geimhreadh (50+)
→
fáinne
Bhí sí sin in a beitheach cho tóighe agus d'fheicfeá in do shiúl ionsaí nuair a cheannuigh sé in a gamhain í, ach chuirfeá amach i bhfáinne anois í. Níl bior eanga uirre. Is beag an dochar di: cuibhrithe sna breaclachaí siúd ó a tháinig an geimhreadh agus gan aon-ghabhail a chaitheamh ariamh aice. Go deimhin ba chóir dhó náire a bheith air, amhgar a thabhairt do bheitheach ar bith mar siúd
→
fálróid
Dheamhan mórán atá dhá fhálróid ag na caoirigh sin muise, mar nach mórán talúna atá aige th'éis a dhichill le tabhairt le fálróid dóibh. Dheamhan slí do choise de thalamh ar an mbaile sin. Nach bhfuil sé sáinnithe uilig ag mac Bh. Dh. dhó féin. Ach tá mé ag ceapadh go mbíonn cead scuir ag na caoirigh annsin san ngeimhreadh, mar bhíodh san áit seo a bhfuil tú ann fadó.
→
cab
Bhí tuile na h-abhann, an geimhreadh seo caithte cab ar chab le barr an chnocáinín sin. Badh shin é an fuarloch aghad a mhic ó!
→
caothach
Ní caoch-phuill fhéin atá ann ach na caethachaí eile sin. Ba mhór a' chontabhairt aon-bhó a chuir ann sa ngeimhreadh.
Níor tháinic aon-Earrach go h-iomdhaí, is coimhighthighe [ná] é. Dheamhan Earrach a' bith, nach dtiocfadh cuid mhaith breac-aimsire, ach níl sé a' tabhairt lá 'bith uaidh imbliadhna. Ach ar chuala tú ariamh: 'seachain Earrach a' deagh-gheimhridh'. Níor tháinic aon-gheimhreadh le mo chuimhne-sa ba bhreaghtha ná é.
Is diabhaltaidhe an coimhightheas atá 'san uair, an tráth seo 'bhliadhain. (D)ar ndóigh, is geall leis an ngeimhreadh é.
→
cosacán
Tá cead scuir aca(b) ó tháinic an geimhreadh, a's níorbh fhlearr cosacáin a chur orra(b) anois, ó tá fás a' tosuighe.
InDomhnach is cosnochttha a bhíodh muid sa ngeimhreadh freisin. Nuair a thagadh sioc, d'fháisceadh muid buadáin ar ar gcosa le teas a dhéanamh dhóib. Ach níl aon-acmhúinn ag aos-óg ar fhuacht anois, mar bhíodh an uair sin.
+
'Seachain Earrach a' deagh-gheimhridh'. Chuala mé 'chuile lá ariamh é.
TUILLEADH (1) ▼
Má thagann an geimhreadh go maith, 'san Earrach a thiubhras sé cothromacan síneadh na h-uaire uaidh. Luigheann sé le réasún, mara dtuga sé an droch-aimsir uaidh sa ngeimhreadh, go gcaithfe sí a theacht 'san Earrach.
InDomhnach sí'n chéithireacht chéadna a bhíos ormsa samhradh a's geimhreadh, ní a' ceasacht ar Dhia é!
→
baile
Is gearr 'aireochas muid an geimhreadh a' sciorradh isteach anois. Nach bhfuil lá Samhna ar ghort a' bhaile aghainn!
+
→
bealach
Níl sé ionrásta ag a' bhfiadh an bealach sin a shiubhal amach sa ngeimhreadh, nuair a bhío(nn)s dubh-luachair na bliadhna ann, a's an easca báithte.
TUILLEADH (2) ▼
Ní thiubharfadh asal srathar a's cléibh ann anois, tá'n bealach chomh bog sin. Beidh sé báithte ar fad, nuair a bhéarfas an geimhreadh orainn.
Ní mó ná go siubhailfeadh an fiadh ann sa ngeimhreadh, ní áirmhighim bealach cairr a bheith ann.
+
→
coraice
Is measa é ná coruice dhubh an gheimhridh le fearthainn a's gairbhshion. Nach a' séideadh báistighe atá sé le coigcigthis i mbéal a chéile!
TUILLEADH (3) ▼
Coruice dhubh an gheimhridh a bhí ann, a's caitheadh na créatúir amach as a' teach, a's fáisceadh glas air in a n-aghaidh. Dheamhan créatúlacht a chonnaic tú ariamh mar é, a's gan teach ná árus aca(b), ná áit a gcuirfidís tharta(b) an oidhche.
Geimhreadh! Is beag a' bhrigh é fós go dteaga (dtaga) coruice dhubh na bliadhna.
Tá díthcéille ort, a' baint do dhrár dhíot féin, go gcaithtear coruice dhubh na bliadhna, ar aon-nós. Dar ndóigh níor tháinic tairm a' bith ar a' ngeimhreadh fós. Amach romhat atá a mhic ó!
→
crinn
Déarfainn má thagann cruadhtan mór a' bith an geimhreadh seo, go dtiubharfa sé cnáimh le crinneadh dhuit é 'shárú. Tá leath-chailleadh maith cheana fhéin ort, ach giorrócha an fuacht seo leat (as greann).
Bhain sé díol a' gheimhridh de raithneach, a's d'fhága sé in aon-bhratscair amháin í annsin thiar sa scainimheáin, gur lobh chuile bhlas di.
