.

→ cosúlacht

Tá cosamhlacht bháistighe, ghála, sheaca, thoirnighe etc. air.

→ cíosaigh

"Do thug mé mo pháircín, faoi chlaidhe a's faoi fhál duit; Tá sé in am a'd é a chíosú liom anois punt nó dhó; Gur leat a dhéanfas mé gálaí go dteaga an Fhéil Pádraic; Nó go seoladh na gamhna sa mbaile seo siar." (As "Domhnall Ó Dálaigh" — dubhairt an t-aithrisidhe — B. R. — "do").

→ bannaí 1

Cuirfidhear i dteannta na bannuidheachaí (i.e. na daoine a chuaidh i mbannaí), mara n-íoca sé gála eicínt dhe go goirid.

→ coiric

Shílfeá go mbadh deacair do na mná na hataí sin a chinnireacht chor a' bith lá gála a's na coirriceachaí atá asta(b).

→ cuaifeach

As na cuaibhtheachaí a thagas an múr. Chomh luath a's a bhío(nn)s an ráig sin caithte, déanann sé aittealla, go neartuighe an gála aríst.

+

→ beochan

D’eirigh beochan deas gála, taca eadarshutha, ach leig sé faoi aríst gan mórán achair. Fhobair go ndearna na míoltógaí géara cior-thuaithbhill dhíom trathnóna.

TUILLEADH (2) ▼

Dheamhan a raibh ann ach beodhchan beag, i dtosach, ach neartuigh sí, go raibh sé in a ghála, a's in a gheal-stoirm as a dheire. Tá mé 'ceapadh go mb'éigean do'n bhádóir a chuaidh siar taca am dinnéir rith cladaigh a thabhairt dó fhéin. Ní dhéanfad sé choidhchin é in éadan na stoirme siúd.

Is gearr go laga(idh) an beodhchan gála seo aríst.

→ beoigh

Shílfeá go bhfuil sé a' beodhchan amach go diabhalta 'un gála.

+

→ aer

Sé'n gála a chuir in aer an stáicín coirce, ach ar ndú (ndóigh) b'fhurasta cuir chuice

TUILLEADH (1) ▼

Tá sé in aer aríst ag an ngála

+

→ buail ar

Tá soitheach mór buailte ar Charraig a' Mhatail, de bharr gála na h-oidhche aréir.

TUILLEADH (2) ▼

D'fhuadaigh an gála isteach ar thanuidheachan í, nó gur buaileadh í, imbéal na trágha.

Dhá dtagadh gairbhshion nó gála breagh a bhuailfeadh sean-soitheach eicínt ar a' gcladach, a's lucht biotáille innte, le go bhféadfadh na daoine ceas a chuir orra(b) fhéin leis in aisce!

→ buail

'Bígí buidheach má bhuaileann sib caladh in aon-áit' adeir sé. 'Tá'n gála an-ghártha'.

→ buinneán 1

Tá buinneán mór de chrann fuinnseoige a' fás ag tóin na binne aige. Ceapaim gur mór a' fascadh dhó é, mara bhfuagruigheann sé an iomarca gála.

→ ardaigh

Feicthear dhom go bhfuil an oidhche ag árdú, marab iad na crainnte atá a' fuagairt a' ghála.

→ foscadh

Tá an-fhascadh i gcrainnte, ach go bhfuagraíonn siad gála na hairrí

+

→ fuagair

Fuagraíonn crainnte an-ghála i gcomhnaí = níonn an gála fothromán mór i gcrainnte

TUILLEADH (1) ▼

Tá an teach sin an-chrochta agus fuagairt an ghála ann thar cíonn

→ cuir isteach

Fhobair do'n ghála an teach a chuir isteach in mo mhullach.

→ isteach

A' tarraingt isteach dúinn ar Árainn, shéid sé in a ghála.

