Foclóir Mháirtín Uí Chadhain: ní dhearna

→ fliuchán

Ní droch-fhliuchán ar bith é fliuchán farraige. Ní dhearna an sáile aon-dochar d'aon-duine ariamh adeir siad

→ ciste

Fhobair ciste a bheith faighte ag mo shean-athair 'sa gcnocán sin thiar. Neach a tháinic go dtí é a's adubhairt leis a dhul ann, ach ní dhearna sé a chomhairle, arae is fear de mhuinntir Dh. a thug sé leis i leaba C. Bhí leac a' phota nochtuighthe aca(b), nuair a tháinic an marcach — marcach a bhí chomh h-árd leis an aer — go dtí iad, a's d'fhuagair sé orra(b) staonadh. Sin é 'raibh na thimcheall. D'fhan a' ciste mar sin ariamh ó shoin, a's chreidim go bhfanfa, ar ar son se'aghainne.

→ cleite

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh, ach breith ar Sheán Mh., idir chorp, chleite agus sciathán, a's é 'leagan istigh sa gcarr.

→ bealach

Ní dhearna sé a leath-cheart leat — druimeáil mhaith a thabhairt duit — a's 'fhusacht duit do bhealach fhéin a dhéanamh, a's gan araoid beag ná mór a chuir air.

→ creachlaois

Ní dhearna tú aon-chreachlaois oibre indiu?

→ borr

Aindeoin ar buaileadh air, ní dhearna sé ach borradh leis.

+

→ brogús

Bhí duine de bhrogúis Chonamara istigh, a's ní dhearna mé aon-mhoill.

TUILLEADH (1) ▼

Chuir mé aighneas ar a' mbrogús, ach ní dhearna sé an oiread a's beannú dhom.

→ buail ar

Ní dhearna sí filleadh ná feacadh ach seál a bhuaileadh aniar ar a brághaid, a's bóthar abhaile a thabhairt di fhéin. Ó'n lá sin go dtí an lá seo, níor thaobhuigh sí an teach aige, ach sa mbaile abuil a h-athair a's a máthair.

→ buail faoi

Ní dhearna sé, filleadh ná feacadh ach breith air, a's é 'bhualadh anuas faoi'n talamh.

→ buille

An buille fhéin, ní dhearna sé le mí anuas, ach ag imtheacht ar ragairne, a's a' déanamh aois díobhaill i gcaith(eamh) na h-oidhche ar fud na tíre.

→ buinne 1

Dar mo choinsias níor chneagaire é D. R. ar chuma ar bith. Aon-ghloine a chuaidh sé a' líonadh ariamh, ní dhearna sé leath ná meath dhi, ach í 'chur go buinne bruach. M'anam nach raibh tuille de lucht a' tsléibhe chomh fairsing sin faoi na gcuid.

→ ainneoin

Bhí pian ghártha orm, agus aindeoin sin, (i.e tharéis sin) ní dhearna mé a dhath éagcaoine.

→ amach

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh, ach a íoc amach as láimh = ní dheacha sé anonn ná anall leis, ach é íoc ar a' toirt boise

→ anuas

Níor chumaoin dó 'bheith anuas ormsa, mar ní dhearna mise oirille 'bith air, ach an oiread is 'rinne mé ar aon-duine eile

+

→ ard 2

Ní dhearna mé ariamh níos aoirde ná beannú dhó = bheannuigh mé dhó, ach sin é an méid; ní raibh mé a' cainnt ariamh leis thairis sin.

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhearna mé níos aoirde ná sin, a's thugadar 'un cúirte mé ina dheidh sin.

→ glanoscartha

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach a dhul glan-ascartha amach as a' gcurra(igh) ar a' gcarraig, agus fanacht annsin, go dteagadh cabhair.

→ foghail

Ní thiúrfadh sé aon-fhód móna don fhear chneasta féin anois gan a híoc ar an táirne, ó d'imigh an fear siúd len a chuid airgid. Sé fálú an ghoirt é th'éis na foghlach. Ní dhearna sé in am é

→ fraighfhliuchas

Ní dhearna sé brí báistí aréir. Rinne sé fraighfhliuchas beag

→ cuir isteach

Ní dhearna mise aon-chuir isteach ariamh air = níor chuir mé araoid ar bith air ariamh.

→ iontas

Ní dhearna mise iongantas ar bith di. Nach achrann uilig é (seo é adubhairt duine le duine eile faoi fhear a bhí in ainm's achrann a tharraingt)

+

→ fiach 1

Ní dhearna mé aon-fhiach fós i mbliana

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhearna mé fiach ná fionscaradh ariamh thar rud ar bith

→ fill

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach a dhul anonn go dtí é agus a bhualadh ar an smaois = ní dhearna sé braiteóireacht ar bith; rinne sé maolabhrach é; rinne sé é gan stánadh ar bith

+

→ foighid

Thosuigh sé ag bollaireacht luath go maith, agus ní dhearna sé aon-fhoighid aríst ar feadh na hoíche. Bhí a raibh san teach leis ag cur foighid ann, ach ní raibh aon-mhaith ann nó go ndéanadh sé an bualadh agus an briseadh

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhearna an madadh sin aon-fhoighid ar feadh na hoíche ach ag tafann

→ folach 2

Ní dhearna sé aon-chur i bhfalach ar an crainnte. Chonnaic mise an scian bheag idtosach a chiotóige, agus d'fhuagair mé "tús láimh an dá chrann" ar an gcárnán thoir

→ frigh

Ní dhearna sé faic na fríde le seachtain = fionna feanna

→ fuasaoid

Dúirt S. rud eicínt leis, agus ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach a dhul dhá fhuasaoid air (ar Sh.) leis an sagart. Sílim nach aon-bharr-shásamh a fuair sé ón sagart. Tháinig sé abhaile sách bréan dó fhéin ar chaoi ar bith

→ fulaing

Beart féir a bhí air, agus d'airigh sé an-mheáchan ann, agus diabhal mé go dtug sé go hiothlainn é in a dheidh sin. Ach chuir sé é féin thar a fhulainn leis. Ní dhearna sé aon bhuille ó shoin

→ daingean

Bhí sé ag báisteach 'chuile orlach cho daingean ó mhaidin annseo agus atá sé anois. Ní dhearna sé aon-aithdeal ó thosuigh sé ag an deich a chlog. Is síorruidhe an lá báistighe é míle buidheachas le Dia

→ deatach

Ní dhearna siad faice ó mhaidin indiu ach istigh i lúibinn an chlaidhe ag leigean deataighe le gaoith. Sin iad an chuingir agad.