+
→
bruach
Bíonn an easca sin bun-tirm go maith sa samhradh. Well bheadh sí in araidheacht í 'shiubhal. Ach sa ngeimhreadh, ní shiubhailfeadh an fiadh í. Bíonn na fiodáin atá innte, a' cur thar bruach (féach fiodáin).
TUILLEADH (3) ▼
Bíonn a' chlaise mhór sin thar bruach i gcomhnuidhe sa ngeimhreadh, mar is orra atá 'bhfuil d'uisce ó bhrollach a' chriathraigh anuas a' teacht.
Cuireann a' lochán sin thar bruach i gcomhnuidhe le tuile mhóir, a's sceitheann a' bóthar. Thiocfá go glúine sa lag sin, sa ngeimhreadh.
Nach diabhaltaidhe an tuile a bhí thíos i gCill Dara, an geimhreadh seo (chuai)dh thart. Dubhairt ceannachthóir ar an aonach liom, gur líon sí isteach sa teach aige, a's go raibh sí bruach ar bhruach le posta na leapthan, sa seomra a bhí le talamh. Déanann sí míonós igcomhnuidhe 'sna taltaí íseala sin.
→
buadán
Nuair a bhí mise ag eirighe suas, dheamhan bróig ná stoca a d'fheicfeá ar aon-ghasúr sa tír, ach iad ag imtheacht cos-nochta, geimhreadh a's samhradh chomh maith le chéile. Nuair a thiocfadh sioc mór annsin, chuirfidís buadáin ar a gcosa — súgáin fhéir, nó strácaí 'mhálaí — le teas a dhéanamh dhóib ar a' bhfuacht.
→
buille
Ní bhíonn buille a' bith ar lucht a' tsléibhe igcaith(eamh) an gheimhridh = ní bhíonn orra obair ná luadhainn a dhéanamh.
+
→
amach
Bíonn cosamhlacht a' gheimhridh air, ó Fhéil' Muire Mór amach.
TUILLEADH (2) ▼
Is gearr a bheidheas an geimhreadh a' dul amach anois = dhá chaitheamh.
Níor tháinic geimhreadh 'bith fós — romhat amach atá sé.
→
ana
Ní hé nádúr na h-uaire, go dtiubharfadh sé anna breagh uaidh an tráth seo 'bhliadhain — agus é lár a' gheimhridh thall.
'Bhfuil cainnt a' bith go dtiocfa bróga anuas aon-cheo go goirid, mar is géar a theastóchadh péire maith uaim, leis an ngeimhreadh seo 'bharraidheacht.
+
→
farae
Níl aon-ghnatha do bheithigh san ngeimhreadh agad san áit seo, mara mbeidh neart farae agad
TUILLEADH (1) ▼
Ná bac le seascachaí anois, d'fhuireasa neart farae san ngeimhreadh. Fadó leigeadh muid amach ar an sliabh iad agus cead aca beatha a bhaint as a gcrága, agus diabhal dhá shuaite chlaoite dhá mbeidís, go bhfuightheá imeacht orra. Ach dheamhan mórán áirge beart cnámha (beithigh caite) a thabhairt chuig aontaigh anois. Mara mbeidh siad cho sleamhain anois agus go sciorrfá dhíob, níl aon-fhiafraí orra
→
feamainn
Feamainn gheimhridh; feamainn an tsean-leasuithe = an fheamainn a thigeas sna cladaigh ó dheireadh an Fhómhair go Lá Fheil Bríde. Feamainn dearg, troscar trágha agus rl.
→
folláin
A Thiarna, a Thiarna, nach deacair a rá nach bhfuil an fear sin folláin? Fear ar bith a theigheas ar snámh geimhreadh agus samhradh cho maith le chéile
→
fuagra
Tabhair fuagra dhó amáireach ceangal a chur ar na caoirigh sin aige, agus gan iad a bheith ag dul i mbradaíl orainne níos mó. Shílfeá gurb é lár an gheimhridh atá aige ann le go mbeadh cead scuir mar sin aca
Mara bhfuil rud ar bith níos fóintí le déanamh aige anois, ach a dhul ag cur chrainnte, is fánach an fear é. Caitheann sé an geimhreadh chuile bhliain ar an gcipiléaracht sin, agus ní bhíonn sop sean-leasú amuigh aige, ach a dteagann Earrach. Mo chreach é.
Dhá mbeadh corr-phinginn 'a teacht isteach, chuirfeadh s[é] an geimhreadh tharainn = bheadh muid indon cúis a dhéanamh le beagán airgid anois agus aríst, go gcaithtí an geimhreadh.
→
feadán
Tá S. Gh. sin faoi fhiodáin ar fad. Níl a fhios cén t-eallach a bháitear san ngeimhreadh ann
→
foithnín
Dheamhan fuinín féir ag gabhail leis le caitheamh ag bó ná ag gamhain, agus rómhat amach a theastós an farae. 'Ar ndú níl tada den gheimhreadh tharainn fós
→
fulaing
Théis gurb é lár an tsamhraidh a bhí ann agus go raibh an uair breá bróllach, ní fhéadfaí a leath dhóthain clúdadh a thabhairt dó. 'Ar ndú' ba geimhreadh an áit seo le hais na réigiúin a d'fhága seisean