+

→ feothan

"Trí ghaoth gála; trí ghála feothan; trí fheothan gaoth mhór (nó stoirm); trí ghaoth mhór (stoirm) haraícéin (hurricane)" = comhairtear an ghaoth mhór igcomhnaí níos láidre ná feothan .i. "oíche na Gaoithe Móire" (1839)

TUILLEADH (1) ▼

Oíche an Fheothain Mhóir ceathair nó cúig de bhlianta ó shoin, ba shin í an oíche thar oícheanntaí an domhain a raibh sé annseo. Bhí sé líonnruithe, mar tá an-fhuagairt ar ghála ag na teach seo

→ foighid

Meastú an ndéanfaidh an gála seo foighid ar bith

→ dealg

Níl sé ionrásta a dhul chuig an teach aige anois chor ar bith le deilgne. Bhiorruigh sé an iothlainn le sceacha, agus strachail na gasúir nó an gála anuas aríst iad agus tá an bóithrín druidthe leo anois. Níl a fhios agam cé'n chaoi a seolann siad bó ar bith aca

→ deannachtach

Níl aimsir dá dheannachtaighe nach dteigheann currachthóirí na T. B. sin 'un fairrge. Tá siad in araidheacht é a bharruidheacht ar ghála ar bith. An lá nach dtiocfá síos 'na (chun an) chladaigh [ná] tada leis, bheidís amuigh an lá sin. 'Ar ndú níl currachthóirí ar bith in-chinneamhaint orra

→ dearg 1

Sé'n fáth a dtugann siad stoirm dhearg uirre: dearg atá an gála agus an ghaoth. Chuala mé fadó é (deirtear seo)

→ deis

Bheadh an scéal ceart go leor dhá bhféadthaí na gálaí sin a íoc ar ais uair ar bith a dtiocfadh sé ar dheis duine, ach ní fhéadfaí. Caithfidh duine a bheith suas leis an lá cáirde. Mara mbeadh "bháithfidís" a mbeadh ag gabhail leat

→ deisigh

Sin oíche, dar leat, atá deisighthe amach ar ghála. An gcloiseann tú na sinneáin sin? Diabhal cleith a fhágfas siad ar an teach mara bhfuil ag Dia

→ dian

Tá an gála seo dubh-dhéan ar an arbhar. Scuirfidh sé uiliog é

→ dochar

Is beag an dochar do Ph. fuacht féin a bheith air, thuas annsin ar aghaidh na rithteachta ó mhaidin ins na bárrannaí garbha sin, agus an gála dhá chriathrú. Áit gan fascadh ar bith é. Is maith an clúdadh nar mhór do dhuine a bheith air agus an aimsir atá ann — aimsir choimhigheach críochnuighthe

→ dual 2

Níor mhór dhó sin súgán dhá dhual. Tá fuagairt an ghála annsin

→ dubh- 5

Chítear dhom go bhfuil dubh-ghála ag eirghe. Meastú an raibh an feóchan seo geállta san "álmanaic" …

→ dáil

Diabhal mé go bhfuil sé indáil len a ghála

→ déan 1

Rinne sé an-ghála aréir. Shíl mé go dtóigfeadh sé an sean-bhothán dhá lúdrachaí

→ díbeartha

Tá an áit siúd a bhfuil sé cho righte, cho díbeartha le tamhnóig i lár an tsléibhe. Ní fhaca mé aon-áit go h-iomaidh is mó a fhuagruigheas gála ná é. Bhí mé thuas ann oíche ar cuairt anuiridh, agus shílfeá go raibh an teach dhá thógáil dhá lúdracha leis an gcaoi a raibh an ceann ag sníomh agus ag gioscán

→ dímheasctha

Tá an aimsir an-dí-mheasctha. Ní túisce in a shamhradh ná in a gheimhreadh é. Bhí scathamh de'n trathnóna indé go h-aoibhinn, ach chuaidh sé ar ghála annsin ag dul a chodladh dhuinn. Is aimsir í nach bhfuil muiníneach chor ar bith

→ dún

Is beag an dúnadh atá ag teastáil uaithe. Níor chall bacadh chor ar bith léithe mara mbeadh an iomarca gála isteach innte agus go bhfuadóchadh sé a bhfuil ar an mbord seo

→ téigh ar

B'aisteach an bhliain í sin. Bhí spalpadh ann ó Lá Bealtaine go dtí Lá Fheil Shan Seáin, agus chuaidh sé ar ghála annsin: gaothtalach bhradach as gaoith aniar adtuaidh. Bhí garrdha an tS. curtha agam faoi fhataí an bhliain chéadna, agus ní raibh barrann ag gabhail leis nach raibh scurtha an chéad-tseachtain de "July"

→ téigh chun

Is cosamhail le trathnóna é a rachadh 'un gála

gála (50+)