→ deireadh 1

An bhliain faoi dheireadh a raibh sé 'san mbaile, ní dhearna sé tigheachas ar bith. Dheamhan mórán le seachtain a chaith sé annseo sílim

→ diaidh

Chinn air aon-deoch a fháil in aon-teach ins an tsráid ag teacht anoir dó, arae bhí na póilíos amuigh ins an áirdeall orra. Tháinic sé abhaile agus chuir sé na buinn le teine. Ba ghearr go dtáinic M. Bh. isteach agus d'innis sé dhó faoi'n gcaoi ar chinn air aon-deoch a fháil. "'Chuile sheans go bhfuil siad ag leigean isteach daoine faoi seo" adeir M. Bh. "ní mhaireann an daol sin ach tamall." Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach an dá bhróig a shacadh air féin agus a dhul soir aríst de mhaol a mhainge. Ina dheidh sin féin nach diabhaltaí an cathú a bhí air sin

→ diúltaigh

Dhiúltaigh sé iad féin agus a dteach ar fad. Ach ní dhearna sé in am é. Cúig bhliana roimhe sin a bhí aige a dhéanamh. Dhá ndéanadh, ní bheadh droch-rath ar a chuid mar atá. Ach in a dhiaidh a feicthear do'n Éireannach a leas.

+

→ dochar

Ní dhearna sé díth ná dochar dó = ní go minic a bhíos sé seo igcaint ach amháin i sean-amhráin agus i sean-phaidreacha, ach deirtear scaithtí é mar sin féin

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhearna sé dochar ná díobháil d'aonduine ariamh

+

→ doicheall

Bhí an t-an-droch-ghothadh air, ach ní dhearna sé brigh in a dheidh sin. Is minic doicheall mór ar bheagán fearthainn

TUILLEADH (1) ▼

Deir sé nach gcuirfeadh sé a chois chlí ná dheas isteach thar an tairsigh aríst go deo aca leis an doicheall a bhí aca roimhe Dé Domhnaigh seo caithte. Is beag nar dhubhairt siad leis go mb'fhearr leo go bhfanfadh sé uatha. Ní dhearna sé dhá mhionnóid moille ann gur ghlan sé leis gan greim gan blogam

→ droim

Is gearr go mbeidh sé de dhruim tighe agus áruis má mhaireann dó. Ní dhearna sé smeach ar bith imbliana thar agus ariamh. Láighe níor chuir sé idtalamh ó tháinic earrach nó gur imigh sé, cé's moite de na cupla súileóigín fhataí a chuir fear fánaighe dhó. Nach diabhaltaí an spreallaireacht atá air seachas aonduine. Bhí áit theoluidhe aige muise dhá dtugadh sé aire dhó.

→ dualgas

Thug siad sin de dhualgas leo gan mórán fíreamhlacht a bheith ionnta. 'Sé'n áit a gcaitheadh a n-athair féin a shaoghal ag imeacht ag fálróid ó chnocán go cnocán agus carra chainte buailte aige ar 'chuile dhuine. Ní dhearna sé lá maith oibre in a shaoghal ariamh

+

→ dubh 2

An chéad uair ar tháinig an phian ann, ní raibh dubh na h-iongan ann, ach leathnaigh sé amach i leabaidh a chéile, agus thiúrfá an leabhar gur ag déanamh seile a bhí sé, ach ní dhearna in a dheidh sin. Meall cruadh atá ann. Leag do láimh thú fhéin air!

TUILLEADH (1) ▼

Ní dhearna sé a dhuth ná a dhath (nó: ní dhearna sé a dhath báistí. Fc. dath) báistí le trí seachtainí go Satharn seo (gha)bh thart. Tá chuile shórt spalptha críochnuithe anois

+

→ déan le

Sin é a raibh de shiocair aige, scáth na cupla focal sin adubhairt na gasúir! Níor bheannuigh sé dhom i gcaitheamh ráithe. Dheamhan ar bhfearr liomsa caoi dhó, ná gan beannú. Ní dhearna mé beag ná mór leis ó shoin

TUILLEADH (1) ▼

Dhá mbeadh fonn air déanamh mór liom, b'fhurasta dhó, ach d'aithneochadh dall gan súil nach bhfuil. Bíodh aige. Beatha do dhuine a thoil. Ní dhearna mise tada air. Má ghéill sé do bhréaga níl neart agamsa air

+

→ déan 1

Ní dhearna sé foras ná suaímneas ach ag corruighe ar feadh an h-oíche; ní dhearna sé foras ná comhnaí agus rl.; ní dhearna sé foras ar bith agus rl.; ní dhearna sé comhnaí ar bith agus rl.

TUILLEADH (3) ▼

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach siubhal anonn aige agus a bhualadh

Ní dhearna sé filleadh ná feacadh ach eirghe agus a dhul abhaile (fc. filleadh, feacadh)

Ní dhearna sé cor ná car ar feadh na h-oíche

ní dhearna (50+)